زنان در جنبش مشروطه

زنان در جنبش مشروطه؛ حضور و نقش‌آفرینی زنان در نهضت مشروطه.

زنان در جنبش مشروطه، حضور فعال و نقش مؤثر داشتند. این قیام به رهبری علمای دینی با هدف ممانعت از سلطۀ بیگانگان و نفوذ فرهنگ غربی در فرهنگ دینی و اسلامی مردم ایران صورت گرفت. زنان به پیروی از عالمان دینی مشروطه‌خواه، خواستار حفظ ارزش‌های دینی و مذهبی بودند.

تاریخچه

نهضت مشروطه که از آن به‌عنوان انقلاب مشروطه نیز نام برده می‌شود، پس از ۱۵۱ سال حکومت قاجار در ایران اتفاق افتاد و حکومت استبدادی و سلطۀ پادشاهی را به نظارت قانون درآورد. انگیزه نخستین این نهضت را عدالت‌خواهی دانسته‌اند؛ اما با گسترش آگاهی مردم، به مشروطه‌خواهی رسید؛ یعنی خاتمه‌دادن به استبداد و واگذار‌کردن تصمیمات دولتی به مجلس که مفهوم وسیع‌تری نسبت به عدالت‌خواهی داشت. زنان به پیروی از روحانیون و با هدف حمایت از ارزش‌های دینی، به مشارکت در این نهضت روی آوردند. در دوران قاجار پیش از اتقلاب مشروطه، زنان اجازۀ فعالیت اجتماعی و سیاسی چندانی نداشتند و آنها را موجودات ضعیف و بی‌اراده‌ای می‌انگاشتند.

اهداف جنبش مشروطه

انقلاب مشروطه با دو هدف عمده صورت گرفت:

1. از میان برداشتن استبدادگرایی و خودکامگی پادشاهان قاجار و پایان دادن به‌ستمکاری حکام و کارگزاران آن در سراسر کشور؛
2. مقابله با نفوذ و حضور سلطه‌جویانه انگلستان و روسیه تزاری در ایران که در سال‌های پایانی سلطنت مظفرالدین‌شاه گسترش یافته بود.

نقش زنان در جنبش مشروطه

برخی، نقش زنان در نهضت مشروطه را منفعلانه و حاشیه‌ای دانسته و کنشگری اجتماعی آنها را تأیید نمی‌کنند؛ اما از منظر پژوهشگران بسیاری، زنان ایرانی در راستای نیل به اهداف نهضت مشروطه، دوشادوش مردان، مشارکت کردند و در بسیاری از رخدادها و تحولات سیاسی و اجتماعی منتهی به ‌پیروزی جنبش مشروطه، حاضر بودند. آنها گاهی با جسارت به‌مراتب بیشتر از مردان، شعارها و خواسته‌های مردم را از نظام حاکم مطالبه می‌کردند. رهبران انقلاب مشروطه ایران که بیشتر علماء و روحانیون بودند نیز نسبت به‌ حقوق و خواست‌های زنان نگرش منفی نداشتند. برخی معتقدند بیداری و آگاهی زنان از نهضت مشروطه آغاز شد و آنها در واکنش به استبداد حکومت و ضعف آن در برابر استعمارگر خارجی، در این جنبش شرکت کرده و همزمان با دفاع از فعالیت‌های مردان، به فعالیت‌های جداگانه‌ای در زمینۀ مسائل مربوط به زنان پرداختند.

انگیزۀ زنان برای مشارکت در جنبش مشروطه

کارشناسان، مهم‌ترین انگیزۀ زنان برای حضور اجتماعی و مشارکت در نهضت مشروطه را حفظ ارزش‌ها و سنت اسلامی (شیعی) در ایران دانسته‌اند. آنها عمدتاً با جناح اسلام‌گرای رهبری نهضت، همراهی بیشتری داشتند. توجه آنها به ارزش‌های دینی و پایبندی به اصول اخلاقی، سبب شد در این مسیر از روحانیون و علمای دینی مبارز در این مسیر پیروی کنند. حضور زنان مقید به اصول دینی و عقاید مذهبی بیش از دیگر زنانی بود که علایق سیاسی و اجتماعی آنها از ارزش‌های دینی عبور کرده و خواست‌های خود را در پارادیم تجدد دنبال می‌کردند. بسیاری از زنان، حفظ دیانت خود را معیار اصلی شرکت در جنبش مشروطه می‌دانستند و شرایط نامناسب زنان در جامعه مانند بی‌سوادی، ضعف اجتماعی و عدم بهداشت، عومل بعدی زنان برای حضور در نهضت مشروطه دانسته شده است.

زنان پیشگام در نهضت مشروطه

کارشناسان معتقدند حضور اجتماعی و سیاسی زنان در تحولات دوران مشروطه، ترکیبی از حضور گسترده‌تر زنان سنت‌گرا (باورمندان به‌سنت اسلامی- ایرانی) و گروه‌های دیگری از زنان بود که از تحولات سیاسی و اجتماعی دنیای مدرن تأثیر گرفته و خواستار ایجاد تحول در شئون گوناگون زندگی، به‌ویژه کسب موقعیت مطلوب‌‌تر اجتماعی، آموزشی و تربیتی برای زنان بودند. برخی زنان فعال در نهضت مشروطه از دختران، همسران یا خواهران مشروطه‌خواهان بودند. از جمله زنان پیشگام و نام‌آور در جنبش مشروطه بی‌بی‌خانم استرآبادی، تاج‌السلطنه و خواهرش افتخارالسلطنه (هر سه از شاهزادگان قاجار)، شمس‌الملوک جواهرکلام، آغابیگم (دختر شیخ‌هادی نجم‌آبادی)، سکینه کنداشلو، صفیه یزدی، ماهرخ گوهرشناس، محترم اسکندری، صدیقه دولت‌آبادی و همسر ملک‌المتکلمین بوده است. با گسترش نهضت مشروطه، حضور و مشارکت زنان از تهران به شهر‌های دیگر مانند رشت، قم، تبریز، اصفهان و شیراز گسترش یافت.

انجمن‌های زنان در جنبش مشروطه

در دوران مشروطه، چندین انجمن زنانه تأسیس شد که عبارت‌اند از: انجمن آزادی زنان، اتحادیه غیبی نسوان، انجمن نسوان، انجمن مخدرات وطن، شرکت خیریه خواتین ایران و انجمن خواتین.

اقدامات زنان در جنبش مشروطه

1. مشارکت فعالان در جنبش مشروطه؛ کارشناسان معتقدند زنان در جنبش مشروطه علاوه بر پشتیبانی از مردان، حضور میدانی و مستقیم در تظاهرات‌ و نشست‌های سیاسی داشتند. آنها با چاپ و پخش پیام‌ها و اعلامیه‌ها در گسترش این جنبش نقش بسزایی داشتند. همچنین زنان پرشماری با تغییر قیافه و پوشیدن لباس رزم در کنار مشروطه‌خواهان با مخالفان مشروطه به مبارزه می‌پرداختند به‌طوری که حدود 20 تن از زنان مبارز در جریان مبارزه علیه نیرو‌های متجاوز روسی در میدان نبرد به‌شهادت رسیدند؛
2. حمایت از تأسیس بانک ملی؛ زنان ایرانی در مخالفت با استقراض دولت ایران از انگلستان و روسیه، هزاران تومان وجه نقد و زیورآلات را بدون چشم‌داشت مالی و اقتصادی به ‌نمایندگان تعیین‌شده از سوی دولت و مجلس تقدیم کردند تا برای تأسیس بانک ملی ایران، استفاده شود.
3. تأسیس مدارس و مراکز بهداشتی برای زنان: از مهم‌ترین اقدامات در آستانه مشروطیت، بنیان‌گذاری آموزش و پرورش به سبک جدید بود. زنان با توجه به فرصت‌های محدود فراهم‌شده، پیش از آن که منتظر پشتیبانی دولت و حمایت‌های قانونی باشند به سازمان‌دهی امور مربوط به خود پرداختند و به شیوه‌های خلاقانه، دست به تأسیس و اداره مدارس دخترانه و مراکز بهداشتی - درمانی و کانون‌هایی برای نگهداری و تربیت کودکان بی‌سرپرست زدند.
4. فعالیت‌های ضد استعماری: فراخوان‌ها و بیانیه‌های متعددی از سوی انجمن‌ها و دیگر محافل زنان برای تحریم کالا‌‌ها و لباس‌های تولید خارج (در درجه اول انگلیس و روسیه) صادر شد که طی این بیانیه‌ها آنها از زنان و مردان ایرانی تقاضا داشتند که از خرید و مصرف کالاهای خارجی پرهیز کنند.
5. حمایت از علمای دینی و روحانیون: زنان در حمایت از تحصن علما در حرم عبد‌العظیم، کالسکۀ شاه را احاطه کردند و با گریه و زاری خواستار بازگشت روحانیون و علمای دینی و خارج‌شدن آنها از تحصن شدند. همچنین در پی مهاجرت علما به قم، زنان در اعتراض به حکومت، هشدار دادند که اگر وضعیت حکمرانی به همین شکل پیش برود به‌زودی عقد دختران ایران را مسیو نوز بلژیکی می‌خواند، چون ما عالم دینی نداریم.

منابع

• اتحادیه (نظام مافی)، منصوره، «نقش زنان در انقلاب مشروطه»، تاریخ معاصر، شماره 18، 1380ش.
• جلالی، ایرج، «بررسی نقش زنان در تاسیس مدارس جدید و آموزش دختران در دوره مشروطیت»، مسکویه، شماره 14، 1389ش.
• ساناساریان، الیز، جنبش حقوق زنان در ایران، مترجم نوشین احمدی خراسانی، اختران، 1384ش.
• شجاعی، صدیقه، «خلاصه انقلاب مشروطه | رهبران، خواسته ها و نتایج نهضت مشروطه»، وب‌سایت جاباما، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1400ش.
• شیرودی، مرتضی، «نقش اجتماعی – سیاسی زنان در جامعه معاصر ایرانی (بررسی فعالیت زنان در سه دوره؛ انقلاب مشروطه، قبل و پس از آن)»، زن در توسعه و سیاست، شماره 2، 1384ش.
• نظری، عبداللطیف، «مشروطه»، گلبرگ، شماره 32، 1381ش.
• «نقش زن در مشروطه»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1397ش.