توبه
توبه؛ بازگشت از گناه و جبران قصور گذشته.
توبه، بر اساس آموزه‌های دین اسلام، از واجبات فوری و مورد تأکید است. پشیمانی از گناه، پایین‌ترین مرتبۀ توبه است و توبۀ حقیقی هنگامی حاصل می‌شود که فرد، قصد دوبارۀ گناه را نداشته باشد.
مفهوم‌شناسی
توبه به‌معنای بازگشت از گناه[۱] و جبران کوتاهی گذشته است.[۲] از جمله مفاهیم نزدیک به توبه، اِنابه و استغفار است در اِنابه، انسان از هر چیز غیرالهی دست‌کشیده و با تمام وجود متوجه خداوند می‌شود.[۳] استغفار نیز طلب مغفرت به‌وسیلۀ دعا است[۴] و این دعا[۵] راهی برای قبولی توبه است.[۶] اقرار به گناه، اظهار پشیمانی و تصمیم به عدم تکرار گناه، از ویژگی‌های مهم توبه است.[۷]
پیشینۀ توبه
توبه و پشیمانی از کوتاهی در انجام تکالیف الهی، همزاد بشر است و قدمت آن به آفرینش حضرت آدم بازمی‌گردد که در ادیان توحیدی به آن اشاره شده است. در آیین یهود، سعادت انسان بسته به توبۀ او معرفی شده است. از جمله ارکان مهم توبه در آیین یهود شناخت خدای (یهوه) مهربان است و این‌که او چنین لطفی به بندگانش دارد.[۸] در مسیحیت توبه دارای چهار مرحله اساسی است: غسل تعمید، اعتراف به گناه نزد کشیش، رضایت الهی و اعلام آمرزش گناه به‌وسیلۀ کشیش. در این آیین فرد گنهکار می‌تواند مراسم اعتراف و توبه را در هر زمان انجام دهد.[۹] در تعالیم اسلام توبه از جایگاه خاصی برخودار است. در قرآن کریم بیش از هشتاد بار از توبه و مشتقات آن و پذیرش آن سخن به میان آمده است.[۱۰] در روایات پشیمانی از گناه نوعی توبه بیان شده است،[۱۱] چه گناه در حیطه گفتار و افعال باشد و یا پندار و افکار.[۱۲] در قرآن بر توبۀ نصوح[۱۳] تأکید شده است؛ امام صادق، توبۀ نصوح را توبۀ خالصی دانسته است که در آن، شخص تائب هیچگاه به گناه سابق بازنمی‌گردد.[۱۴]
ویژگی‌های توبه در فرهنگ اسلامی
برخی ویژگی‌های توبه در فرهنگ اسلامی عبارت‌اند از:
- فریضه‌ای الهی است[۱۵] که وجوب فوری داشته و به تأخیرانداختن آن نهی شده است؛[۱۶]
- فضیلتی اخلاقی است که انبیاء و اولیای الهی به آن تمسک می‌جسته‌اند؛[۱۷]
- سبب محبوبیت نزد خداوند؛[۱۸]
- سبب رحمت و مغفرت الهی؛[۱۹]
- زمینه‌ساز سعادت و خوشبختی انسان با قرارگرفتن در مسیر رضایت الهی؛[۲۰]
- زمینه‌ساز نجات از عذاب الهی؛[۲۱]
- شفیع انسان.[۲۲]
فلسفۀ توبه
بر اساس آموزه‌های دینی، فطرت انسان بر پایۀ خداجویی بنا شده و کمال حقیقی او در گروِ پرورش این فطرت و تقویت ارتباط با آفریدگار است. هرگاه به‌سبب نابسامانی‌های فرهنگی در خانواده یا جامعه و یا به‌خاطر وسوسه‌های شیطانی، انسان از اوامر الهی نافرمانی کند، فطرت خداجوی او پس از اندک‌زمانی بیدار شده و او را از کردۀ خود پشیمان می‌سازد تا به درگاه الهی بازگردد.[۲۳] بر این اساس، توبه از جمله مؤلفه‌های راهبردی و سرنوشت‌ساز در تربیت دینی و تکامل انسان در سبک زندگی مؤمنانه به‌شمار می‌رود. در صورت بسته‌بودن درهای توبه نه‌تنها انگیزۀ تکامل انسان از بین می‌رود، بلکه انسان بیش از پیش در ورطۀ گناه فرو می‌رود.[۲۴] در آموزه‌های دینی توبه را بیداری درونی و قلبی معرفی می‌کنند که سبب تغییر مسیر زندگی می‌شود.[۲۵] در سبک زندگی اسلامی توبه واقعی از جمله عوامل مؤثر در تربیت دینی افراد خانواده و به تبع آن جامعه، به‌شمار می‌رود.[۲۶]
اقسام توبه
توبه دارای انواع و مراتب مختلفی است و هر گناه، توبه مخصوص به خود را می‌طلبد.
- توبۀ عقیدتی و فکری: این قسم از توبه، بازگشت از کفر به ایمان، از شک و تردید به یقین و اطمینان و از هر عقیدۀ باطلی به‌سوی حق است.[۲۷]
- توبه فقهی و عملی: انسان تائب از همۀ گناهان صغیره و کبیره پشیمان شده و به‌سوی اطاعت و بندگی حق روی می‌آورد و به جبران قصور و کاستی‌های گذشته می‌پردازد.[۲۸]
- توبه اخلاقی و معرفتی: در این مرتبه، انسان تائب از کوتاهی‌های معرفتی و شناختی خود نزد خدای متعال استغفار و توبه می‌کند. این قسم از توبه خاصِ اولیای الهی و خواص است.[۲۹]
ارکان توبه
در فرهنگ اسلامی، توبۀ واقعی دارای ارکانی است که این ارکان به دو بخش قابل تقسیم هستند:
درونی
- پشیمانی قلبی از گناه؛
- تصمیم جدی بر عدم ارتکاب و بازگشت دوباره به آن؛
- درخواست بخشش از خداوند؛[۳۰]
بیرونی
شرایط و لوازم توبه در سبک زندگی اسلامی
در سبک زندگی اسلامی، توبه در هر زمان و مکانی پسندیده است، ولی در منابع روایی برخی مکان‌ها و زمان‌ها برای توبه از اهمیت بیشتری برخوردار هستند، مانند توبه در ماه رجب، روز و شب جمعه، بین‌الطلوعین، سحر، بعد از نماز صبح، بعد از نماز عصر، قبل خوابیدن[۳۲] و نیز توبه در «ملتزم» (مکانی بین حجرالأسود و درب کعبه)،[۳۳] مکه، مسجدالحرام،[۳۴] رکن یمانی،[۳۵] عرفات،[۳۶] وادی مُحَسِّر،[۳۷] منا،[۳۸] مسجد‌النبی[۳۹] و کنار قبر امام حسین.[۴۰]
همچنین در فرهنگ اسلامی، توبه نیازمند لوازمی است، مانند اعتقاد به وحدانیت خدای متعال و دوری از شرک[۴۱] و اعتقاد به ولایت پیامبر اسلام و اهل‌بیت.[۴۲] از جمله لوازم فقهی توبه، جبران حقوق الهی است مانند نماز، روزه، زکات، خمس و حج. همچنین رعایت حق‌الناس و پرهیز از کم‌فروشی، دزدی، غصب، مسخره‌کردن، عیب‌جویی، غیبت، سخن‌چینی، تهمت، شهادت باطل، سوگند دروغ و منت‌گذاشتن[۴۳] و آراستگی به صفات اخلاقی مانند اخلاص، فروتنی، تضرع، خضوع، خشوع،[۴۴] امید و ترس،[۴۵] شرمساری و حیا،[۴۶] از دیگر لوازم و شرایط توبه است.
آثار توبه
توبه آثار فردی و اجتماعی فراوانی به‌دنبال دارد، از جمله:
آثار فردی
- محبوبیت نزد خداوند؛
- آمرزش گناهان؛
- برخورداری از دعای فرشتگان؛
- رستگارشدن؛
- امید به آینده؛
- زیادشدن روزی؛
- تبدیل سیئات به حسنات؛
- پاک‌شدن نفس و نجات از عذاب الهی؛
- ایجاد آرامش در زندگی.[۴۷]
آثار اجتماعی
- خدشه‌دارنشدن شخصیت گنهکار با پوشیده‌ماندن گناهان گذشته و سابقۀ بد او؛
- نجات جامعه از بلاهای همه‌گیر مانند خشکسالی و فقر با نزول رحمت الهی بر بندگان؛
- همبستگی اجتماعی؛
- داشتن ملتی پرقدرت و مستقل و اقتصادی سالم با افزایش نیروی معنوی و بازگشت به‌سوی خدا و استغفار؛[۴۸]
- بازیابی اعتماد از دست رفته در جامعه؛
- ایجاد امنیت در جامعه به‌سبب پاک‌سازی درونی از فساد، دروغ، دزدی، ظلم و تبعیض و جایگزینی ارزش‌های انسانی در خود؛[۴۹]
- برخورداری دولت و قدرت از مشروعیت سیاسی و جلوگیری از بحران مشروعیت رهایی با ایجاد همبستگی اجتماعی و همدلی میان مردم.[۵۰]
موانع توبه
بر اساس آموزه‌های دینی بهترین زمان‌ها برای توبه، بلافاصله پس از ارتکاب گناه، به‌ویژه در زمان جوانی است. انسان در جوانی راحت‌تر می‌تواند توبه کند و به‌سوی خدا بازگردد. در دوران پیری توبه برای انسان سخت می‌شود.[۵۱] به نقل از پیامبر اسلام نزد خداوند هیچ‌کس محبوب‌تر از جوان توبه‌کننده نیست.[۵۲] انسان همواره باید بکوشد تا به آفت تسویف گرفتار نشود و توبه را به تأخیر نیندازد. بر اساس آموزه‌های دینی برخی از موانع توبه در سبک زندگی اسلامی عبارت‌اند از:
- ناامیدی از درگاه خداوند؛
- ترس از جبران خطاها؛
- اهمال‌کاری و از دست‌دادن فرصت‌ها به امید رسیدن فرصتی بهتر برای توبه؛
- آرزوهای طولانی؛
- چشیدن لذت گناه؛
- نداشتن آگاهی لازم نسبت به زشتیِ گناه مرتکب‌شده؛
- شکسته‌شدن قبح گناه برای انسان.[۵۳]
پیامدهای اصرار بر گناه و تأخیر در توبه
در آموزه‌های دینی پیامدهای گوناگون فردی و اجتماعی برای اصرار بر گناه و تأخیر توبه بیان شده است، از جمله:
پیامدهای فردی
- قساوت قلب؛[۵۴]
- مانع استجابت دعا؛[۵۵]
- اثرنداشتن سخن حق و موعظه در انسان؛
- محروم‌شدن از لذت مناجات؛
- محرومیت از نمازشب؛
- به‌دنبال‌داشتن بدبختی و شقاوت برای انسان.[۵۶]
پیامدهای اجتماعی مانند
ایجاد انگیزۀ توبه
تا انسان از چیستی گناه آگاهی نداشته باشد نمی‌تواند از آن توبه کند. گناه با فطرت پاک انسان در تضاد است. به‌طور معمول آنچه که مخالف حقیقت باشد برای انسان منفعتی به‌دنبال نخواهد داشت. اندیشیدن در این امر انگیزۀ انسان برای ترک گناه بالا می‌برد. از طرفی توبه امری اختیاری و ارادی است؛ از این‌رو برای واقع‌شدن، نیازمند فراهم‌شدن مقدمات خاص خود است، از جمله:
- توجه به پیامدهای گناه؛
- یاد مرگ؛
- شرکت در مجالس مذهبی؛[۶۰]
- حذف بسترهای گناه مانند همنشینی با دوستان ناباب؛
- عدم حضور در مکان‌های آلوده به گناه؛
- همنشینی با دوستان خوب؛
- تقویت ارتباط با خدا؛
- ترک تدریجی گناهان در صورت سخت بودن این عمل؛
- ریشه‌یابی گناهان؛
- تقویت شناخت؛
- توجه به محدودیت عمر؛
- برنامۀ تدریجی تهذیب نفس.[۶۱]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ توبه.
- ↑ محدث نوری، مستدرك الوسائل، بی‌تا، ج12، ص126.
- ↑ کلینی، الكافي، 1407ق، ج2، ص136.
- ↑ عسكري، معجم الفروق اللغوية ، 1412ق، ص146.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان‌الحکمه، 1362ش، ج1، ص291.
- ↑ ابن‌طاووس، محاسبة النفس، 1376ش، ج1، ص27،
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، 1383ش، ج1، ص 348.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 37.
- ↑ شریعتی، «توبه در ادیان ابراهیمی»، وب‌سایت شیعه کوئست.
- ↑ «استغفار و توبه در قرآن»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان‌الحکمه، 1362ش، ج1، ص1.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، بی‌تا، ج2، ص49.
- ↑ سورۀ تحریم، آیۀ 8.
- ↑ کلینی، الكافي، 1407ق، ج2، ص432.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 31.
- ↑ شیخ صدوق، أمالی، بی‌تا، ج1، ص99.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، 1362ش، ج2، ص135.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، 1404ق، ج2، ص377.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج77، ص388.
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ 155-156.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 69.
- ↑ شیخ الصدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص574.
- ↑ عطیه زهرا، «آثار فردی و اجتماعی توبه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «نقش و جایگاه توبه در تحقق سبک زندگی اسلامی از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی»، وب‌سایت بلیغ‌نیوز.
- ↑ مکارم شیرازی، فهرست موضوعی تفسیر نمونه، 1380ش، ج1، ص320.
- ↑ «نقش و جایگاه توبه در تحقق سبک زندگی اسلامی از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی»، وب‌سایت بلیغ‌نیوز.
- ↑ شیخ الصدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413ق، ج4، ص104.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج95، ص459.
- ↑ خمینی، تفسیر سوره حمد، 1375ش، ص95.
- ↑ آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، 1366ش، ج1، ص194.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 39.
- ↑ «بهترین اوقات برای توبه»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ «بهترین مکان برای اقرار به گناهان کجاست؟»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، 1404ق، ج1، ص44.
- ↑ کلینی، الكافي، 1407ق، ج4، ص408.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، 1375ش، ج2، ص359.
- ↑ شیخ الصدوق، من لا یحضره الفقیه، 1413ق، ج2، ص547.
- ↑ کلینی، الكافي، 1407ق، ج9، ص179.
- ↑ کلینی، الكافي، 1407ق، ج4، ص551.
- ↑ معزي ملايري، جامع أحاديث الشيعة في أحكام الشريعة، 1373ش، ج12، ص516.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 116.
- ↑ قمی، سفینة البحار، بی‌تا، ج8، ص231.
- ↑ «دعای اللهم هذا شهر رمضان المبارک»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج88، ص100.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، 1362ش، ج13، ص181.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، 1389ش، ج1، ص236.
- ↑ «نقش و جایگاه توبه در تحقق سبک زندگی اسلامی از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی»، وب‌سایت بلیغ‌نیوز.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج9، ص128.
- ↑ عطیه زهرا، «آثار فردی و اجتماعی توبه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سورۀ هود، آیۀ 52.
- ↑ «اهمیت توبه و نقش آن در اصلاح رفتار انسان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، 1362ش، ج5، ص463.
- ↑ اکبری، جوان و ندامت، 1390ش، ص97.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 43.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، 1362ش، ج4، ص288.
- ↑ «بررسی عواقب جبران‌ناپذیر اصرار برگناه و توبه‌نکردن»، وب‌سایت دلگرم.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 41.
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ 96.
- ↑ سورۀ شوری، آیۀ 30.
- ↑ اکبری، جوان و ندامت، 1390ش، ص94.
- ↑ «عادی شدن گناه و عدم انگیزه برای توبه»، وب‌سایت مرکز پاسخگویی به سؤلات دینی.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1366ش.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، محاسبة النفس، تهران، مرتضوی، 1376ش.
- «استغفار و توبه در قرآن»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1395ش.
- اکبری، محمود، جوان و ندامت، قم، فتیان، 1390ش.
- «بررسی عواقب جبران‌ناپذیر اصرار برگناه و توبه‌نکردن»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1403ش.
- «بهترین اوقات برای توبه»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1389ش.
- «بهترین مکان برای اقرار به گناهان کجاست؟»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1403ش.
- خمینی، مصطفی، تفسیر سوره حمد، قم، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375ش.
- «دعای اللهم هذا شهر رمضان المبارک»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1394ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1403ش.
- راغب اصفهانی، حسين بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، ترجمۀ غلامرضا خسروي حسيني، تهران، المكتبة المرتضوية لاحياء، 1383ش.
- شریعتی، «توبه در ادیان ابراهیمی»، وب‌سایت شیعه کوئست، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1403ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، أمالی، قم، بعثت، بی‌تا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، شرح و ترجمۀ محسن کاظمی، قم، میم، 1389ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، اسلامی، 1413ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، اسلامی، 1387ش.
- «عادی شدن گناه و عدم انگیزه برای توبه»، وب‌سایت مرکز پاسخگویی به سؤلات دینی، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1403ش.
- عسكري، ابوهلال، معجم الفروق اللغوية، قم، اسلامی، 1412ق.
- عطیه زهرا، «آثار فردی و اجتماعی توبه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1398ش.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، قم، رضی، 1375ش،
- قمی، عباس، سفینة البحار، تهران، اسوه، بی‌تا.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، مصحح طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، 1404ق،
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، تهران، مؤسسۀ الوفا، 1403ق.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، لإحياء التراث، بی‌تا.
- محمدي ري‌شهري، محمد، میزان الحکمة، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1362ش.
- معزي ملايري، اسماعیل، جامع أحاديث الشيعة في أحكام الشريعة، قم، مهر، 1373ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، فهرست موضوعی تفسیر نمونه، قم، بی‌نا، 1380ش.
- نراقی، مهدی، جامع السعادة، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
- «نقش و جایگاه توبه در تحقق سبک زندگی اسلامی از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی»، وب‌سایت بلیغ‌نیوز، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.