رجب

رجب؛ هفتمین ماه قمری و از ماه‌های حرام در فرهنگ اسلامی.

ماه رجب، هفتمین ماه از ماه‌های دوازده‌گانۀ قمری و از جمله ماه‌های حرام است که بین ماه‌های جمادی‌الثانی و شعبان قرار گرفته است. به‌دلیل وجود برخی مناسک و مناسبت‌ها همچون لیلة الرغائب، اعتکاف، ایام‌البیض، ولادت امام علی (روز پدر) و عید مبعث، این ماه از اهمیت و جایگاه بالایی نزد شیعیان برخوردار است.

مفهوم‌شناسی

رجب در لغت به‌معنای بزرگوار، بزرگ داشتن و بزرگ شمردن است. رجب المرجب نیز به‌معنای شخص بزرگوار آمده است. در روایات اسلامی، رجب، نام نهری است در بهشت که سفیدتر از شیر و شیرین‏تر از عسل است.

نام‌گذاری

از ماه رجب به‌نام‌های مختلفی یاد شده است؛ مانند رَجبُ‌المُرَجّب، شَهرُاللهِ الأصَبّ، مُضر، رَجبُ‌الحَرام و مُنصِل‌الأسِنَة. برخی، این ماه را به‌دلیل جدا ذکر شدن از بقیة ماه‎های حرام، رجب‌الفرد می‌خوانند.

ماه رجب قبل از اسلام

رجب در عصر اعراب جاهلی نیز از ماه‌های حرام بوده است. آنها حرمت این ماه را حفظ و از جنگ، خون‌ریزی، قتل و غارت اموال دیگران پرهیز می‌کردند.

فضیلت ماه رجب

ماه رجب، از ماه‌های با فضیلت قمری است؛ در روایات اسلامی بر حفظ حرمت این ماه و عبادت در آن، تأکید زیادی شده است. پیامبر اسلام، ماه رجب را ماه خدا، استغفار امت و ماه ریزش رحمت دانسته و آن را ماهی معرفی کرده که روزه گرفتن در آن موجب خشنودی خداوند، دور شدن از غضب الهی و نجات از جهنم می‌شود. روزه گرفتن در این ماه، سکرات مرگ، هول بعد از مرگ و وحشت قبر را از بین برده و عبور از پل صراط را آسان می‌کند. آنان که به عبادت در این ماه، اهتمام داشته‌اند در قیامت، با چهره‌های نورانی وارد محشر شده و با ندای الهی «أَیْنَ الرَّجَبیُّون» از آنها استقبال می‌شود.

وقایع ماه رجب

وقوع غزوۀ تبوک، جنگ یرموک، تغییر قبلۀ مسلمانان، ولادت امام علی، وفات ابوطالب، بعثت پیامبر اسلام، حرکت امام حسین از مدینه به‌سمت مکه، وفات حضرت زینب، ولادت امام باقر و امام جواد، وفات ابراهیم (فرزند پیامبر اسلام)، شهادت امام کاظم و امام هادی از مهم‌ترین وقایع ماه رجب است.

ماه رجب در فرهنگ مسلمانان

ماه رجب به‌دلیل مناسک عبادی و مناسبت‌های مذهبی که در آن وجود دارد، از اهمیت خاصی نزد مسلمانان برخوردار است. در فرهنگ مردم ایران، سیزده رجب به مناسبت ولادت امام علی که در روایت از او به‌عنوان پدر مسلمانان یادشده روز پدر و مرد نام‌گذاری شده است. در این روز، خانواده‌ها با برپایی مراسم جشن و سرور، پخش شربت و شیرینی، پوشیدن لباس‌های نو، خریدن هدایا، رفتن نزد اقوام، این روز را گرامی می‌دارند. فرزندان و زنان با تقدیم هدایا از زحمات پدران و همسران خود قدردانی و از مقام آنها تجلیل می‌کنند. برپایی مراسم عروسی در سیزدهم و بیست‌وهفتم ماه رجب از دیگر برنامه‌های مردم در این ماه است. خانواده‌های مسلمان به‌دلیل اعتقاد و باور مذهبی که دارند، روز ولادت امام علی و بعثت پیامبر را به‌عنوان روز مبارک و پربرکت برای برپایی مراسم عقد، عروسی‌ و شادی‌های خود انتخاب می‌کنند.

اعمال عبادی ماه رجب

اعمال خاص

اعمال خاص، اعمالی است که به شب و یا روز معینی اختصاص دارد؛ همچون اعمال لیلة الرغائب که روز پنجشنبۀ اول ماه رجب بوده و در آن گرفتن روزه، مستحب است. علاوه بر آن، در اولین شب جمعة این ماه، میان نماز مغرب و عشا، ۱۲ رکعت نماز می‌خوانند و در پایان، حاجات خود را مطرح می‌کنند. اعتکاف در ایام البیض (سیزدهم، چهاردهم و پانزد‌هم ماه)، از دیگر اعمال خاص در این ماه است که با ولادت امام علی آغاز و با خواندن دعای اُم‌داوود در روز پانزدهم پایان می‌یابد. شخص معتکف در این سه روز، باید از خانواده و زندگی مادی کناره گیرد و در مسجد به روزه‌داری و عبادت مشغول شود. روزة روز بیست‌وهفتم، انجام غسل، شب‌زنده‌داری، نماز و عبادت در شب پانزده و بیست‌وهفتم رجب، از اعمال خاصی است که روایات بر آنها تأکید کرده‌اند.

اعمال مشترک

اعمال مشترک، اعمالی است كه اختصاص به شب یا روز معینی ندارد. دعای «یَا مَنْ یَمْلِک حَوَائِجَ السَّائِلِینَ»، در هر ساعات از شبانه‌روز و دعای «يَا مَنْ‏ أَرْجُوهُ‏ لِكُلِ‏ خَيْرٍ وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ كُلِّ شَرٍّ»، در تعقیب نمازهای یومیه، استغفار و دادن صدقه از اعمال مشترکی است که برای همة ایام این ماه سفارش شده است.

ماه رجب در ادبیات فارسی

شاعران فارسی‌زبان، همچون ناصر خسرو و منوچهری در قصیده‌های خود از ماه رجب یاد کرده‌اند؛ برای مثال، منوچهری گفته است:

پنج شش ماه زمستانی نگشاد درش

دو ربیع و دو جمادی و تمام رجبی

ناصر خسرو نیز در شعری به این ماه اشاره کرده است:

نزد مردم مررجب را آب و جاه و حرمتست		گرچه گاو و خر نداند حرمت ماه رجب
زیشان جز از محال و خرافات کی شنود		آدینه‌ها و عید نه شعبان و نه رجب.

منابع

• ابن‌بابویه، محمد، فضائل الاشهر الثلاثة، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1396ق.
• انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چ1، 1381ش.
• بستانی، فؤاد، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، چ2، 1375ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چ1، 1373ش.
• زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالهدایة، 1386ش.
• «زیباترین استوری‌ها ویژه سیزده رجب و روز پدر»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 30 آذر 1401ش.
• صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال، قم، شریف رضی، 1364ش.
• قمی، شیخ عباس، مفاتیح ‌الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
• «گفتاری دربارة ماه رجب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 30 آذر 1401ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ2، 1403ق.