احمدشاه مسعود

احمدشاه مسعود؛ سیاستمدار، فرمانده نظامی و وزیر دفاع دولت مجاهدین افغانستان.

احمدشاه مسعود یا آمر صاحب مسعود از فرماندهان جهادی افغانستان بود که سال‌ها علیه نیروهای اشغال‌گر شوروی و دولت کمونیستی و گروه طالبان مبارزه کرد. وی با فروپاشی دولت کمونیستی کابل و تأسیس حکومت انتقالی مجاهدین به ریاست صبغت‌الله مجددی به‌عنوان وزیر دفاع منصوب شد و در عین حال، رهبری شاخۀ نظامی جمعیت اسلامی را بر عهده داشت. او با سلطۀ طالبان بر افغانستان، نخست نیروهای تاجیک‌‌تبار مخالف طالبان را رهبری می‌کرد و سپس فرمانده عمومی جبهۀ مقاومت شمال شد. پس از شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در افغانستان، به ‌او لقب قهرمان ملی داده شد.

کودکی و نوجوانی احمدشاه مسعود

احمدشاه مسعود فرزند دَگروال (سرهنگ) دوست‌محمد خان در ۱۱ شهریور/سنبله ۱۳۳۲ش در درۀ پنجشیر و از پدر و مادر مسلمان حنفی‌مذهب چشم به جهان گشود که از نظر قومی تاجیک بود و به زبان فارسی دری صحبت می‌کرد. وی سال‌های آغازین کودکی را در پنجشیر سپری کرد و در پنج‌سالگی با خانواده به کابل رفت. زمانی که پدر او به‌عنوان قوماندان (فرمانده) ژاندارم و پولیس به ولایت هرات اعزام شد، احمدشاه مسعود کلاس‌ دوم تا چهارم را در شهر هرات گذراند و پس از اتمام کلاس چهارم همراه خانواده به ‌کابل بازگشت. او دوران نوجوانی و آموزش متوسطه را در کابل سپری کرد و در ۱۳۵۲ش با شرکت در کنکور وارد دانشکدۀ مهندسی دانشگاه پلی‌تخنیک کابل شد و تحصیلات دانشگاهی خود را آنجا آغاز کرد.

خانوادۀ احمدشاه مسعود

مسعود در 1367ش ازدواج تشکیل داد. حاصل این ازدواج شش فرزند است كه نخستین آنها احمد نام دارد و بقيه دختر هستند. پس از ترور احمدشاه مسعود خانواده وی نخست به تاجکستان و به سپس به ایران مهاجرت کرد. احمد مسعود دورۀ راهنمایی و دبیرستان را در مشهد به اتمام رساند. برای تحصیلات عالی عازم انگلستان شد. پس از اتمام دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد در آنجا به افغانستان برگشت و ریاست بنیاد شهید احمدشاه مسعود را عهده دارد شد. احمد مسعود از سال 1400ش به بعد رهبری جبهه مقاومت ملی را به‌عهده دارد و برای رهایی افغانستان مبارزه می‌کند.

احمدشاه مسعود در خانۀ قدیمی پدری خود زندگی می‌كرد. مسعود زندگی ساده‌ای داشت و زمانی که ترور شد، میراثی جز چند دست لباس و چند جلد کتاب نداشت.

خاستگاه فکری احمدشاه مسعود

احمدشاه مسعود پس از اتمام دورۀ دبیرستان وارد دانشکدۀ مهندسی پلی‌تخنیک کابل در رشتۀ مهندسی شد. این دانشگاه مانند دانشگاه کابل محل تلاقی جریان‌های مختلف فکری به‌حساب می‌آمد و با ورود دانشجویان اسلام‌گرا، این دانشگاه به ‌محل رقابت دانشجویان چپ‌گرا و اسلام‌گرا تبدیل شده بود.
احمدشاه مسعود قبل از ورود به‌ دانشگاه، با جریان‌های فکری مختلف از جمله افکار اخوان المسلمین و امام خمینی آشنا بود، اما با ورود به‌دانشگاه پلی‌تخنیک با اخوانی‌ها و دیدگاه‌های آنها بیشتر آشنا شد و تحت تأثیر اندیشه‌های آنان قرار گرفت. وی همچنین از حبیب‌الرحمن، که بخش جوانان نهضت اسلامی افغانستان را رهبری می‌کرد، متأثر بود.

مسعود در سال اول دانشگاه با حبیب‌الرحمان آشنا شد و این آشنایی موجب دگرگونی مهم در زندگی سیاسی او شد تا جایی که در طرح کودتا علیه داودخان با او همکاری کرده و زمینۀ نشست او با تعدادی از خلبانان دولت داودخان را فراهم کرد. طرح کودتا بر اثر بی‌تجربگی بعضی اعضای نهضت جوانان مسلمان افشا شد و برخی اعضای نهضت مانند احمدشاه مسعود به‌ پاکستان فرار کردند.

فعالیت‌ها و مسئولیت‌های احمدشاه مسعود

احمدشاه مسعود به‌مثابه شخصیت سیاسی و نظامی فعالیت‌های گسترده‌ای داشته است. پاره‌ای از فعالیت‌های او به‌شرح زیر است:

مبارزه علیه استبداد دولت داودخان

پس از فاش‌شدن طرح کودتای اول اخوانی‌ها و بازداشت مهندس حبیب‌الرحمن و تعدادی از مبارزان، احمدشاه مسعود مدتی در پنجشیر به‌صورت مخفیانه زندگی کرد؛ ولی بعد از چند ماه در 1353ش عازم کشور پاکستان شد. داودخان با دولت‌مردان پاکستان به‌دلیل اختلافات مرزی و طرح پشتونستان بزرگ، رابطۀ خوبی نداشت. ورود مبارزان افغانستانی به‌ پاکستان فرصتی بود برای دولت ذوالفقار علی بوتو که از سیاست‌های داودخان علیه کشور پاکستان به‌ستوه آمده بود.

مسعود از سال 1353 تا 1358ش بین افغانستان و پاکستان در رفت‌وآمد بود. در مرداد 1354ش حملاتی از پکتیا، کنر، لغمان، بدخشان و پنجشیر آغاز شد و مسعود در این طرح، مأمور تصرف ادارات دولتی در درۀ پنجشیر بود.

معسود در یک ساعت مراکز اداری دولتی را بدون تلفات و خونریزی فتح کرد؛ از کابل خبر رسید که کودتاگران سرکوب و نیروهای ضربتی دولت برای درهم شکستن افراد مسعود وارد منطقه شده‌اند. مسعود مقابله با این نیروها را به‌مصلحت ندید و فرمان عقب‌نشینی صادر کرد. او به زادگاه خود، جنگلک پنجشیر برگشت و مدتی به‌طور پنهانی زندکی کرد و سپس عازم پاکستان شد.

مبارزه علیه ارتش سرخ و حکومت جمهوری دموکراتیک افغانستان

احمدشاه مسعود در تابستان 1357ش با 30 تن از همرزمان خود وارد درۀ پنجشیر شد و با جذب نیروهای داوطلب، عملیات مسلحانه را علیه دولت حزب دموکراتیک خلق و پرچم آغاز کرد. وی در زمانی اندک سه مرکز دولتی را در پنجشیر به ‌تصرف خود درآورد و سپس به‌قطع راه‌های ارتباطی شمال و جنوب افغانستان که از ارتفاعات سالنگ می‌گذشت، اقدام کرد.

سالنگ در دوران جنگ، شاهرگ حیاتی دولت‌های حاکم در کابل به‌شمار می‌رفت. او موفق شد راه شمال به جنوب را به‌مدت شش هفته مسدود کند. در این مدت درگیری بین نیروهای دولت وابسته به اتحاد جماهیر شوری سابق و مجاهدین ادامه داشت. سرانجام نیروهای دولتی حملات شدیدی را علیه مسعود و افراد او آغاز کردند و مسعود با دادن تلفات در نهایت به درۀ پنجشیر عقب‌نشینی کرد.

تشکیل و رهبری شورای نظار

شورای نَظار ائتلافی از گروه‌های نظامی مجاهدین افغانستان به‌شمار می‌رفت که احمدشاه مسعود در پانزدهم آذر/قوس ۱۳۶۲ش در جلسه‌ای متشکل از فرماندهان حزب جمعیت اسلامی افغانستان بنیان‌گذاشت که «شورای نظار» نام گرفت. این شورا بیشتر شامل نیروهای حزب جمعیت اسلامی افغانستان می‌شد؛ اما افرادی از دیگر گروه‌های جهادی نیز در آن عضویت داشتند که هدف‌شان ایجاد هماهنگی برای مبارزه علیه نیروهای شوروی در افغانستان و حکومت جمهوری دمکراتیک افغانستان بود.

عهده داری وزارت دفاع دولت اسلامی مجاهدین

احمدشاه مسعود با روی‌کار آمدن دولت اسلامی مجاهدین به‌عنوان وزیر دفاع، منصوب و مؤظف به تأمین امنیت و ثبات پایتخت شد؛ اما بر اثر اختلاف با سایر جریان‌ها و احزاب سیاسی مانند حزب اسلامی به‌رهبری گل‌بدین حکمتیار و حزب وحدت اسلامی افغانستان به‌رهبری عبدالعلی مزاری و حزب جنبش ملی اسلامی به‌رهبری عبدالرشید دوستم وارد درگیری‌های خانمان‌سوز شد. از این میان، فاجعۀ افشار یکی از دردناک‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود که به‌دست نیروی‌های زیر فرمان احمدشاه مسعود و شورای نظار رقم خورد.

رهبری جبهۀ مقاومت شمال

طالبان به رهبری ملا عمر در زمستان 1373ش حملات گسترده‌ای را برای تصرف کابل آغاز کردند و احمدشاه مسعود از ۲۱ حوت ۱۳۷۳ تا ۵ میزان ۱۳۷۵ش نیروهای طالبان را پشت دروازه‌های پایتخت نگه‌داشت و خونین‌ترین حملات آنها را برای تصرف کابل دفع کرد. مسعود برای جلوگیری از سقوط هرات و ولایات غربی کشور صدها تن از نیروی‌های خود را به آن مناطق فرستاد و تا میزان/مهر ۱۳۷۴ش مانع سقوط آنها به‌دست طالبان شد؛ اما طالبان پس از تصرف هرات و ولایات غربی با کمک نظامی آی‌اس‌آی پاکستان، حمایت‌های مالی کشورهای حوزۀ خلیج فارس و نیز حضور صدها جنگجوی مدارس پاکستان و دیگر داوطلبان خارجی در میزان ۱۳۷۵ش شهر کابل را به‌تصرف خود در آوردند.

احمدشاه مسعود نیروهای خود را به درۀ پنجشیر برد و با بستن درۀ پنجشیر به‌صورت موقت به ‌سازماندهی دوبارۀ نیروهای خود پرداخت و دو هفته بعد در یک حملۀ سریع و ناگهانی جنگجویان طالب را از دهانۀ درۀ پنجشیر و سالنگ عقب راند و ده‌ها جنگجوی خارجی را، که بیشتر پاکستانی و عرب بودند، به ‌اسارت گرفت.

مسعود پس از پیروزی‌های نِسبی در برابر طالبان در ۱۹ میزان ۱۳۷۵ش با محمدکریم خلیلی دبیرکل حزب وحدت اسلامی افغانستان (قوم هزاره) و عبدالرشید دوستم رهبر جنبش ملی افغانستان (قوم ازبک) در شمال سالنگ معاهدۀ تشکیل ائتلاف نظامی به‌نام «شورای عالی دفاع از وطن» را امضا کرد. این معاهده تا حدودی رویکرد کشورهای همسایه و دیگر کشورها را نسبت‌ به‌ آیندۀ سیاسی افغانستان تغییر داد.

سفر به مقر پارلمان اروپا

یکی از فعالیت‌های مهم احمدشاه مسعود، سفر وی به مقر پارلمان اروپا در فرانسه و مذاکرات رسمي او در دوران مقاومت عليه طالبان، پاکستان و القاعده محسوب شده است. رئیس جمهور دولت سازندگی جمهوری اسلامی ایران نیز در خاطرات خود آن را ذکر کرده است. مسعود در 18 خرداد 1379ش به‌صورت رسمی از سوی پارلمان اروپا دعوت و در سيزدهم فروردین 1380ش به شهر استراسبورگ فرانسه سفر کرد. وی در این سفر از سوی اعضای پارلمان اروپا به گرمی استقبال شد و صدای مظلومیت مردم افغانستان را به‌گوش جهانیان رساندو تعدای از شخصیت‌های سیاسی شیعیان افغانستان نیز وی را در این سفر همراهی می‌کردند.

احمدشاه مسعود و قاسم سلیمانی

شهید قاسم سلیمانی در نیمه دوم دهۀ هفتاد هجری شمسی به دعوت برهان‌الدین ربانی رئیس جمهور وقت دولت اسلامی افغانستان به حمایت احمدشاه مسعود و مردم مبارز افغانستان شتافت. وی تا زمان پیروزی جبهۀ مقاومت شمال به حمایت خود از مردم مسلمان افغانستان ادامه داد.

سردار سلیمانی در متحد ساختن نیروهای مخالف طالبان تحت عنوان جبهۀ مقاومت شمال نقش اساسی داشته است. علارغم شک و تردیدهای اولیه مسعود، نسبت به حضور سردار سلیمانی در جبهات شمال، ولی به‌تدریج رابطۀ صمیمانه و مبتنی بر اعتماد متقابل میان آندو شکل گرفته بود. چون هدف سردار سلیمانی دخالت در مسایل افغانستان نبوده، بلکه بدنبال کمک به نیروهای جبهۀ شمال بوده است.

دیدگاه‌های احمدشاه مسعود

مسعود استقلال کشور، حفظ مرزهای جغرافیایی و تمامیت ارضی، اجرای قوانین اسلامی و  برگزاری انتخابات عمومی در کشور را از اصول مهم حاکمیت می‌دانست.
او بر این باور بود که اگر آزادی و وحدت ملی زیر سوال برود و غرور ملی مردم افغانستان درهم شکسته و استقلال افغانستان نابود شود، زندگی کوچک‌ترین لذت و ارزشی نخواهد داشت. از نظر وی، قوانین و قواعد اسلام، بهترین دموکراسی را به ارمغان می‌آورد و مسلمانان نیازی به دموکراسی غربی ندارند.

مسعود زندگی بدون آزادی و عدالت را بی‌ارزش می‌دانست و قوم‌گرایی را امری مذموم می‌شمرد. به ‌باور وی، قوم‌گرایی در بین عوام و تودۀ مردم افغانستان جایگاهی ندارد و عده‌ای روشنفکرنما به این مسئله دامن می‌زنند. از نظر او درمان بیماری‌های اجتماعی در صورتی ممکن است که قدرت سیاسی و روح معنوی و اعتقادی با هم متحد شوند و اصلاح سیاسی نیز با تربیت دینی و زیست اخلاقی آغاز می‌شود.

احمد‌شاه مسعود با هر نوع افراط و تفریط دینی و مذهبی مخالف بود و همواره می‌گفت در کشور باید اسلامی حاکم شود که تمام شهروندان بتوانند در سایۀ آن به شکل آبرومندانه، با عزت و کرامت انسانی و با رعایت مدارا،، همیاری و هم‌پذیری اجتماعی، به‌صورت مسالمت‌آمیز زندگی نمایند. در عین حال افغانستان با کشورهای همسایه، منطقه و فرامنطقه براساس ارزش‌های دینی و انسانی تعامل داشته و حافظ منافع ملی و اسلامی باشد. به باور او، مردم افغانستان تنها با پیروی از اسلام به‌عنوان دین معتدل و میانه رو می‌تواند با جهان تعامل نماید.

احمدشاه مسعود و ادبیات فارسی

احمدشاه مسعود، به زبان و شعر فارسی به‌ویژه اشعار شاعران بزرگی مانند حافظ، سعدی و مولوی، ارادت خاصی داشت و در سخنرانی‌ها و نوشته‌هایش از اشعار این شاعران استفاده می‌کرد. او از اشعار شاعران نه تنها برای بیان احساسات خود، بلکه برای انتقال پیام‌های سیاسی و اجتماعی نیز استفاده می‌کرد. گفته شده است که احمدشاه مسعود حتی در شب عملیات نظامی در مورد ادبیات صحبت می‌کرده است. وقتی که از سوی یکی از همرزمانش اعتراض می‌شود که حال وقت عملیات است نه ادبیات. او در جواب می‌گوید تمام عملیات برای ادبیات است. کتابی نیز تحت همین عنوان نگارش شده است.

مسعود در نشست‌های دوستانه با همکارانش شعر می‌خواند و براساس آن شرایط دشوار خودش را تبیین و تحلیل می‌کرد و به همکارانش انگیزه و امید می‌داد. احمد مسعود، فرزند احمدشاه مسعود، تصریح کرده که بهترین خاطره‌‌اش از پدر، خواندن اشعار حافظ و سعدی است.

دیدگاه‌ها در مورد احمدشاه مسعود

همرزمان احمدشاه مسعود در بررسی رفتار و رویکرد وی، قیام علیه استبداد دولت داودخان را اقدامی آسیب‌زا به نهضت اسلامی ارزیابی کرده‌اند که تعدادی از اعضای نهضت را به ‌ابزار دست پاکستان تبدیل کرد و دولت افغانستان را نیز بیش از پیش به شوروی متکی ساخت. آنها همچنین بی‌توجهی احمدشاه مسعود به اهمیت روابط خارجی در دورۀ حکومت مجاهدین در کابل، آموزش نظامی مهاجران کشور تاجیکستان که دولت مجاهدین را تهدیدی برای آسیای میانه نشان می‌داد، بی‌توجهی به کشورهای همسایه و توجه بیشتر به کشورهای قدرتمند جهان، کینه‌ورزی نسبت به گلبدین حکمتیار و ترجیح طالبان بر او، جنگ با حزب وحدت اسلامی و خلق فاجعۀ افشار را از اشتباهات راهبردی احمدشاه مسعود دانسته‌اند.

درگذشت احمدشاه مسعود

احمدشاه در ۱۸ شهریور ۱۳۸۰ش به‌دست دو عرب مراكشی و دارای تابعیت بلژيکی و از اعضای القاعده در یک عملیات انتحاری در خواجه بهاء‌الدین ولایت تخار افغانستان شهید شد. آنها به‌عنوان خبرنگار به دیدار مسعود آمده بودند و حین مصاحبه، وی را ترور کردند. مسعود که به شدت مجروح شده بود، در بیمارستانی در کشور تاجیکستان درگذشت و در زادگاهش پنجشیر دفن شد.

یادبودها

اعطای لقب قهرمان ملی به احمدشاه مسعود

پس از سقوط حکومت اول طالبان، لویه‌جرگۀ اضطراری افغانستان، در پایان دولت موقت افغانستان، به ‌احمدشاه مسعود لقب «قهرمان ملی» اعطا کرد و روز ۱۸ شهریور/ سنبله، سالروز ترور او «روز شهید» نام‌گذاری و در تقویم به‌عنوان تعطیل رسمی درج شده بود و هر ساله از آن به‌صورت رسمی و مردمی تجلیل می‌شد.

نصب لوح یادبود در پاریس

به‌منظور زنده نگهداشتن یاد احمدشاه مسعود، در تاریخ 1400/1/7ش در بخشی از شهر پاریس لوح یادبود نصب شد. شماری از چهره‌های سرشناس افغانستان به‌شمول حامد کرزی، عبدالله عبدالله و احمد مسعود، پسر احمدشاه مسعود نیز حضور داشتند. همچنین یک شرکت اماراتی عطری را به اسم «فرمانده مسعود» تولید و به بازار عرضه کرده‌است.

آثار تولید شده در مورد احمدشاه مسعود

دربارۀ احمدشاه مسعود، کتاب‌هایی نگارش شده است، ازجمله: احمدشاه مسعود شهید راه صلح و آزادی، احمدشاه مسعود و فرمانده مسعود. علاوه بر آن مقالات بسیاری نیز نگارش شده است.

منابع

• «آیا شورای نظّار یک حزب بود؟» وب‌سایت روزنامۀ ماندگار، تاریخ درج مطلب: 20 سرطان 1396ش.
• «احمدشاه مسعود؛ آغاز مبارزه تا پایان کار شوروی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 20مرداد 1388ش.
• احمدی، محمد، «قتل‌عام افشار؛ فجیع‌ترین جنایت یک دولت اسلامی»، وب‌سایت جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: 29 دلو 1399ش.
• ثاقب، عبدالشهید، «سفر تاریخی قهرمان به اروپا؛ چرا احمدشاه مسعود در اروپا استقبال شد؟»، پایگاه خبری تحلیلی روایت، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین1403ش.
• رحیمی، مجیب‌الرحمان، احمدشاه مسعود، شهید راه صلح و آزادی، کابل، عازم، 1398ش.
• روحی‌صفت، محسن، «نسبت ایران با احمدشاه مسعود»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 18شهریور 1399ش.
• «زندگی‌نامۀ كامل احمدشاه مسعود به‌روايت ماهنامۀ شاهد ياران»، پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1392ش.
• «زندگینامه احمد مسعود رهبر جبهه مقاومت ملی»، وب‌سایت پایگاه اینترنتی روشنا، تاریخ درج مطلب: 24 مارس 2022م.
• «دوستی حاج قاسم با قهرمان ملی افغانتسان»، وب‌سایت جهان امروز، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1399ش.
• سادات، غلامرضا، «نقش سردار قاسم سلیمانی در کمک به جبهه مقاومت به رهبری احمدشاه مسعود»، پایگاه خبری تحلیلی روایت، تاریخ درج مطلب: 11 آبان 1402ش.
• سیغانی، احمد، «احمد شاه مسعود، اعتدال‌ در دینداری ‌و باورمندی به ارزش‌های جهانی»، وب‌سایت پایگاه نیوز، تاریخ بارگزاری: 19 شهریور 1403ش.
• «شعرخوانی زیبای فارسی احمدشاه مسعود قهرمان ملی افغانستان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ باگزاری: 4 آذر 1399ش.
• صدیقه مسعود، احمدشاه مسعود به روایت صدیقه مسعود، ترجمه افسر افشاری، تهران، مرکز، 1388ش.
• عمری، فرید، «عملیات برای ادبیات؛ چرا در انبوه القاب احمدشاه مسعود، چنین عنوانی را به کتاب برگزیدند؟»، وب‌سایت پایگاه نیوز، تاریخ درج مطلب: 28 اردبهشت1403ش.
• «فاجعۀ افشار»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ درج مطلب: 24 سپتامبر 2021م.
• فرزان، احمدشاه، غیاثی، توریالی، مردی استوار و امیدوار به‌افق‌های دور، تهران، چاپ مشهد، 1368ش.
• «لوح یادبود از احمدشاه مسعود در پاریس نصب شد»، وب‌سایت شبکه اطلاع رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1400ش.
• مجیدی، هارون، «احمدشاه مسعود: لقب قهرمان ملی، مختص به شهید احمدشاه مسعود است» وب‌سایت روزنامۀ ماندگار، تاریخ درج مطلب: 12 جدی 1395ش.
• «مسعود از ابتدا تا اکنون»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1402ش.
• مسعود، احمد، «بهترنی خاطرۀ احمد مسعود از پدرش احمدشاه مسعود (حافظ و سعدی خوانی)»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1403ش.