منار

منار؛ سازه‌ای بلند برای گفتن اذان و راهنمایی مسافران

منار ساربان در اصفهان

واژه منار به‌معنای جای نور و نار (آتش) است و در اصطلاح، به سازه‌ای بلند و گاه باریک گفته می‌شود که در اماکن مذهبی، به‌ویژه مساجد می‌سازند. این بنا را از آن جهت که در شب، چراغ یا آتشی بر فراز آن روشن می‌کردند، مناره به‌معنای جایگاه نور یا آتش می‌گفتند. منار را در گذشته، برای گفتن اذان یا میل راهنما در کنار مدارس، جاده‌ها، مساجد، کاروان‌سراها و دارالضیافه‌ها احداث می‌کردند.

پیشینه منار

مناره‌ها را در گذشته، بین دو مرز می‌ساختند و در آن شیئی نورانی قرار می‌دادند تا مرز وابسته را نشان دهد. به‌تدریج مناره‌ها را در میان راه‌ها نیز بنا کردند تا راهنمای کاروانیان و مسافران باشد. کهن‎ترین مناره در ایران، میل اژدهای نورآباد ممسنی در استان فارس، متعلق به دوران اشکانیان با حدود 7 متر ارتفاع و پله‎‌هایی است که درون همین برج قرار دارد و در بالای آن، یک آتشدان سنگی تعبیه شده است. مناره‌ای دیگر در شهر فیروزآباد قرار دارد که از دوران ساسانی برجای‌ مانده است. بلندی این مناره‌ی چهارضلعی، در ابتدا حدود 33 متر بوده و امروز در حدود 26 متر است. پهنای قسمت پایینی مناره در حدود 11 متر است و هرچه بر ارتفاع اضافه می‌شود، از پهنای آن کاسته می‌شود. پله‌های این بنا در قسمت بیرونی آن بنا شده که تا سقف آن راه دارد. این بنا از نظر تاریخی و معماری در ایران بسیار با اهمیت است.

اجزاء منار

مناره‌ها شامل 4 جزء اصلی هستند:

1. پایه؛ سکوی مناره‌ها معمولا چندضلعی است و بدنه‌ی مناره در وسط آن قرار می‌گیرد. برای مثال، پایه مناره رهروان اصفهان و مناره خسروگرد (خسروجرد) سبزوار مربعی‌شکل و پایه‌ی مناره سین و مناره زیار هشت‌ضلعی هستند.
2. ساقه؛ ساقه مناره‌های ایرانی در دوران پس از اسلام معمولا به شکل استوانه یا مخروط بنا شده است.
3. سرپوش؛ این بخش از مناره معمولا مربع و هشت‌گوشی است و مهم‌ترین بخش مناره است.
4. رأس؛ رأس مناره شامل سایبانی است که به شکل‌های مختلف ساخته می‌شود.

مناره‌ها پس از اسلام

تمایز منار‌های ایرانیِ قبل و بعد از اسلام را می‌توان در شکل ظاهری آن‌ها دید؛ منارهای قبل از اسلام، چهارضلعی بودند، اما پس از ورود اسلام، بیشتر مناره‌ها به شکل مدور و استوانه‌ای ساخته شدند. تا سده پنجم هجری، مناره‌ها را به دو صورت مجزا (مانند مناره مسجد میدان ساوه و مناره گلپایگان) و متصل به ساختمان (مانند مناره خسروجرد و مناره سلجوقی سمنان) می‌ساختند. از تلفیق سازه منار با معماری خاص ایرانی، بناهایی بی‌نظیر در جهان اسلام شکل گرفت و به‌ويژه در دوره سلجوقیان، توسعه چشمگیری داشت.

برخی از باستان‌شناسان معتقدند که مناره مسجد شوش کهن‌ترین مناره ایران در دوره پس از اسلام است. این مناره با بدنه‌ی استوانه‌ای شکل و پله‌هایی از داخل، جزء اولین مناره‌هایی است که در ایران و در کنار مساجد تحت عنوان مأذنه ساخته شده است. مناره‌های ایران تا زمان صفوی را می‌توان در دو گروه مناره‌های منفرد و زوج تقسیم کرد.

1. مناره‌های منفرد؛ بدنه‌ای بلند و کشیده، استوانه‌هایی با تزئینات ساده و اندک داشتند و مخروطی‌شکل بودند؛ مانند مناره گلپایگان، مناره‌های دامغان و سمنان، بسطام و ساربان.
2. مناره‌های زوج؛ به‌صورت منشوری‌شکل و چندضلعی هستند که قطر پایه و بالای آن یکی است؛ مانند مناره بلند و زیبای مسجد جامع نائین.

از دوره صفویان تا دوره قاجاریان، ساخت و معماری مناره‌ها در ایران کم‌رونق شد و فقط آثار اندکی از آن دوران، باقی مانده است مانند مناره مسجد جامع بروجرد که در دوره زندیان بنا شد. از جمله مناره‌های معروف دوره قاجار نیز، مناره‌های حرم فاطمه معصومه در قم و حرم شاه‌عبدالعظیم در ری است.

مهم‌ترین مناره‌های ایران

مناره باغ قوشخانه (قرن 8ام، در زمان سلطان‌سنجر)؛ مناره ساربان/ ساروان (عهد سلاجقه در اصفهان)؛ مناره چهل‌دختران اصفهان (501ق، با ارتفاعی حدود 48 متر و پهنای قاعده‌ی 14 متر، همراه با تزئینات آجرکاری، مقرنس‌های آجری و کاشی فیروزه‌ای)؛ دومناره دردشت (که شامل کاشی‌کاری‌های مغولی و مربوط به دوره سلجوقیان است)؛ مناره سلجوقی مسجد جامع سمنان؛ مناره مسجد علی اصفهان (اواخر قرن 5 و اوائل قرن6ش)؛ مناره مسجد ساوه (458ق)؛ مناره مسجد پامنار اصفهان (461ق)؛ مناره مسجد جمعه کاشان (466ق)؛ مناره مسجد برسیان اصفهان (491ق)؛ مناره گار اصفهان( 515ق)؛ مناره مسجد گز اصفهان (ربع اول قرن 6ام)؛ مناره مسجد سین اصفهان (526ق)؛ مناره زیار اصفهان (550 تا 688ق)؛ مناره راهروان اصفهان (525 تا 688ق)؛ مناره مسجد اردستان (دوره سلجوقی)؛ مناره مسجد امام حسن در اصفهان (دوره سلجوقی)؛ مناره مسجد جامع زواره اصفهان (530ق)؛ مناره مسجد جامع اشترجان (716ق)؛ مناره جنبان (716ق)؛ دو مناره دارالضیافه (قرن هشتم)؛ دومناره سردر مسجد شاه در اصفهان (1025ق)، دومناره سردر مدرسه چهارباغ اصفهان (قرن 12 هجری)، مناره خانقاه نطنز (725ق)؛ مناره نزدیک شهر در خرم آباد (قرن 6ام هجری)؛ مناره مسجد تاریخانه دامغان (قرن 6ام هجری)؛ مناره مجاور مسجد جمعه ساوه (503ق)؛ مناره خسروگرد/ خسروجرد سبزوار (505ق)؛ مناره حدود (700ق)، مناره سمنان (عهد سلجوقی)؛ مقبره و مناره عهد غزنوی در خراسان (قرن 4 هجری)؛ مناره محله پامنار طهران (قرن 13 هجری)؛ مناره فیروزآباد خراسان (عهد سلجوقی)؛ مناره کاشان (قرن 5ام هجری)؛ مناره گلپایگان (قرن 6ام هجری)؛ مناره مدرسه در خراسان (عهد سلجوقی)؛ مناره‌های مدرسه سپهسالار جدید در تهران (قرن 13هجری)؛ دومناره مسجد گوهرشاد (821ق)؛ دومناره مسجد دارالاحسان در سنندج (1227 هجری)؛ دومناره حرم امام رضا (عهد سلجوقیان)؛ مناره‌های حرم فاطمه معصومه (526ق)؛ مناره‌های حرم عبدالعظیم در تهران (عهد سلجوقی)؛ مناره مسجدشاه تهران.

منار در ادبیات ایران

منار یا مناره، با توجه به قدمت و کاربرد آن، در امثال و کنایات ادبیات فارسی ایران نیز به‌کار رفته است. مانند: اول چاه بکن، بعد منار بدزد؛ یا کسی که منار می‌دزدد اول چاهش را می‌کند؛ و نیز چاه نکنده منار دزدین (که معادل پیش از آب، موزه کشیدن است)؛ قبای بعد از عید برای گل منار خوب است (هر چیزی در زمان معین به کار است).

منابع

• پیرنیا، محمدکریم، آشنايي با معماري اسلامي ايران، تهران، دانشگاه علم و صنعت، چ24، 1396ش.
• داعی‌الاسلام، سید محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، دانش، 1364ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، چ12، 1383ش.
• زمانی، عباس، تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، تهران، اساطیر، 1390ش.
• فاضل، محمود، «پیدایش مناره در اسلام»، تهران، مجله هنر و مردم، دوره7، شماره77 و 78، 1348ش.
• مخلصی، محمدعلی، مجموعه مقالات متون و کتیبه‌های دوران اسلامی، تالیف پژوهشگران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1385ش.
• مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۳ش.
• «مناره‌ها (معماری اسلام)»، وبسایت گره سنتی، تاریخ بازدید: 17 آبان 1400ش.
• نره‌ئی، بابر، پژوهشی در مناره‌های دوره سلجوقی ایران از دیدگاه باستان‌شناسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، خرداد ۱۳۸۷ش.
• واندنبرگ، لویی، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337ش.