مصرف‌گرایی

مصرف‌گرایی، اهمیت دادن بیش از حد به خرید و مصرف کالاها.

مصرف‌گرایی، گرایش به خرید و مصرف کالاها و خدمات، فراتر از نیازهای اساسی است. این پدیده تحت تأثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی شکل می‌گیرد و با افزایش نابرابری، تخریب محیط زیست و مشکلات روانی همراه است. برای مقابله با این پدیده، کاهش مصرف، حمایت از تولید داخلی، ترویج فرهنگ پس‌انداز و سرمایه‌گذاری و ایجاد نظام مالیاتی عادلانه‌تر ضروری است. همچنین، تقویت ارزش‌های اخلاقی، ترویج فرهنگ همکاری و همبستگی اجتماعی و آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی در خصوص پیامدهای مصرف‌گرایی، نقش مهمی در تغییر الگوهای مصرف ایفا می‌کند.

مفهوم‌شناسی

«مصرف» به‌معنای استفاده از کالاها و خدمات برای برآوردن نیازها و خواسته‌ها است و مصرف‌گرایی در اصطلاح به‌معنای گرایش شدید و بیش از حد به مصرف کالاها و خدمات است. این گرایش اغلب فراتر از نیازهای اساسی و تحت تأثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی شکل می‌گیرد. مصرف‌گرایی در جوامع مدرن، به‌ویژه در جوامع مصرفی، به یک الگوی رفتاری غالب تبدیل شده و پیامدهای گسترده‌ای بر اقتصاد، جامعه و محیط زیست دارد.

اهمیت

مصرف‌گرایی اگرچه می‌تواند منجر به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال شود، اما با تشویق به خرید و مصرف بی‌رویه، موجب افزایش بدهی‌های فردی، کاهش پس‌اندازها، ایجاد نابرابری‌های اجتماعی، افزایش اضطراب و عدم رضایت از زندگی می‌شود. علاوه بر این، مصرف‌گرایی به تخریب منابع طبیعی و افزایش آلودگی محیط زیست می‌انجامد. درک و مدیریت مصرف‌گرایی به منظور دستیابی به توسعه پایدار و حفظ تعادل اجتماعی و محیطی و نیز احساس آرامش، از اهمیت بالایی برخوردار است.

مفاهیم مرتبط

تفاوت مصرف و مصرف‌گرایی

مصرف کردن به فعالیت عادی و ضروری خرید و استفاده از کالاها و خدمات برای تأمین نیازهای اساسی و روزمره اشاره دارد. این فعالیت شامل مصرف مواد غذایی، پوشاک، مسکن و خدمات اولیه مانند آموزش و بهداشت است. در مقابل، مصرف‌گرایی به رفتارها و الگوهای خرید و مصرف بیش از حد نیازها و به صورت غیرضروری می‌پردازد که اغلب تحت تاثیر تبلیغات، فرهنگ مصرف و تمایل به نمایش وضعیت اجتماعی است. در مصرف‌گرایی، اصالت دادن به مصرف و هدف قرار دادن رفاه و دارایی‌های مادی برجسته می‌شود و بیشتر به‌منظور کسب لذت، اعتبار اجتماعی و احساس رضایت شخصی انجام می‌شود.

تفاوت مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی

تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی هر دو به رفتارهای مصرفی بیش از حد اشاره دارند، اما تجمل‌گرایی بیشتر بر نمایش ثروت و جایگاه اجتماعی تمرکز دارد و با خرید کالاهای لوکس و منحصر به فرد همراه است، در حالی که مصرف‌گرایی به خرید مداوم و بی‌رویه کالاها مربوط می‌شود. البته فردی که به دنبال تجمل‌گرایی است، ممکن است به‌طور مداوم به دنبال کالاهای جدید و گران‌قیمت باشد و در نتیجه به مصرف‌گرایی نیز روی آورد.

نیاز

نیاز به‌معنای احساسی است که فرد برای برآوردن یک کمبود یا رسیدن به یک حالت مطلوب تجربه می‌کند. این احساس، از کمبودهای فیزیولوژیکی مانند گرسنگی و تشنگی تا نیازهای روانشناختی مانند احساس تعلق و احترام را در برمی‌گیرد. نیازها محرک‌هایی هستند که افراد را به سمت انجام اعمالی هدایت می‌کنند تا بتوانند این کمبودها را جبران کنند. نیازها در یک تقسیم‌بندی کلی به نیازهای واقعی و نیازهای غیرواقعی تقسیم می‌شوند. پاسخ مستقیم به نیازهای واقعی انسان،‌ مصرف و برآوردن فراتر از نیازهای واقعی را مصرف‌گرایی می‌گویند.

ماده‌گرایی

ماده‌گرایی به‌معنای اهمیت دادن بیش از حد به دارایی‌های مادی و ارزش‌گذاری آن‌ها بیش از ارزش‌های معنوی و انسانی است. در این دیدگاه، افراد به دنبال کسب ثروت، دارایی و کالاهای مادی هستند و موفقیت خود را بر اساس میزان دارایی‌شان می‌سنجند. ماده‌گرایی می‌تواند از تمایل به داشتن آخرین مدل گوشی همراه تا رقابت برای به دست آوردن خانه‌های مجلل و خودروهای گران‌قیمت را شامل شود.

تبلیغات

تبلیغات که به‌طور معمول توسط رسانه‌ها انجام می‌شود، به‌عنوان یک ابزار ارتباطی قدرت‌مند، نه‌تنها محصولات و خدمات را معرفی می‌کند بلکه رفتارهای مصرفی افراد را نیز شکل می‌دهد. تبلیغات با استفاده از تکنیک‌های روانشناسی و بازاریابی، نیازهای کاذبی در مخاطبان ایجاد کرده و آن‌ها را به خرید کالاها و خدمات غیرضروری ترغیب می‌کند. تبلیغات با ایجاد تصاویری جذاب از محصولات، افراد را به این باور می‌رساند که با خرید این محصولات به خوشبختی و موفقیت دست می‌یابند، در حالی که مصرف‌گرایی غالباً منجر به احساس پوچی، بدهکاری و آسیب به محیط زیست می‌شود.

مد

مد به مجموعه‌ای از سبک‌ها، روندها و ترجیحات در لباس، آرایش، رفتار و سایر جنبه‌های زندگی گفته می‌شود که در یک دورۀ زمانی خاص در یک جامعه رواج پیدا می‌کند. این سبک‌ها معمولاً توسط طراحان مد، سلبریتی‌ها و رسانه‌ها معرفی شده و به‌سرعت بین مردم گسترش می‌یابد. مد به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی، ارتباط زیادی با مصرف‌گرایی دارد. صنعت مد با تولید مداوم محصولات جدید و ایجاد احساس نیاز به ‌بروزرسانی مداوم در مصرف‌کنندگان، به تقویت فرهنگ مصرف‌گرایی کمک می‌کند. این ارتباط به‌گونه‌ای است که افراد احساس می‌کنند برای پذیرفته شدن در جامعه و داشتن یک هویت اجتماعی قوی، باید به مد روز پای‌بند باشند و محصولات جدید را خریداری کنند.

تاریخچه

در جهان

مصرف‌گرایی به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی و اقتصادی با تاریخ بشر همراه بوده است. در دوران باستان و قرون وسطی، مصرف بیشتر بر اساس نیازهای اساسی شکل می‌گرفت، اما حتی آن زمان نیز نشانه‌هایی از مصرف‌گرایی وجود داشت، مانند نمایش ثروت توسط اشراف‌زادگان. انقلاب صنعتی نقطه عطفی در تاریخ مصرف‌گرایی بود و تولید انبوه و ارزان‌تر کالاها باعث افزایش دسترسی و تغییر الگوهای مصرف شد. تبلیغات نیز نقش مهمی در تشویق به مصرف بیشتر ایفا کرد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، مصرف‌گرایی به یک پدیدۀ اجتماعی مهم تبدیل شد و نمادی از مدرنیته و پیشرفت شد. امروزه، مصرف‌گرایی با ابزارهایی مانند شرکت‌های چندملیتی، اینترنت و تبلیغات ماهواره‌ای، فراتر از مرزها و سلیقه‌ها، فرهنگ مصرف را تغییر داده است. این مصرف‌گرایی با هدف حداکثر کردن سود از طریق تأسیس فروشگاه‌های بزرگ، ترویج مدگرایی، تبلیغات گسترده، حراج‌ها و استفاده از کارت‌های اعتباری به دنبال افزایش مصرف و تولید انبوه است.

در ایران

مصرف‌گرایی مدرن در ایران از دورۀ قاجار و با نفوذ اندیشه‌های مدرن و تغییرات اجتماعی، در جامعۀ ایرانی ریشه دواند. در دورۀ پهلوی دوم، با وابستگی درآمد دولت به نفت و کاهش صنعت کشاورزی، الگوی مصرف به سمت تولیدات خارجی تغییر کرد. افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها و نیاز به نیروی کار در شهرها باعث تشدید مصرف از نظر کمی و کیفی شد. پس از انقلاب اسلامی ایران و با پایان جنگ و تحقق ثبات نسبی، مصرف کالاهای خارجی بار دیگر افزایش یافت. افزایش درآمدهای نفتی پس از جنگ، به‌جای سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی، به مصرف‌گرایی بیشتر اختصاص یافت و الگوی مصرف وارداتی تثبیت شد. واردات کالاهای متنوع با تعرفه‌های پایین، افزایش هزینه‌های دولت برای ایجاد کالاهای عمومی، و افزایش حقوق و سطح درآمد خانواده‌ها، مردم را به‌سوی انتظارات بیشتر با هزینۀ کمتر سوق داد. امروزه ایجاد تنوع در تبلیغات و تبعیت از صنعت مد،‌ روند مصرف‌گرایی را تسریع کرده است.

مصرف‌گرایی در طبقات مختلف اجتماعی

جامعه‌شناسان، افراد را بر اساس ثروت، قدرت و وجهه اجتماعی به سه طبقه تقسیم می‌کنند که هر کدام الگوی مصرف متفاوتی دارند. طبقه بالا با مصرف کالاهای لوکس و خدمات خاص، به دنبال نمایش قدرت و جایگاه اجتماعی خود هستند. طبقه متوسط نیز با تقلید از طبقه بالا و خرید کالاهای ارزان‌قیمت شبیه به کالاهای لوکس، سعی در ارتقای موقعیت اجتماعی خود دارد. این طبقه به دلیل حجم بالای خرید، نقش مهمی در اقتصاد مصرف‌گرا ایفا می‌کند. طبقه پایین به دلیل کمبود منابع مالی و ترس از آینده، به خریدهای انباری و ضروری روی می‌آورد و در واقع بازار مازاد کالاهای طبقات بالاتر را جذب می‌کند. در مجموع، مصرف‌گرایی در هر سه طبقه به شکلی متفاوت وجود دارد و به‌عنوان ابزاری برای نمایش هویت، رقابت اجتماعی و تأمین نیازهای اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. توجه به آموزه‌های دینی و دوری از اسراف و تبذیر به‌عنوان راهکارهای برون‌‌رفت از مصرف‌گرایی عنوان شده است.

عوامل مؤثر بر مصرف‌گرایی

عوامل اقتصادی

افزایش درآمد و سطح زندگی افراد باعث می‌شود که توان خرید کالاها و خدمات غیرضروری و لوکس بیشتر شود، در نتیجه مصرف‌گرایی تقویت می‌شود. تبلیغات و بازاریابی نیز با ایجاد نیازهای کاذب و ترغیب به خرید بیشتر، بر رفتار مصرفی تأثیر می‌گذارند. دسترسی به تسهیلات اعتباری و وام‌ها، مانند کارت‌های اعتباری، امکان خرید فوری را فراهم کرده و مصرف را افزایش می‌دهد. همچنین، تورم و انتظارات تورمی مردم را به خرید زودهنگام کالاها برای مقابله با افزایش قیمت‌ها وادار می‌کند. سیاست‌های مالی دولت، مانند کاهش مالیات و افزایش دستمزدها، قدرت خرید را بالا می‌برد و به رشد مصرف کمک می‌کند. در نهایت، جهانی‌سازی و گسترش تجارت بین‌المللی، دسترسی به کالاهای متنوع‌تر را آسان‌تر کرده و به تغییر و افزایش مصرف می‌انجامد.

عوامل اجتماعی

فرهنگ مصرف‌گرایی، که از طریق رسانه‌ها، تبلیغات و مد ترویج می‌شود، خرید کالاهای جدید و لوکس را نشانه‌ای از موفقیت و وضعیت اجتماعی معرفی می‌کند. همچنین، گروه‌های مرجع مانند دوستان، خانواده و افراد مشهور، با نمایش سبک زندگی مصرف‌گرایانه خود، الگوهایی را برای دیگران ایجاد می‌کنند که می‌تواند بر تصمیمات مصرفی افراد تأثیر بگذارد. همچنین، پذیرش استانداردهای مد و زیبایی و نیاز به تأیید اجتماعی، مصرف‌گرایی را تقویت می‌کند.

عوامل روانشناختی

رفتارهای مصرفی اغلب تحت تأثیر نیازهای روان‌شناختی و احساسی قرار می‌گیرند. نیاز به تأیید اجتماعی و احساس تعلق، افراد را به خرید کالاهای خاص و مد روز ترغیب می‌کند تا در گروه‌های اجتماعی خود مقبول واقع شوند. همچنین، احساس خوشحالی و رضایت موقت از خرید و مصرف کالاها می‌تواند به‌عنوان یک مکانیسم جبران کننده برای مقابله با استرس، افسردگی یا ناکامی‌های زندگی عمل کند. ترغیب به مصرف از طریق تبلیغات و رسانه‌ها با استفاده از تکنیک‌های روان‌شناختی، مانند ایجاد نیازهای کاذب و وعده‌های خوشایند، نیز به افزایش رفتارهای مصرفی کمک می‌کند.

عوامل فرهنگی

فرهنگ مصرف‌گرایی، به افراد القا می‌کند که داشتن کالاهای مادی برای خوشبختی و موفقیت ضروری است. ارزش‌هایی مانند فردگرایی، مادی‌گرایی و لذت‌جویی، که در بسیاری از فرهنگ‌های مدرن برجسته هستند، مصرف‌گرایی را تقویت می‌کنند. همچنین، آداب و رسوم اجتماعی، جشن‌ها و مناسبت‌های مختلف، می‌توانند به‌عنوان محرک‌هایی برای مصرف عمل کنند. به‌عنوان مثال، هدیه دادن در مناسبت‌های مختلف، خرید لباس‌های جدید برای مهمانی‌ها و جشن‌ها و دنبال کردن مدهای روز، همه از جمله عواملی هستند که توسط فرهنگ تقویت شده و به مصرف‌گرایی دامن می‌زنند.

پیامدهای مصرف‌گرایی

پیامدهای اقتصادی

افزایش بیش از حد تقاضا برای کالاها و خدمات، فشار زیادی بر منابع طبیعی وارد کرده و در درازمدت به کاهش رشد اقتصادی می‌انجامد. تمرکز بر مصرف کالاهای لوکس یا غیرضروری، باعث کاهش پس‌انداز و سرمایه‌گذاری شده و در نتیجه سرعت رشد اقتصادی را کاهش می‌دهد. همچنین، مصرف‌گرایی شکاف طبقاتی را افزایش داده و پایداری اقتصادی را تهدید می‌کند. برای مقابله با این چالش‌ها، کارشناسان بر لزوم اتخاذ سیاست‌های جامع تأکید دارند. این سیاست‌ها شامل تشویق به کاهش مصرف، حمایت از تولیدات داخلی، ترویج فرهنگ پس‌انداز و سرمایه‌گذاری و ایجاد نظام مالیاتی عادلانه‌تر می‌باشد. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری در آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی در خصوص پیامدهای اقتصادی مصرف‌گرایی و اهمیت پایداری اقتصادی، نقش مهمی در تغییر الگوهای مصرف ایفا می‌کند.

پیامدهای اجتماعی

افزایش نابرابری‌های اجتماعی، تقویت ارزش‌های مادی‌گرایانه به‌جای ارزش‌های معنوی، تضعیف روابط اجتماعی، افزایش استرس و اضطراب و بروز مشکلات روانی مانند افسردگی و احساس پوچی از جمله این پیامدها هستند. تمرکز بر خرید مداوم و مصرف کالاهای لوکس و رقابت برای کسب موقعیت اجتماعی، به ایجاد شکاف بین افراد جامعه و تضعیف حس همبستگی اجتماعی منجر می‌شود. کارشناسان بر این باورند که برای مقابله با این چالش‌ها، باید به تقویت ارزش‌های اخلاقی و معنوی، ترویج فرهنگ همکاری و همبستگی اجتماعی، حمایت از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، ترویج آموزه‌های دینی و آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی توجه شود.

پیامدهای زیست‌محیطی

افزایش تولید کالاها و خدمات برای پاسخگویی به تقاضای مصرف‌کنندگان، به بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی منجر شده و فشار زیادی بر محیط زیست وارد می‌کند. تولید زباله‌های صنعتی و خانگی، آلودگی هوا و آب، تخریب جنگل‌ها و اکوسیستم‌های طبیعی، تغییر اقلیم و گرمایش جهانی از جمله پیامدهای زیست‌محیطی مصرف‌گرایی هستند. کارشناسان بر این باورند که برای مقابله با این چالش‌ها، باید به سمت تولید و مصرف پایدار حرکت کرد. این امر مستلزم کاهش مصرف، بازیافت مواد، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، حمایت از کشاورزی پایدار و کاهش تولید زباله است.

پیامدهای سیاسی

مصرف‌گرایی بی‌رویه به نابرابری اجتماعی و افزایش تنش‌های سیاسی منجر می‌شود. رشد نابرابری اقتصادی و افزایش فاصله طبقاتی باعث بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی می‌شود و بخش‌های محروم جامعه احساس بی‌عدالتی و نارضایتی بیشتری خواهند داشت. این نارضایتی به افزایش اعتراضات و تظاهرات سیاسی منجر می‌شود و حکومت‌ها را تحت فشار قرار می‌دهد. از سوی دیگر، اتکا به واردات کالاهای مصرفی استقلال اقتصادی کشور را کاهش داده و وابستگی سیاسی به کشورهای صادرکننده را افزایش می‌دهد. متخصصان بر این باورند که برای مقابله با این پیامدها، باید سیاست‌هایی اتخاذ شود که به کاهش نابرابری‌ها و تقویت تولید داخلی منجر گردد. این سیاست‌ها شامل تقویت نظام‌های حمایت اجتماعی، ارتقای شفافیت و پاسخگویی در حکومت‌ها، و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه اقشار جامعه است. همچنین، تشویق به مصرف مسئولانه و حمایت از تولیدات داخلی به کاهش وابستگی به واردات و تقویت استقلال سیاسی و اقتصادی کشور کمک می‌کند.

منابع

• آقایاری هیر، توکل و همکاران، «نقش واسطه‌ای مصرف‌گرایی در ارتباط بین مادی‌گرایی و ردپای اکولوژیک (مورد مطالعه: شهروندان ارومیه)»،‌ در نشریۀ آموزش محیط زیست و توسعۀ پایدار، سال ششم، شمارۀ 1، پاییز 1396ش.
• امیرپورسعید، محمدعلی، «بررسی رابطۀ میان پدیدۀ مصرف‌گرایی با دین‌داری، مدگرایی و مدیریت بدن (مطالعۀ موردی: جوانان 18 تا 30 سالۀ شهرستان رفسنجان)»، وب‌سایت مجلۀ بین‌المللی پژوهش ملل، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1398ش.
• علیخواه، فردین، «پیامدهای سیاسی مصرف‌گرایی»، در فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی، سال اول، شمارۀ 1، پاییز 1386ش.
• بازگیر، محمدحسین، «فرهنگ مصرف‌گرایی در تضاد با محیط زیست است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1402ش.
• برین، ابراهیم، «فرآیند مصرف‌گرایی در کشورهای در حال توسعه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای،‌ تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1388ش.
• طیاری آشتیانی، رضا، «روانشناسی مصرف‌گرایی»، وب‌سایت نماآوای زندگی، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1403ش.
• طالب دلیر، معصومه و اکبری، حسین، «رسانه و مصرف‌گرایی»، در رسانه و فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شمارۀ دوم، پاییر و زمستان 1393ش.
• جعفری، مهدی، «پرونده ویژه: مصرف و مصرف‌گرایی»، در نشریۀ پایش زندگی، سال سوم، شمارۀ 13، خرداد و تیر 1395ش.
• دهشت، زهرا، «فرهنگ مصرف و مصرف‌گرایی، عوامل و زمینه‌ها»، وب‌سایت جستار، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:‌ 10 مرداد 1403ش.
• رفیع‌پور، فرامرز، توسعه و تضاد، کوششی در جهت تحلیل انقلاب اسلامی و مسائل اجتماعی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1377ش.
• سیدی‌نیا، سیداکبر، «مصرف و مصرف‌گرایی از منظر اسلام و جامعه‌شناسی اقتصادی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای،‌ تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1388ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین، «مصرف‌گرایی در سبک زندگی مدرن و دینی»، در دوفصلنامۀ تخصصی پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، سال اول، شمارۀ اول، پاییز و زمستان 1394ش.
• کرباسیان، قاسم، «جامعه و مصرف‌گرایی»، وب‌سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1389ش.
• کریمی، سعید، «نیازها»، وب‌سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• مهدی‌آقایی، ژیلا، «آسیب‌های مصرف‌گرایی برای محیط‌زیست»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1399ش.
• «مفهوم نیاز در روانشناسی»، وب‌سایت مجلۀ اینترنتی بهنام، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1400ش.
• «مصرف‌گرایی»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1392ش.
• «مصرف‌گرایی»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:‌ 10 مرداد 1403ش.
• «عوامل مصرف‌گرایی، از تجمل‌گرایی تا شکم‌پرستی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1391ش.
• هدایتی، فریفته، «‏چه عواملی افراد را به مصرف‌گرایی سوق می‌دهد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1396ش.