پنجشیر
پنجشیر، ولایتی نام‌آشنا در افغانستان واقع در شمال شرقی کابل.
پنجشیر با جاذبه‌های طبیعی گردشگری، سابقة فرهنگی پربار و مردمان آزادی‌خواه به‌عنوان یکی از مناطق پر افتخار در طول تاریخ افغانستان شناخته شده است. این ولایت، همچنین، به‌دلیل گذشتة تاریخی و مقاومت در برابر اشغالگران شوروی و نیز معادن خود از اهمیتی خاص برخودار است.
نام‌گذاری
مردمان بومی پنجشیر، دربارۀ نام‌گذاری این سرزمین، باورهای گوناگونی دارند. برخی معتقد‌ند كه در روزگار كهن، تاجیك‌ها پنج سردار داشتند كه از درۀ پنجشیر در برابر دشمنان پاسداری می‌كردند. برخی دیگر بر این باورند كه نام پنجشیر، برگرفته از وجود شیرهایی است كه در این دره می‌زیستند. گروهی، وجود شیرماهی، در رودخانه و نیز قرار داشتن آرامگاه پنج تن از پیشوایان دین، در این دره را سبب نام‌گذاری پنجشیر دانسته‌اند.[۱] اما در نوشته‌های جغرافی‌دانان و نویسندگان متقدم اسلامی واژۀ پنجشیر، به‌‌صورت‌های بَنجَهیر، بَنجَهار، بِنجار و پنجهیر آمده است؛[۲] برای مثال، ابن‌‌بطوطه این سرزمین را «بنج هیر» خوانده كه «هیر» بهمعنای كوه و بنج هیر بهمعنای «پنج كوه» است.[۳]
تاریخچه
پنجشیر، از زیستگاه‌های کهن اقوام آریایی بوده است. آنها با گذشتن از دریای آمو، دشت بلخ و گذرگاه‌های هندوکش در امتداد رودخانه‌های پنجشیر فرود آمده و در این منطقه، سکنی گزیده‌اند.[۴] در زمان پادشاهی داریوش، بخش‌هایی از پنجشیر در قلمرو هخامنشیان بوده است. در دورۀ اسلامی، برای مدتی در قلمرو حاکمیت سلسلة بنی بانیجور طخارستان بوده و سکه‌هایی که در این دوره از سوی آنان ضرب شده، شناخته شده است.[۵] جغرافی‌نویسان اسلامی از پنجشیر به‌عنوان یکی از شهرهای خراسان یاد کرده‌اند.[۶] در روزگاران قدیم، راه کاروان‌های بلخ و هند در امتداد شمال شرقی و به موازات رودخانة پنجشیر ادامه داشت. درة پنجشیر نه‌تنها گذرگاه کاروان‌های بازرگانی بوده، بلکه نیروهای مهاجم نیز از آن می‌گذشتند. آسان‌ترین گردنه‌ای که کوه‌های هندوکش را به پنجشیر وصل می‌کرده، گردنة خاواک بود که از اندرآب به پنجشیر می‌رسید و این همان راهی‌است که سربازان اسکندر مقدونی در ۳۲۸ پیش از میلاد و سواران تیمور لنگ در ۱۳۹۸م از آن گذشته‌اند.[۷]
جمعیت‌شناسی
استان پنجشیر دارای ۱۶۹,۹۲۶ نفر جمعیت بوده و به لحاظ قومی، اکثریت مردمان آن را تاجیک‌ها تشکیل می‌دهند.[۸] علاوه بر آن، در این استان مردمانی از قوم هزاره نیز زندگی می‌کنند. هزاره‌های پنجشیر از دیرباز، در «درة آبشار» یا درۀ هزاره، با هویتی تاجیکی زندگی کرده‌اند.[۹] این مردم هزاره، از طایفه‌های جیرعلی، باب‌علی، سنکی‌خان، گلاب‌خیل و دوست‌علی هستند.[۱۰] بیشتر ساکنین این منطقه، اهل سنت بوده و به زبان فارسی سخن می‌گویند.[۱۱]
موقعیت جغرافیایی
استان پنجشیر در شرق افغانستان قرار داشته و ۳۷۷۱.۶ کیلومترمربع مساحت دارد. پنجشیر دارای موقعیت ژئواستراتژیک بوده و با هفت استان کشور (در شمال با تخار، در شمال غرب با بغلان، در غرب با پروان، در جنوب با کاپیسا، در جنوب شرق با لغمان، در شرق با نورستان و در شمال شرق با بدخشان) همسایگی دارد. این ولایت، همچنین، با سه کشور خارجی مرز نزدیک دارد.[۱۲]
تقسیمات کشوری
این ولایت، تا سال ۱۳۸۳ش بخشی از استان پَروان بوده و ولسوالی‌های پنجشیر، حصة (بخش) اول و حصة (بخش) دوم استان پروان را تشکیل می‌دادند.[۱۳] پنجشیر در زمان ریاست‌جمهوری حامد کرزی، در سال ۱۳۸۳ش به ولایت (استان) ارتقا یافت. مرکز این استان ولسوالی بازارَک است. اَنابه، بازارَک، پَریان، خِنج، دَره، روخه و شُتُل از جمله ولسوالی‌های این استان است.[۱۴]
اقتصاد
کشاورزی
در پنجشیر زمین‌های زراعتی فراوانی وجود ندارد، اما همچنان زراعت بخش اصلی اقتصاد در این استان را تشیکل می‌دهد. عمده‌ترین فراورده‌های زراعتی در این استان، توت، سیب، انار، بادام، آلبالو، گلابی، گیلاس، انگور و زردآلو است.[۱۵] علاوه بر آن، محصولاتی مانند زیره، شرین بویه، سمارق، دَرونه، مَستار، کَرگون، غوغَن، اَرغاچ، گندم، کچالو (سیب‌زمینی)، جواری (ذرت)، باقُلی در این منطقه رویش دارند.[۱۶] از مشهورترین سوغاتی‌های استان، تَلخان است. تلخان که از توت، گردو، گندم و جو به دست می‌آید، از اصلی‌ترین منبع عایداتی (درآمدی) مردمِ این منطقه و نماد فرهنگی آن‌جا به‌شمار می‌رود.[۱۷]
صنایع دستی
گِلیم‌بافی، کَرباس‌بافی، بَرَک و َنمَدمالی از مهم‌ترین صنایع دستی مردم در پنجشیر است.[۱۸]
معادن
آهن، نقره، لاجورد، زمرد، سنگ مَرمَر، پگماتیت، پولی‌میتال و مس از اصلی‌ترین منابع معدنی در ولایت پنجشیر هستند.[۱۹]
آداب‌ورسوم
کتابخوانی
از گذشته‌های دور، باشند‌گان (شهروندان) پنجشیر، شب‌هایی را گردهم آمده و مثنوی معنوی، شاهنامة فردوسی، اسکندرنامة نظامی، دیوان حافظ و گلستان سعدی خوانده و تفسیر می‌کردند.[۲۰] این رسم فرهنگی در این منطقه را کتابخوانی می‌گویند.[۲۱] کتابخوانی که توسط عارفان این مرزوبوم به وجود آمده تحت تأثیر جریان دیوبندی قرار داشته و بزرگان این مراسم، هدف از خوانش آثار عرفانی را، رسیدن به کمال روحی می‌دانند. در شب کتابخوانی، دو نفر جوان خوش‌آواز، کتاب‌هایی همچون مثنوی را به صدای بلند و آهنگین می‌خواندند و عالِمی این اشعار را برای مخاطبان شرح و تفسیر می‌کرده است.[۲۲] این رسم به قدری در تاروپود فرهنگی پنجشیریان ریشه دوانده که حتی در مراسم عروسی و عزاداری نیز به مثنوی‌خوانی، شاهنامه‌خوانی، حافظ‌خوانی و گلستان‌خوانی می‌پرداخته‌اند.[۲۳]
چهارده فال
از سال‌های دور، در درة هزاره (یکی از دره‌های پنجشیر)، در بین زنان مراسمی به‌نام چهارده فال رایج بوده است. شب چهاردهم ماه قمری که ماه در آسمان به‌صورت کامل دیده می‌شود، همهٔ خانم‌ها در مکانی گرد آمده و دوشیزه‌ای را لباس‌های نو پوشانده، کوزه‌ای پر از آب در مقابل او گذاشته و هر کدام انگشترهای خود را از دست بیرون آورده و به داخل کوزه می‌انداختند. سپس مراسم، با خواندن چهاربیتی توسط یکی از خانم‌های کهن‌سال آغاز می‌شد. بعد از آن، خانم‌ها هرکدام به نوبهٔ خود چهاربیتی‌های فولکلور (سنتی) را زمزمه نموده و دوشیزه‌ای که به‌عنوان عروس انتخاب شده بود، پس از خواندن هر چهاربیتی، یک انگشتر را از داخل کوزه بیرون کشیده و آن انگشتر از آن هر خانمی که می‌بود، چهاربیتی موصوف را به آن خانم مربوط می‌دانستند. این سرگرمی یک نوع فال‌بینی در بین خانم‌ها محسوب می‌شد. هر نفر با تعبیر آن شعر، نذر گرفته و حیوانی را ذبح کرده و می‌پخت و همه در یک فضای دوستانه و شادمان آن را صرف می‌نمودند. این نوع سرگرمی ساعت‌ها به طول می‌انجامید و نوعی از باورمندی در بین مردم بوده است. در این مراسم شرح و تفسیر اشعار، مبنای فال‌ها به شمار می‌رفته است.[۲۴]
آموزش و پژوهش
مکاتب
مدارس دینی و مکاتب عصری دو ستون اصلی آموزش و پرورش در این استان را تشکیل می‌دهد.[۲۵]
دانشگاه
موئسسهٔ تحصیلات عالی پنجشیر در سال ۱۳۸۹ش تأسیس شده و ۱۴۰۰ نفر دانشجو دارد که ۷۳ درصد آن را پسران و ۲۷ درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند. این دانشگاه دارای ۵۳ استاد است که ۱۰۰ درصد آن مرد هستند.[۲۶] دانشگاه پنجشیر دارای چهار دانشکده، شامل دانشکدهٔ تعلیم و تربیه، شرعیات، جیولوژی (زمین‌شناسی) و معدن و زراعت بوده و یازده گروه آموزشی ریاضی، فیزیک، کیمیا، بیولوژی، زبان و ادبیات پشتو، زبان انگلیسی، فقه و قانون، تعلیمات اسلامی، استخراج مواد جامد، اقتصاد زراعتی و باغ‌داری و جنگلات در آن فعال هستند.[۲۷]
گردشگری
آب‌وهوای معتدل، کوه‌های بلند، یخچال‌های عظیم طبیعی و زمستان پوشیده از برف که رودخانه‌های پرجوش و خروش را به وجود آورده، باعث سرسبزی دره‌های پنجشیر شده و آن را به جاذبهٔ گردشگری طبیعی تبدیل کرده است.[۲۸]
مقاوت در پنجشیر
ریشه‌های مقاوت در پنجشیر توسط احمدشاه مسعود در برابر رژیم کمونیستی وابسته به شوروی شکل گرفت. مسعود در خرداد ۱۳۵۸ش در رأس یک گروه از چریک‌های مجاهد نورستان وارد پنجشیر شده و در ۱۷ تیر ۱۳۵۸ش نخستین دسته‌های منظم چریکی را در این دره ایجاد می‌کند. طی سال‌های 1358-1367ش، هشت حملهٔ ارتش اتحاد شوروی سابق در پنجشیر به شکست کامل می‌انجامد و بدین ترتیب از سال ۱۳۶۷ش به بعد، پنجشیر همچون دژی تسخیرناپذیر شناخته می‌شود.[۲۹] بعد از عقب‌نشینی شوروی‌ها، مسعود به‌عنوان یک رهبر کلیدی در جبههٔ متحد افغانستان (یا اتحاد شمال)، برای نبرد علیه طالبان مطرح می‌شود. طالبان همانند شوروی‌ها در خنثی‌سازی مقاومت مسعود و یا داخل شدن به درهٔ پنجشیر ناکام ماندند.[۳۰] با فروپاشی نظام جهوری اسلامی افغانستان، یک‌بار دیگر جبههٔ مقاومت ملی در برابر طالبان در پنجشیر توسط احمد مسعود (فرزند احمدشاه مسعود) عرض اندام کرده است.[۳۱]
پانویس
- ↑ هیو، تاجیک‌های دره پنجشیر جبال هندوکش، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ احمدی، «پنجشیر»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ احمدی، «پنجشیر»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ احمدی، «پنجشیر»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ احمدی، «پنجشیر»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «پنجشیر»، ویکی فقه.
- ↑ «شیر دره پنجشیر»، وب‌سایت انجمن خرد.
- ↑ سالنامة احصائیوی، ۱۳۹۹ش.
- ↑ «دره هزاره پنجشیر و تصاحب هویتی»، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ «هزاره‌های پنجشیر»، وب‌سایت عصر اسلام.
- ↑ خسروی، «پنجشیر، منطقه و دره‌ای در شمال افغانستان»، دانشنامه جهان اسلام، در وب‌سایت کتابخانه مدرسه فقاهت.
- ↑ «شیر دره پنجشیر»، وب‌سایت انجمن خرد.
- ↑ «شیر دره پنجشیر»، وب‌سایت انجمن خرد.
- ↑ «ولایت پنجشیر- نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد.
- ↑ هیو، تاجیک‌های دره پنجشیر جبال هندوکش، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ نوری، «پنجشیر و تلخان مزه‌دار»، روزنامه ماندگار.
- ↑ نوری، «پنجشیر و تلخان مزه‌دار»، روزنامه ماندگار.
- ↑ خسروی، «پنجشیر، منطقه و دره‌ای در شمال افغانستان»، دانشنامه جهان اسلام، در وب‌سایت کتابخانه مدرسه فقاهت.
- ↑ «ظواهر معدنی ولایت پنجشیر»، وب‌سایت وزارت معدن و پیترولیم.
- ↑ بهزاد،«سخن و سخن سرایان پنجیشیر رونمایی شد»، روزنامه ماندگار.
- ↑ شرافی، «از سرگرفته شدن فرهنگ کهن کتابخوانی در پنجشیر»، طلوع نیوز.
- ↑ شرافی، «از سرگرفته شدن فرهنگ کهن کتابخوانی در پنجشیر»، طلوع نیوز.
- ↑ شرافی، «از سرگرفته شدن فرهنگ کهن کتابخوانی در پنجشیر»، طلوع نیوز.
- ↑ شریفی، «فرهنگ عامیانه پنجشیر»، وب‌سایت دوستی جاویدان در قلمروما.
- ↑ «آغاز مکاتب و وضعیت فعلی تعلیم و تربیت در پنجشیر»، خبرگذاری پیام افتاب.
- ↑ «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، ۱۳۹۹ش، ص۶۳.
- ↑ «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، ۱۳۹۹ش، ص۶۳.
- ↑ نظری،«درة پنجشیر»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ «شیر دره پنجشیر»، وب‌سایت انجمن خرد.
- ↑ «معلومات کوتاه در مورد پنجشیر»، وب‌سایت عصر اسلام.
- ↑ «تشکیل جبههٔ مقاومت در برابر طالبان در پنجشیر»، برخط نیوز.
منابع
- «آغاز مکاتب و وضعیت فعلی تعلیم و تربیت در پنجشیر»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ بارگذاری: ۱۸ حوت ۱۳۹۰ش.
- احمدی، محسن، «پنجشیر»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۲۳ خرداد ۱۳۹۹ش.
- اشرافی، نبیلا، «از سرگرفته شدن فرهنگ کهن کتابخوانی در پنجشیر»، طلوع نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۳ دلو ۱۳۹۹ش.
- بهزاد، روح‌الله، «سخن و سخن سرایان پنجشیر رونمایی شد»، روزنامه ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۱ جوزای ۱۳۹۵ش.
- «تشکیل جبهة مقاومت در مقابل طالبان در پنجشیر»، برخط نیوز، تاریخ بارگذاری: ۲۶ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «پنجشیر»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۵ آذر ۱۴۰۱ش.
- خسروی، خسرو، «پنجشیر، منطقه و دره‌ای در شمال افغانستان»، دانشنامه جهان اسلام، در وب‌سایت کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: 19 آذر 1401ش.
- «دره هزاره پنجشیر و تصاحب هویتی»، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۱۳ بهمن ۱۳۹۸ش.
- سالنامة احصائیوی ۱۳۹۹ش، شماره ۴۴، نسخه اول، حمل ۱۴۰۰ش.
- شریفی، عبدالهادی، «فرهنگ عامیانه پنجشیر»، وب‌سایت دوستی جاویدان در قلمروما، تاریخ بارگذاری: ۵ خرداد ۱۳۹۳ش.
- «شیر دره پنجشیر»، وب‌سایت انجمن خرد، تاریخ بارگذاری: ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «ظواهر معدنی ولایت پنجشیر»، وب‌سایت وزارت معدن و پیترولیم، تاریخ بازدید: ۱۵ آذر ۱۴۰۱ش.
- «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ باگذاری: حمل ۱۳۹۹ش، ص۲۹.
- «معلومات کوتاه در مورد پنجشیر»، وب‌سایت عصر اسلام، تاریخ بارگذاری: ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- نظری، سمیه، «درة پنجشیر»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ باگذاری: ۱۷ جدی ۱۳۹۷ش.
- نوری، شجاع‌الحق، «پنجشیر و تلخان مزه‌دار»، روزنامه ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۴ حمل ۱۳۹۸س.
- «ولایت پنجشیر- نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- هیو، کارلس، تاجیک‌های دره پنجشیر جبال هندوکش، ترجمه حسن مسعودی، تهران، ۱۳۵۵ش.
- «هزاره‌های پنجشیر»، وب‌سایت عصر سلام، تاریخ انتشار: ۲۸ اردبهشت ۱۴۰۰ش.