منارجنبان

منارجنبان؛ سازه‌ای لرزان در اصفهان.

منارجنبان از جذاب‌ترین آثار معماری در شهر اصفهان است که در دوره ایلخانیان ساخته شده و با تکان دادن یک مناره، کل بنا می‌لرزد. این بنا در سال ۱۳۲۱ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری

بعضی از مناره‌ها در جهان با وجود استحکام بالا، در جای خود تکان می‌خورند و به همین دلیل به آن‌ها منارجنبان می‌گویند. یکی از این مناره‌های جذاب و دیدنی، منارجنبان‌ اصفهان است.

جغرافیا

منارجنبان در فاصلۀ ۶ کیلومتری غرب اصفهان به طرف نجف‌آباد، در مسافت کمی از محله نصرآباد در خیابان آتشگاه قرار دارد.

پیشینه

یکی از منحصر به‌فردترین سازه‌های معماری ایرانی- اسلامی با مناره‌های جالب و دیدنی، «منارجنبان‌ اصفهان» است‌ که به‌صورت یک بقعه و دو مناره بر فراز مقبرۀ عارفی با نام «عمو عبدالله» در سال ۷۱۶ق بنا شده است. نام دیگر این آرامگاه، «شیخ امیرعبدالله» است.

معماری

این بنا از آثار مهم معماری دوره ایلخانیان به‌شمار می‌رود که در زمان حاکمیت «محمد خدابنده اولجایتو» (۶۸۰-۷۱۶ق) در اصفهان احداث شده است. مساحت بنای «منارجنبان» در حدود ۱۴۶ مترمربع است و بر فراز آن دو منارۀ زیبا قرار گرفته که ارتفاع هرکدام از سطح زمین ۱۷،۵ متر و از سطح بام، هفت و نیم متر و فاصله هر کدام از دیگری 9 متر مربع است.

سقف بنای منارجنبان با کاشی‌کاری‌های لاجوردی و فیروزه‌ای پوشانده شده که چشم هر بیننده‌ای را به ‌خود خیره می‌کند و از جذابیت‌های مناره‌ها نیز تزئیناتی است که به شکل کاشی‌های ستاره‌ای لاجوردی و کثیرالاضلاع‌های فیروزه‌ای در دیواره‌هایش به‌‌کار رفته است. ساخت مناره‌ها نشان‌دهندۀ آن است که در انتهای دورۀ صفویه به این ایوان وصل شده‌اند، با این حال سازندۀ منارجنبان مشخص نیست.

ایوان آجری «منارجنبان» و تزئینات آن از نوع کاشی‌کاری و نقاشی‌های درون گنبد است. مقبره عموعبدالله در ایوان از یک سنگ بزرگ مرمری و یک‌پارچه روی قبر تشکیل و دور تا دور سنگ قبر به خط ثلث و برجسته سورۀ مبارکۀ یاسین حجاری شده و زائران برای زیارت قبر عموعبدالله به این ایوان آجری می‌آمدند.

خطرات پیش‌روی

علی‌رغم وجود شیارهای متعدد بر روی بافت سازۀ منارجنبان که بین دیوارها فاصله ایجاد کرده تا ساختمان، جای کافی برای جابه‌‌جا شدن داشته باشد و علی‌رغم حالت چسبندگی که مصالح به کار رفته در بنا دارند و مانع فرو ریختن مناره‌ها می‌شوند، پژوهشگران معتقدند «منارجنبان» برای لرزش مناره‌ها و ساختمان ساخته نشده زیرا اول ایوان ساخته شده و بعد از چند قرن، مناره‌ها به آن اضافه شده‌اند؛ بنابراین حرکت بنایی که ماهیت آن لرزیدن نیست، احتمال تخریب و آسیب‌دیدن آن‌را افزایش می‌دهد. از این‌جهت، تکان دادن مناره‌ها با نظارت سازمان میراث فرهنگی اصفهان، کنترل شده و فقط توسط کارشناس میراث فرهنگی در دفعات محدود انجام می‌شود.

مرمت و بازسازی

مناره‌های این بنا به‌علت کثرت جنباندن، دو بار دچار آسیب جدی شدند که در سالهای 1302ش و 1324ش هر دو مناره را از پایه تجدید بنا کردند.

ویژگی

به اعتراف بسیاری از جهانگردان، وجه تمایز «منارجنبان اصفهان» با سایر مناره‌های متحرک این است ‌که با تکان دادن یکی از مناره‌ها، منارۀ دیگر نیز حرکت می‌کند و لرزش ایجاد شده به تمام سقف ساختمان منتقل شده و به‌دنبال آن تمامی قسمت‌های ساختمان به لرزش در می‌آید که لرزش مناره‌ها قابل مشاهده است، اما برای مشاهدۀ لرزش بنا می‌توان با قراردادن لیوان آبی بر روی قبر «عموعبدالله» لرزش ساختمان را نیز مشاهده نمود.

کارکرد

به عقیدۀ برخی کارشناسان، علت علمی لرزش مناره‌ها به ساختار، سازه و معماری ویژۀ آن مرتبط است؛ استفاده از آجرهایی با ضریب ارتجاعی بالاتر نسبت به آجرهای استفاده شده در دیگر مکان‌های این عمارت و همین‌طور قوانین فیزیک، پرده از راز لرزش «منارجنبان» برمی‌دارد. عدّه‌ای دیگر نیز مهم‌ترین علّت لرزش این بنا را کلاف‌هایی می‌دانند که در قسمت بیرونی منار به‌کار رفته است و برخی از معماران هم بر این باورند که هیچ دلیل منطقی برای این لرزش وجود ندارد.

می‌توان گفت عواملی هم‌چون مصالح ساختمانی بسیار سبک در قسمت‌های بالایی، ارتفاع کم مناره‌ها، وجود فاصله بین هر مناره و ساختمان، کلاف‌های چوبی که در قسمت‌های بالا و پایین هر یک از دو مناره به‌کار رفته‌ و هم‌چنین پدیدۀ فیزیکی «رِزُنانس» و شباهت این سازه با دیاپازون عامل مؤثر در حرکت دادن مناره‌ها به‌شمار می‌رود.

جاذبه‌های گردشگری

از جاذبه‌های دیدنی «منارجنبان» می‌توان به این بخش‌ها اشاره کرد:

• مناره‌ها
• ایوان
• مقبره‌ها
• چله‌خانه

آرامگاه‌ها

در بخش ایوان یا صحن اصلی، علاوه بر قبر «عموعبدالله» چند قبر دیگر هم وجود دارد که بیشتر آن‌ها سفید رنگ‌اند و به دورۀ صفویه تعلق دارند. یکی از احتمالاتی که برای این قبرها وجود دارد این است که در دوران گذشته فضای اطراف «منارجنبان»، قبرستان عمومی بوده که این چند قبر از آن باقی‌مانده و بعدها بنا روی قبرستان ساخته شده است.

امکانات رفاهی

برای رفاه گردشگران و بازدیدکنندگان، امکاناتی هم‌چون فضای سبز، پارکینگ، سرویس بهداشتی، نمازخانه، بوفه و وضوخانه در اطراف «منارجنبان» فراهم شده است و در روز‌های تعطیل و ایام عید نوروز، نمایشگاه‌های فرهنگی نیز در محوطه «منارجنبان» دایر می‌شود.

پژوهش‌ها

در مورد بنای «منارجنبان» اصفهان پژوهش‌های متعددی صورت گرفته است. کتاب «سفرنامه علمی- فرهنگی از منارجنبان تا برج ایفل» و «منارجنبان شگفت‌انگیز» ، همچنین مقالۀ «منارجنبان اصفهان» و «نگرشی بر رفتار لرزه‌ای سنتی ایران با تأکید بر منارجنبان» از جمله این پژوهش‌ها است.

مسیر دسترسی

برای رفتن به بنای تاریخی «منارجنبان» باید به خیابان آتشگاه رفته و در محله «کارلادان» مناره‌های «منارجنبان» قابل مشاهده خواهد بود.

منابع

• «تاریخچه و معماری منارجنبان اصفهان»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ بازدید: 28 تیر1401ش.
• «راز جنبیدن منارجنبان چیست؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «منار جنبان اصفهان»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ بازدید: ۲۱مرداد ۱۴۰۱ش.
• «منارجنبان اصفهان کجاست؟»، وب‌سایت سفر مارکت، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• «منارجنبان اصفهان»، وب‌سایت ایرانگردی، تاریخ بازدید: 28 تیر 1401ش.
• «منارجنبان اصفهان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ باردید: 30 تیر 1401ش.
• «منارجنبان اصفهان»، وب‌سایت هتل شیخ بهایی، تاریخ بازدید: 28 تیر 1401ش.
• «نگرشی بر رفتار لرزه ای سنتی ایران با تاکید بر منارجنبان»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: شنبه 22 مرداد 1401ش.
• «نگرشی بر رفتار لرزه ای سنتی ایران با تاکید بر منارجنبان»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: شنبه 22 مرداد 1401ش.
• ابراهیم‌پور، فرشید، منارجنبان شگفت‌انگیز، تهران، نقش نگین، 1396ش.
• احتشامی، ابوالحسن، «منارجنبان اصفهان»، وحید، شماره 67، تیر 1348ش.
• بحیرائی، سحر، «منارجنبان اصفهان»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1400ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت دیکشنری و مترجم آبادیس، تاریخ بازدید: 28 تیر 1401ش.
• سروشیار، جمشید، «منارجنبان معجزه یا شاهکار معماری»، وب‌سایت جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۷ش.
• عابدینی، احمد، سفرنامه علمی - فرهنگی از منارجنبان تا برج ایفل، تهران، هستی‌نما، 1395ش.
• نصیری، محمد، «رزونانس (Resonance) چیست؟ بررسی مفهوم بازآوایی به زبان ساده»، وب‌سایت توسینسو، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.