مصرف رسانه‌ای
مصرف رسانه‌ای؛ زمان اختصاص داده شده به رسانه و تنظیم الگوی مصرف مطابق آن.
مصرف رسانه‌ای، مدت زمانی است که هر فرد در برنامۀ روزانۀ خود صرف رسانه می‌کند و تحت تأثیر آن، الگوی مصرف خود را در کالاهای اقتصادی و فرهنگی تنظیم می‌کند. در مصرف کالاهای اقتصادی با توجه به نیازهای کاذب برآمده از رسانه، افراد دچار مصرف‌زدگی می‌شوند و در مصرف کالاهای فرهنگی نگرش و هویت افراد دچار تغییر می‌شود و کنش افراد تحت تأثیر رسانه‌ها قرار دارد.
مفهوم‌شناسی
مصرف رسانه‌ای مجموعه‌ای از نیازها، الگوها[۱] و میزان اطلاعات و سرگرمی دریافت شده از رسانه‌ها توسط یک فرد یا یک گروه است که شامل فعالیت‌هایی همچون تعامل با رسانه‌های جدید، بازی‌های رسانه‌ای، خواندن کتاب و مجله، تماشای فیلم و تلویزیون و گوش دادن به رادیو می‌شود.[۲]
پیشینه
در اوایل قرن بیستم با ظهور رادیو، عموم مردم جذب آن شدند. برای سنجش میزان اثرگذاری برنامه‌های رادیویی، از مخاطبان نظرسنجی تلفنی انجام شده و مخاطبان سطح‌بندی شدند. این اقدام اولین شاخص تعیین‌کنندۀ میزان مصرف رسانه‌ای بوده است. در قرن بیست‌ویکم با گسترش اینترنت، سنجش مخاطبان با استفاده از وب‌سایت‌های اینترنتی انجام شد. امروزه نیز به‌جای سنجش مخاطبان، نوع و میزان مصرف آنها سنجیده می‌شود.[۳]
شکل‌دهی ذائقۀ مصرف توسط رسانه‌ها
مردم به‌عنوان مصرف‌گران رسانه‌ای تحت تأثیر انواع رسانه‌ها و مفاهیم انتقالی آنها هستند و با شیوه‌های جدیدی از زندگی اجتماعی خو گرفته‌اند. استفادۀ بیشینه از رسانه سبب وجود کنش‌های ارتباطی متعدد و در نتیجه مواجهه با منابع هویتی گسترده می‌شود که می‌توان به تغییر هویت افراد در ابعاد هویت سنتی، ایجاد هویت فرهنگی چندگانه، تغییر الگوهای ارزشی، تغییر شیوۀ مصرف و تغییرات سبک زندگی اشاره کرد. رسانه‌ها با ارائۀ تجربیات متعدد برای مخاطبان، نگرش‌های فرهنگی افراد را دستخوش تغییر می‌کنند. میزان و نوع مصرف رسانه‌ها در زمینه‌های فرهنگی و هویتی همانند پرورش اعتقادات و باورها، شناخت خود و جهان، تعهد به احکام شرعی در روابط با غیرهم‌جنسان، سبک زندگی، ارزش‌ها، نحوۀ گفت‌وگو و روابط افراد تأثیرگذار است. تحقیقات ثابت کرده است که مصرف رسانه‌هایی همچون اینترنت و ماهواره تأثیر منفی بر هویت ملی و دینی دارد.[۴] رسوخ رسانه‌ها در ابعاد مختلف زندگی افراد و سبک زندگی رسانه‌ای سبب شکل‌دهی ذائقه طبق الگوی رسانه‌ها شده است.[۵]
تأثیر مثبت رسانه در ایجاد الگوی مصرف بهینه
با توجه به اینکه رسانه‌ها انتقال‌دهندۀ محتوای فرهنگی، ارزش‌ها و هنجارها هستند، می‌توانند فرهنگ صحیح الگوی مصرف میان افراد را با استفاده از ارائه و معرفی روش‌های مناسبِ استفاده از منابع مختلف در قالب‌های جذابی همچون نماهنگ، انیمیشن، فیلم کوتاه، بالا بردن سطح آگاهی همگانی، آموزش مصرف‌کنندگان با ارائۀ الگوها و سبک زندگی مناسب، اقدامات دولتی در جهت رسیدن به الگوی مصرف بهینه، جایگزین کردن ارزش‌های اصیل انسانی و دینی به‌جای ارزش‌های مادی مرسوم در زندگی امروزی، مانند مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی، تبیین اصلاح الگوی مصرف، شکل‌گیری الگوهای مطلوب در نگرش‌ها و هنجارهای رفتاری مخاطبان، نهادینه‌سازی کنند. رسانه‌ها قادرند با حل کردن مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه، افراد را به پذیرش الگوی بهینه مصرف انرژی و کاهش مقاومت‌های اجتماعی در پذیرش آن میان خانواده‌ها تشویق کنند و با ارتقای سطح فرهنگ عمومی و اصلاح گرایش‌های مصرفی نادرست، به تثبیت الگوی مصرف بهینه در جامعه بپردازند.[۶]
تأثیر رسانه بر مصرف کالاهای اقتصادی
رفتار مصرفی مردم تحت تأثیر عوامل بسیاری همچون وضعیت اقتصادی و منابع در دسترس، عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، جمعیت و شرکت‌های بزرگ و رسانه‌های جمعی قرار دارد. در عصر کنونی، رسانه‌ها از مهم‌ترین عواملی هستند که موجب پیدایش و ادامه‌دار شدن الگوهای مصرف در حوزه‌های مختلف می‌شوند. رسانه‌ها از طریق ترفندهای اقناع‌سازی همچون تبلیغات، برجسته‌سازی، اولویت‌دهی به مسائل و بر رفتار مصرفی مردم و سبک زندگی، تلاش برای عقلانی جلوه دادن مصرف‌گرایی، مد و برندهای مختلف در جامعه را نهادینه می‌کنند. تبلیغ و هدایت مخاطبان به انتخاب کالاهای باکیفیت، پرهیز از مصرف‌گرایی کاذب و رفتارهای شتاب‌زده، گسترش فرهنگ تولید، ترویج و توسعۀ حقوق مصرف‌کننده، پرهیز از تبلیغات غیرواقعی و فریب‌دهنده و معرفی الگوی بهینه در مصرف از مواردی است که رسانه می‌تواند در آن تأثیر مستقیم داشته باشد.[۷] رسانه‌ها براي مخاطب تولید نیاز می‌کنند؛ نيازهایی که كاذب و از مقولۀ نيازهاي ثانويه هستند. قرار گرفتن نيازهاي ثانویه در كنار نيازهاي اوليه و تلاش برای تأمین آنها و افزایش مداوم نیازهای تولید شده نسبت به نيازهاي اوليه سبب می‌شود افراد دچار مصرف‌زدگي و صرف پول و هزينه بسیار شوند. محققان بر این باورند مصرفی که رسانه‌ها به آن دامن زده‌اند، در انسان يك سرشت ثانويه ایجاد کرده است كه او را بيش‌ازپیش محتاج دارا شدن، مصرف كردن و تعويض پی‌درپی انواع مختلف لوازم می‌کند، لوازمی که عرضۀ آنها جنبۀ تحميلی دارد.[۸]
تأثیر رسانه بر مصرف کالاهای فرهنگی
رسانه علاوه بر معرفی کالاهای مصرفی، گرایش به رفتارهایی خاص را نیز به شیوهای غیرمستقیم در مخاطب به وجود می‌آورد.[۹] رسانه فرهنگ‌ساز است. این فرهنگ‌سازی در شرایط کنونی که رسانه به یک امر فراگیر تبدیل شده است و تقریباً در بسیاری از موارد حتی جای خانواده و مدرسه را نیز اشغال کرده، به یک عامل مؤثر فرهنگ‌سازی تبدیل شده است و در هویت‌سازی، ایجاد نقش‌های نمادین و ارائۀ سبک زندگی تأثیرات فراوانی دارد.[۱۰] امروزه رسانه‌ها به اطلاع‌رساني در مورد نيازهاي مخاطبان نمي‌پردازند؛ بلكه آفرینندۀ نیازها هستند؛ خوشبختي را براي مخاطبان تعريف مي‌كنند و معناي جديدي از زندگي براي آنها عرضه مي‌كنند؛ تفسيري جديد از دنياي اطراف ارائه می‌دهند و افراد را برای انجام عملي تحريك می‌كنند. رسانه‌ها با به‌کارگیری علوم روانشناسي و جامعه‌شناسي در افراد ایجاد توهم می‌کنند. افراد در مواجهه با رسانه‌ها مطابق عقايد خود تصميم نمی‌گیرند؛ بلكه تحریک رسانه سبب كنش در آنها می‌شود.[۱۱] طبق تحقیقات انجام شده مصرف شبکه‌های تلویزیون داخلی و رادیو سبب ایجاد نگرش مثبت نسبت به حکومت شده و مصرف شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای، اینترنت، روزنامه، مجله و کتاب در صورتی که محتوای مخالف حکومت داشته باشند، نگرش سیاسی منفی نسبت به آن ایجاد می‌کنند.[۱۲]
مصرف رسانه‌ای و سبک زندگی
ویژگی‌های ذاتی رسانه‌ها همچون عمومیت، قابلیت دسترسی مداوم، فرامکانی، فرازمانی، جهانی بودن، سیال بودن، واقعیت‌سازی، چندرسانه‌ای بودن، تعاملی بودن، امکان ارتباط در فاصله‌های دور و تعامل همزمان، زندگی افراد را تحت تأثیر قرار داده است. مصرف رسانه‌ای عامل مهمی در تمایل جوانان ایرانی به سبک زندگی مدرن و افزایش تمایل روزافزون آنان به تغییراتی در ذوق، سلیقه، اوقات فراغت، توجه به بدن، نحوۀ پوشش و مدگرایی شده است.[۱۳] رسانه‌ها به‌طور غير مستقيم، اثرگذار و پنهان بر تمامي ابعاد زندگي مادي و معنوي خانواده‌ها تأثير می‌گذارند. نوع پوشش و آرايش افراد، منازل و مكان‌ها، وسايل نقلیه و مواد غذايي مصرفی مي‌تواند سليقه و سبك زندگي مخاطب را در مصرف كالا شكل دهند و سبك زندگي مصرفي را نهادينه سازند. از دیگر اثرات رسانه ایجاد همنوایی یا هم‌رنگی با جماعت، تقلید، تبعیت و جامعه‌پذیری است. رسانه‌ها به‌عنوان مهم‌ترين عنصر توليد و تغییر عادات عمل می‌کنند.[۱۴]
رژیم مصرف رسانه‌ای
رژیم مصرف رسانه‌ای عبارت است از میزان وقت و زمانی که هر فردی با در نظر گرفتن علایق و نیازهای شخصی خود به رسانه اختصاص می‌دهد.[۱۵] با استفاده از رژیم مصرف رسانه‌ای، زمان مشخصی در طول روز صرف رسانه می‌شود؛ به عضویت در کانال‌های مورد نیاز بسنده می‌شود؛ از میان خیل پیام‌های دریافتی به آنچه مورد نیاز است، اکتفا می‌شود؛ در مواجهه با پیام‌های رسانه‌ای گزینشگری صورت می‌گیرد؛ بدین ترتیب می‌توان از رسانه که به مثابه غذای روح است، به‌شیوۀ صحیحی بهره برد.[۱۶]
ذائقۀ مصرف رسانه‌ای ایرانیان
گسترش اینترنت و فناوری‌های مختلف ارتباطی برای مصرف‌کنندگان رسانه‌ها دامنه وسیعی از انتخاب را به وجود آورده و الگوی مصرف رسانه‌ای جامعه را دچار تغییراتی کرده است که باعث افزایش محبوبیت رسانه‌های مدرن و استفادۀ بیشینه از آن شده است. طبق بررسی‌های صورت گرفته، در سال‌های اخیر رادیو و مطبوعات از رسانه‌هایی بودند که کمترین مخاطب و سایر رسانه‌ها بیشترین مخاطب را داشتند.[۱۷] طبق نظرسنجی‌ها افراد با میانگین سنی بالا استفاده از رسانۀ ملی را ترجیح می‌دهند و در مقابل با افزایش تحصیلات، مصرف رسانۀ ملی کاهش می‌یابد. طبق آمارها، مصرف رسانه‌های اجتماعی از ۴۲% در سال 1394ش به ۶۷% در سال 1402ش رسیده و سبد مصرف رسانه‌ای نوجوانان در سال‌های اخیر به‌سمت استفاده از فضای مجازی رفته است. بر اساس گزارش‌ها، تعداد حساب‌های کاربری ایرانیان در تلگرام از ۵۱ تا ۶۱ میلیون، در اینستاگرام از ۴۲ تا ۴۶ میلیون و در توییتر از ۳ تا ۴ میلیون حساب است[۱۸] و استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی از سال 1401ش به بعد افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است؛ به‌گونه‌ای که طبق آمار ثبت شده در اردیبهشت 1402ش، تعداد کاربران فعال در پیام‌رسان‌های روبیکا، ایتا، بله و سروش به ترتیب 40، 22، 16.5 و 10.5 میلیون نفر بوده است.[۱۹]
پیامدهای مصرف رسانه‌ای
مصرف رسانه‌ای سبب تغيير در سبك زندگي طبقات مختلف جامعه و علاقه به دنباله‌روی از انواع مد و الگوي مصرف افراطی در استفاده از كالاها شده و عواقبي برای جامعه به بار آورده است. نمایش سبک زندگی در بستر رسانه‌ها توسط طبقۀ رفاه‌زده، سبب افزایش میزان مصرف، فقر، احساس حقارت، محروميت، سرخوردگي و انحراف در جامعه شده است.[۲۰]
پانویس
- ↑ کنعانی و دیگران، «رسانه به مثابۀ ابژه نسلی: بررسی نقش مصرف رسانه بر هویت نسلی»، 1398ش، ص43.
- ↑ امین و بابایی سارویی، «سنجش هویت جمعی ایرانیان؛ مطالعۀ نسبت مصرف رسانه‌ای و هویت مدرن در شهرهای مرزی کشور»، 1398ش، ص38.
- ↑ «نشست تخصصی بررسی وضعیت مصرف رسانه‌ای ایرانیان برگزار شد»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ امین و بابایی سارویی، «سنجش هویت جمعی ایرانیان؛ مطالعۀ نسبت مصرف رسانه‌ای و هویت مدرن در شهرهای مرزی کشور»، 1398ش، ص38-39.
- ↑ شوشتری، «تحلیل مصرف رسانه‌ای ایرانیان از رادیو و مطبوعات تا فضای مجازی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «رسانه و تأثیرگذاری بر الگوی فرهنگ مصرفی مخاطبان»، وب‌سایت بصیرت.
- ↑ «تأثیر رسانه بر مصرف»، روزنامۀ جهان صنعت.
- ↑ عیوضی، «سبک زندگی تلویزیونی و مصرف»، 1388ش، ص154-155.
- ↑ «تأثیر رسانه بر مصرف»، روزنامۀ جهان صنعت.
- ↑ بشیر، «رسانه‌ها و مصرف فرهنگی»، وب‌سایت جامعه‌شناسان جوان.
- ↑ طالبی دلیر و اکبری، «رسانه و مصرف‌گرایی»، 1393ش، ص132.
- ↑ شوشتری، «تحلیل مصرف رسانه‌ای ایرانیان از رادیو و مطبوعات تا فضای مجازی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ نژادبهرام، «رسانه در تغییر ذائقه مؤثر است، اما سبک زندگی، تصمیم منحصربه‌فردی است که فرد می‌گیرد»، آفتاب‌نیوز.
- ↑ عیوضی، «سبک زندگی تلویزیونی و مصرف»، 1388ش، ص144-145 و 149-150.
- ↑ شهرام‌نیا و دیگران، «رابطۀ مصرف رسانه‌ای و سرمایۀ فرهنگی»، 1394ش، ص191.
- ↑ «رژیم رسانه‌ای چیست/ «رژیم مصرف رسانه‌ای» برای دانش‌آموزان الزامی است!»، خبرگزاری علم و فناوری.
- ↑ شوشتری، «تحلیل مصرف رسانه‌ای ایرانیان از رادیو و مطبوعات تا فضای مجازی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «نشست تخصصی بررسی وضعیت مصرف رسانه‌ای ایرانیان برگزار شد»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ ابراهیم‌نتاج، «بررسی تعداد نصب پیام‌رسان‌های داخلی به روایت آمار»، وب‌سایت ویرگول.
- ↑ عیوضی، «سبک زندگی تلویزیونی و مصرف»، 1388ش، ص165.
منابع
- ابراهیم‌نتاج، محمدرضا، «بررسی تعداد نصب پیام‌رسان‌های داخلی به روایت آمار»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
- امین، محسن و بابایی سارویی، علیرضا، «سنجش هویت جمعی ایرانیان؛ مطالعۀ نسبت مصرف رسانه‌ای و هویت مدرن در شهرهای مرزی کشور»، فصلنامۀ مطالعات ملی، سال بیستم، شمارۀ 3، 1398ش.
- بشیر، حسن، «رسانه‌ها و مصرف فرهنگی»، وب‌سایت جامعه‌شناسان جوان، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1399ش.
- «تأثیر رسانه بر مصرف»، روزنامۀ جهان صنعت، تاریخ درج مطلب: 16 دسامبر 2019م.
- «رژیم رسانه‌ای چیست/ «رژیم مصرف رسانه‌ای» برای دانش‌آموزان الزامی است!»، خبرگزاری علم و فناوری، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1397ش.
- «رسانه و تأثیرگذاری بر الگوی فرهنگ مصرفی مخاطبان»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1388ش.
- شوشتری، منصوره، «تحلیل مصرف رسانه‌ای ایرانیان از رادیو و مطبوعات تا فضای مجازی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1399ش.
- شهرام‌نیا، سیدامیرمسعود و دیگران، «رابطۀ مصرف رسانه‌ای و سرمایۀ فرهنگی»، نشریۀ رفاه اجتماعی، دورۀ 15، شمارۀ 59، 1394ش.
- طالبی دلیر، معصومه و اکبری، حسین، «رسانه و مصرف‌گرایی»، رسانه و فرهنگ، سال چهارم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1393ش.
- کنعانی، محمدامین و دیگران، «رسانه به مثابۀ ابژه نسلی: بررسی نقش مصرف رسانه بر هویت نسلی»، نشریۀ پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 3، 1398ش.
- نژادبهرام، زهرا، «رسانه در تغییر ذائقه مؤثر است، اما سبک زندگی، تصمیم منحصربه‌فردی است که فرد می‌گیرد»، آفتاب‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1401ش.
- «نشست تخصصی بررسی وضعیت مصرف رسانه‌ای ایرانیان برگزار شد»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1402ش.