تاجیک‌های افغانستان

تاجیک‌های افغانستان؛ از گروه‌های قومی بزرگ در افغانستان.

تاجیک‌های افغانستان، سومین یا دومین گروه بزرگ جمعیتی و سیاسی در افغانستان هستند. این گروه قومی بیشتر در شمال و غرب این کشور و در شهرهای هرات، کابل و مزار شریف زندگی می‌کنند. در برهه‌ای از تاریخ، تاجیک‌ها در افغانستان و مناطق اطراف آن سلسلۀ سامانیان را تشکیل دادند؛ اما در افغانستان معاصر، آنان اغلب از بدنۀ اصلی قدرت در افغانستان به دور مانده‌اند.

مفهوم‌شناسی

تاجیک، تازیک و تاژیک به‌معنای «غیر ترک و مغول»، «غیر عرب» و «قبیلۀ تاج» آمده است. برخی تاجیک را «عرب‌زاده‌ای که در عجم بزرگ شود» گفته‌اند. امروزه اصطلاح «تاجیک» به قومی از فارسی‌زبانان در افغانستان و تاجیکستان اطلاق می‌شود. واژه‌های دادیکس یا دادیک، دادی، ته‌آچی، تائوچی، دایتیا و داشی وجوه دیگری از واژۀ تاجیک هستند که در منابع مختلف تاریخی بحث شده است. برخی معتقدند که واژۀ «تاجیک» بعد از اسلام وضع شده است. در بسیاری از منابع تاریخی، به تاجیک‌ها عنوان «دهقانان» نیز اطلاق شده است.

نژاد

تاجیک‌های افغانستان از نظر نژادی متعلق به نژاد مدیترانه‌ای، شاخه‌ای از نژاد سفید قفقازی هستند. مو و چشمان آنها سیاه و رنگ پوست‌شان از گندمی تا سفید است. تاجیک‌های بدخشان افغانستان به‌طور استثنائی دارای چشمان آبی و عسلی هستند. در تشکیل قوم تاجیک چندین قوم دیگر، از جمله تخاریان، کوشانیان، قلچه‌ای پامیر، آرمولی‌ها، پشه‌ای‌ها، ترک‌ها و عرب‌ها دخیل بوده‌اند که دخالت آنها بیشتر به سبب مرز مشترک، قرار داشتن تاجیک‌ها در مسیر جادۀ ابریشم و مشترکات فرهنگی آنها با اقوام مذکور بوده‌ است.

جمعیت‌شناسی

بیشترین تراکم جمعیتی تاجیک‌ها در افغانستان است و حدود 60 درصد از تاجیکان جهان در این کشور زندگی می‌کنند. بر اساس گزارش‌های منابع مختلف، تاجیک‌ها حدود 25-30 درصد از مجموع نفوس افغانستان را تشکیل می‌دهند. به اعتقاد برخی از متخصصین، تاجیک‌ها از نظر کمی سومین گروه قومی بعد از پشتون‌ها و هزاره‌ها در افغانستان و بنا به گزارش برخی دیگر، آنان دومین گروه قومی در افغانستان بعد از پشتون‌ها هستند.

دین و مذهب

دین تاجیکان افغانستان اسلام است؛ آنها از نگاه مذهبی پیرو مذهب حنفی هستند. در پامیر افغانستان شماری از تاجیک‌ها از مذهب اسماعیلی پیروی می‌کنند. اقلیتی از تاجیک‌های افغانستان در برخی ولایات از جمله هرات، پیرو شیعۀ دوازده‌امامی هستند.

زبان و قبایل

تاجیک‌های افغانستان با زبان دری (فارسی) تکلم می‌کنند و با توجه به پراکندگی جمعیتی در مناطق مختلف کشور، دارای لهجه‌های گویشی متنوعی مثل هراتی، پنجشیری، لوگری و کابلی هستند. در شمال‌شرق افغانستان (بدخشان)، تاجیک‌ها با لهجۀ تاجیکی تکلم می‌کنند. قطغنی از آمیزش تدریجی ازبیک‌ها با تاجیک‌ها پدید آمده است. به باور برخی، قبایل چهارایماق در ولایت غور و هرات افغانستان از ترکیب ترک-مغول با تاجیکان به عمل آمده است. در فرایند تعامل پشتون‌ها با تاجیکان، در یک مرحله تاجیکان در فرهنگ پشتونوالی استحاله شده و هویت خود را به‌طور کامل از دست داده‌اند، چنانچه در جنوب و شرق کشور قابل مشاهده است، در برهه‌ای از تاریخ نیز عکس آن اتفاق افتاده است و پشتون‌ها در اثر تعامل با تاجیکان هویت‌ خود را از دست داده‌اند، چنانچه در غرب و شمال افغانستان عینیت دارد. تقسیم‌بندی قبیله‌ای در میان تاجیکان افغانستان کمرنگ است و آنها در عوض تقسیم قبیله‌ای، بر اساس جغرافیا تقسیم شده‌اند. بدخشی، پنجشیری، کابلی، پروانی و هراتی از نمونه‌های تقسیم تاجیک‌ها بر مبنای مناطق محل سکونت‌ آنها است.

گسترۀ جغرافیایی

تاجیکان در افغانستان بیشتر در ولایت‌های بادغیس، بدخشان، بغلان، بلخ، پروان، تخار، پنجشیر، سرپل، سمنگان، غور، فراه، قندوز، میدان وردك، کابل، كاپیسا، لوگر و هرات زیست دارند که شامل مناطق شمال و غرب کشور می‌شود. مرکزیت اصلی این قوم در افغانستان، ولایت بدخشان است که دامنه آن تا ولایت‌های تخار، لغمان، کندز، بغلان، پروان و کابل کشیده شده است. در سایر ولایت‌ها از جمله هرات که مهم‌ترین ولایت حوزۀ جنوب غرب است، تاجیک‌ها از جمعیت و نفوذ قابل‌توجهی برخوردار هستند.

اقتصاد

در دوران قبل از احمدشاه درانی (۱۱۰۱–۱۱۵۱ش)، تاجیک‌ها با تشکیل جوامع فئودالی، بیشتر زراعت‌‌پیشه بودند؛ در دوران احمدشاه و بعد از آن تا زمان عبدالرحمن، به تدریج با تصرف زمین‌های آنها از سوی قبایل پشتون، اقتصاد آنها رو به ضعف نهاد. در حال‌حاضر تاجیک‌ها به‌صورت عمده مردمان شهرنشین هستند. شهرنشینان تاجیک اغلب در بخش تجارت مشغول‌اند و از وضعیت اقتصادی بهتری نسبت به سایر اقوام در افغانستان برخوردار هستند. در حال‌حاضر، مناطق تاجیک‌نشین از نظر کشاورزی حاصل‌خیز است و ارزاقی مثل گندم، برنج و جواری (ذرت)، انواع مختلف میوه و از همه مهم‌تر محصول ارزشمند زعفران تولید می‌شود. همچنین برخی از مناطق تاجیک‌نشین معادن طبیعی مثل ذغال سنگ، انواع احجار کریمه مثل لاجورد، زمرد و سنگ چونه وجود دارند که البته بسیاری از آنها هنوز دست‌نخورده باقی مانده‌اند.

وضعیت سیاسی

آخرین اقتدار سیاسی تاجیک‌ها در زمان سلسلۀ سامانیان بوده است. بعد از تأسیس افغانستان جدید (به وسیلۀ درانی‌ها) تاجیکان افغانستان به تدریج از بدنۀ اصلی قدرت در افغانستان به حاشیه رانده شدند. جز حکومت شش‌ماهۀ حبیب‌الله کلکانی و حاکمیت چندسالۀ برهان‌الدین ربانی، تاجیکان نتوانستند در رأس دولت باشند. حزب سیاسی «جمعیت اسلامی افغانستان» به رهبری برهان‌الدین ربانی و شاخۀ نظامی آن با نام «شورای نظار» از مهم‌ترین تشکیلات سیاسی و نظامی تاجیک‌ها در افغانستان بوده است. درۀ پنجشیر در زمان جنگ با شوروی و مقابله با حکومت اول طالبان از اهمیت راهبردی برخوردار بوده که به‌صورت عمده در اختیار تاجیک‌ها است. شهر هرات در غرب افغانستان نیز با اکثریت تاجیک، در تحولات سیاسی افغانستان همواره تعیین‌کننده بوده است. تاجیکان همواره از نگاه قدرت سیاسی، دومین گروه قومی بعد از پشتون‌ها در تاریخ معاصر افغانستان بوده‌اند.

سرمایۀ اجتماعی

قوم تاجیک در گذشته همراه با سایر ساکنان افغانستان، در قوام و دوام آیین زردشتی و حفظ زبان این خطه از اوستا و سغدی تا زبان و فرهنگ آریایی نقش داشتند. بعد از گسترش اسلام و گرایش این مردم به دین اسلام نیز تاجیک‌ها به‌طور عام و تاجیک‌های افغانستان به‌طور خاص، سهم بارزی در قوام و دوام فرهنگ و تمدن خراسان داشته‌اند. تاجیکان از نظر تحصیلات، هنر، ادب و حضور در عرصه‌های دیوانی و رسانه‌ای از اقوام پیشرو در افغانستان هستند. این قوم، در روی‌آوری به زندگی شهری و رهاسازی سبک زندگی قبیله‌ای نسبت به سایر اقوام افغانستان پیش‌قدم بوده‌اند. تاجیک‌های افغانستان از صبر فراوانی برخوردار هستند و توانایی سازگاری با هر نوع محیط را دارا هستند. مهم‌ترین ویژگی تاجیک‌های افغانستان زبان دری و فرهنگ خاص آنها است که باعث شده است تا در طول تاریخ هیچ‌گاه از قدرت به‌صورت کامل دور نشوند. تاجیک‌ها حتی بعد از سامانیان، در مقامات دست‌دوم قدرت و سیاست حضور داشتند و به‌دلیل رسمیت زبان فارسی، در تمامی سلسله‌ها امور دیوانی کشور را اداره می‌کردند.

زنان و ازدواج

وضعیت زنان تاجیک، از دهات تا شهرها متفاوت است. آنها در شهرها از وضعیت صحی، رفاه و تحصیلات بهتری برخوردار هستند. فرهنگ ازدواج در میان تاجیک‌ها با سایر اقوام در افغانستان تفاوت زیادی ندارد. فرایند ازدواج در میان تاجیکان نیز شامل مراحل طلب‌گاری (خواستگاری)، شیرینی‌خوری، عیدی براتی، نوروزی و عروسی است که هرکدام مجموعه‌ای از فعالیت‌ها را شامل می‌شود. در میان تاجیک‌ها همانند سایر اقوام، دختر یا در بدل پول و یا در بدل دختر (بدل یا استخوان‌آلیش) داده می‌شود. تاجیک‌های شمال چنین پولی را «قَلین» و در هرات به آن «پیشکش» و در کابل آن را «طویانه» و در برخی از جاها به آن گله، ولور و پیش می‌گویند. مقدار طویانه نیز در شهرها و دهات و از شهری به شهری متفاوت است.

ویژگی‌های رفتاری

از ویژگی‌های رفتاری مردمان تاجیک می‌توان به گشاده‌رویی، حسن معاشرت، صلح‌دوستی، اصرار بر حفظ فرهنگ و زبان، قدرشناسی و حسن معامله با دیگر مردمان اشاره کرد.

تفکر و اندیشه

از ویژگی‌های مهم تاجیک‌ها که بخش قابل‌توجهی از رفتارها و سبک زندگی آنها را تشکیل داده است، گذشته‌گرایی و ذهنی‌گرایی است که اولی باعث حفظ میراث تاریخی و گذشتۀ آنها، ازجمله زبان و فرهنگ فارسی و دومی در علاقۀ وافر آنها به شعر و داستان‌های حماسی و اساطیری نمود پیدا می‌کند. در میان تاجیک‌های افغانستان، باور به مسائل فرهنگی- قومی بر سیاسی- قومی برتری دارد و آنان در مسائل قومی، بیشتر از اینکه به صرف قوم تاجیک بودن بها بدهند، به سمت‌گرایی فرهنگی و جغرافیایی ارزش قائل می‌شوند. مثلاً پنجشیری بودن برای تاجیک‌های پنجشیری، مهم‌تر از تاجیک بودن است.

موسیقی

موسیقی هراتی، قطغنی و خراباتی از سبک‌های مشهور موسیقی در میان تاجیک‌های افغانستان است. قرصک پنجشیری نوعی موسیقی فولکلور همراه با رقص و آواز است که به وسیلۀ تاجیک‌ها به‌صورت گروهی همراه با نواختن دایره اجرا می‌شود. این سبک از موسیقی از قدیم‌الایام در نواحی بلخ باستان وجود داشته است و امروزه در ولایت پنجشیر و ولایات هم‌جوار آن اجرا می‌شود و از جلوه‌های فرهنگی تاجیک‌ها است. احمد ظاهر، خوانندۀ آهنگ‌های سنتی افغانستان به زبان‌های فارسی، پشتو و انگلیسی از تاجیک‌ها بوده است که در موسیقی از اشعار مولانا، حافظ، سیمین بهبهانی، سعدی و بیدل استفاده کرده است. احمد ظاهر در سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان از شهرت و محبوبیت قابل توجهی برخوردار بوده است.

غذا

غذاهای محبوب مثل قابلی‌پلو، بولانی، آشک، شامی‌کباب، چپلی‌کباب و منتو در میان تاجیک‌ها و سایر اقوام افغانستان مشترک است. کیچیری گوشت لند و کیچیری کشک اختصاص به ولایت هرات دارد که اکثریت نفوس آن را تاجیک‌ها تشکیل می‌دهد.

پوشش

در میان مردان افغانستان، ازجمله تاجیکان، نوعی دستار (لُنگی یا لنگوته) با طول 3 تا 6 متر مرسوم است که آن را روی کلاه به سر می‌گذارند و مقداری از آن را در سمت راست سینه رها می‌کنند. در میان تاجیک‌ها استفاده از نوعی کلاه استوانه‌ای شکل نیز مرسوم است که به‌صورت معمول از جنس ابریشم است. استفاده از کلاه پکول از جنس پشم، با سرپوش مسطح و لبه‌های خمیده در میان نورستانی‌ها و تاجیک‌های افغانستان در دوران حکومت مجاهدین استفادۀ زیادی داشت و نماد تاجیک‌بودن در افغانستان بود. پوشش بانوان تاجیک با سایر مردمان افغانستان تفاوت زیادی ندارد.

آیین‌های اجتماعی و فرهنگی

تاجیک‌های افغانستان مثل هزاره‌ها و ازبیک‌ها، نوروز را همه‌ساله جشن می‌گیرند. آنان در این روز لباس نو می‌پوشند، برای عیدی به خانه‌های اقوام و آشنایان می‌روند، سمنک می‌پزند، سالاد هفت میوه درست می‌کنند و در کابل به تماشای گل ارغوان و در شهر مزار شریف به میلۀ گل سرخ و مسابقۀ بزکشی می‌روند.

صنایع دستی

صنایع دستی در میان تاجیک‌های افغانستان از قدیم مرسوم بوده و یکی از منابع مهم درآمدی این مردم بوده است. امروزه صنایعی چون قالی‌بافی، گلیم‌بافی، خامک‌دوزی، کلاه‌دوزی با پوست قره‌قل، سراجی و لباس ابریشمی در میان زنان تاجیک مرسوم است. مردان تاجیک نیز همانند سایر اقوام افغانستان، به صنایعی چون نجاری، مسگری و شیشه‌گری مشغول هستند.

رابطه با سایر اقوام

تاجیک‌ها از نظر زبان و فرهنگی به هزاره‌ها و ازبیک‌ها نزدیک‌تر هستند و روابط فرهنگی و تاریخی بهتری دارند. آنان از نظر مذهبی با پشتون‌ها و ازبیک‌ها قرابت دارند. جنگ‌های داخلی سبب شده است که هیچکدام از این وجوه قرابت نتوانند روابط تاجیکان را با دیگر اقوام افغانستان پایدار سازد. تاجیکان و سایر اقوام افغانستان، توافقی حول محور اسطوره و نماد مشخص ندارند و این موضوع سبب جدایی اقوام افغانستان شده است.

مشاهیر

برخی متخصصین، مشاهیر تاریخی چون امام ابوحنیفه (مؤسس مذهب سنی حنفی)، ابوریحان بیرونی، رودکی، سنایی غزنوی، عبدالرحمن جامی، ناصرخسرو، کمال‌الدین بهزاد و خواجه عبدالله انصاری را از تاجیک‌های افغانستان دانسته‌اند. برهان‌الدین ربانی و عبدالله عبدالله از چهره‌های سیاسی مشهور تاجیک‌های افغانستان در یک سدۀ اخیر هستند. مردمان تاجیک به احمدشاه مسعود احترام خاص قائل‌اند و او را اسطوره می‌دانند، آنان هر سال 18 سنبله (شهریور) را به یادبود شهادت او تجلیل می‌کنند

منابع

• «احمد ظاهر بهترین خوانندۀ افغانستانی کیست؟»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• ارزگانی، مسیح (علی نجفی)، افغانستان؛ رنگین‌کمان اقوام، کابل، مرکز مطالعات و انتشارات میراث خراسان، 1390ش.
• افخمی، مهتا، «فرهنگ بومی افغانستان»، وب‌سایت یومگ، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1399ش.
• اندیشمند، محمداکرام، «تاجیکان افغانستان و چالش‌ اقتدار سیاسی»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1396ش.
• پوپل، کریم، «رسوم ازدواج در افغانستان»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1396ش.
• «تاجیک/تاجیک‌ها»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 29 مهر 1402ش.
• «تاجیک‌ها»، ویکی‌وند، تاریخ بازدید: 29 مهر 1402ش.
• «ترکیب جمعیتی افغانستان/ چرا افغانستانی با افغان فرق دارد؟»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1401ش.
• «ترکیب جمعیتی و قومی افغانستان چگونه است؟ + تاریخچه و چند تحقیق متفاوت»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1401ش.
• تقوی، تقوی‌الله، «نکاتی در بارۀ ویژگی‌های روانشناختی و نقش سیاسی اجتماعی
• تاجیک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1392ش.
• جاهد فرهمند، عابداحمد، «معلومات کلیدی در بارۀ تاجیکان خراسان کهن یا افغانستان کنونی»، وب‌سایت فرهمند، تاریخ درج مطلب: 28 سپتامبر 2018م.
• جاهد فرهمند، عابد احمد، «گرامی‌داشت قهرمان ملی میهن شهید احمدشاه مسعود»، وب‌سایت لینکدین، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1397ش.
• جعفری، نسیم، «فقدان هویت ملی در افغانستان»، وب‌سایت هزاره ورلد، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1399ش.
• «جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت کنسولگری جمهوری اسلامی ایران-هرات، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، چاپ دوم از دورۀ جدید، تهران، موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.
• رادمان، عبدالوارث، «آسیب‌شناسی شکست تاجیک‌ها»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1401ش.
• «ساختار اجتماعی افغانستان/ بخش دوم قبایل پشتون و تاجیک»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1395ش.
• سالاری، مسعود، «طالبان و ساختار موزائیک قومیتی؛ اقوام اصلی افغانستان کدام‌اند؟»، وب‌سایت یورونیوز، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1400ش.
• سالنامۀ احصائیوی سال 1399ش، ادارۀ ملی احصائیه و معلومات افغانستان، شمارۀ 42، نسخۀ اول، فروردین 1400ش.
• سلطانی هروی، علی، «صنایع دستی کشور؛ معرف فرهنگ و تمدن افغانستان»، وب‌سایت افغانستان تراول، تاریخ درج مطلب: اول خرداد 1399ش.
• سلیم، محمداسلم، «تکامل قومی- سیاسی و اجتماعی- فرهنگی تاجیک‌های افغانستان»، وب‌سایت جاودان، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1396.
• شریفی، عبدالهادی، «چند نکته دربارۀ قرصک پنجشیر»، وب‌سایت مرزبان، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1399ش.
• صالح، امرالله، «قومیت و هویت تاجیک‌ها در فضای تنوع و کثرت‌گرایی»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1396ش.
• عطایی، ستایش، «افزایش طویانه در افغانستان»، وب‌سایت فرهنگ پرس، تاریخ درج مطلب: اول آذر 1401ش.
• «فارسی افغانستان»، وب‌سایت ویکی‌وند، تاریخ بازدید: 2 آبان 1402ش.
• «قوم تاجیک»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 2 آبان 1402ش.
• کماسی، عاطفه، «نوروز در افغانستان؛ از سمنو پزان تا جشن گل سرخ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1396ش.
• «گزارش فعالیت‌های سروی جیولوجی افغانستان»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم افغانستان، 1398ش.
• لعل‌زاد، عبدالخالق، تاجیکان در منابع تاریخی، لندن، بی‌نا، 2011م.
• «نوع پوشاک در افغانستان»، وب‌سایت خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1400ش.
• مجیدی، عبداللطیف، «قوم تاجیک»، وب‌سایت خامک، تاریخ بازدید: 25 مهر 1402ش.
• مسلمانیان قبادیانی، رحیم، «تاجیک»، وب‌سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1398ش.
• مرادی، صاحب‌نظر، «تاجیک، هویت تباری و فرهنگی است»، وب‌سایت آریا پرس، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1402ش.
• «معرفی 9 غذای محبوب افغانستان»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 24 آبان 1402ش.
• نورزاد، عبدالناصر، «چرا تاجیک‌ها در افغانستان موفقیتی نداشته‌اند؟»، وب‌سایت دیپلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1401ش.
• همدانی، آزیتا، حسینی‌پور، مسعود، «گذری و نظری بر سیر تاریخی واژۀ تاجیک و تاجیکی از آغاز تا امروز»، وب‌سایت آکادمیا، تاریخ درج مطلب: 2013م.