دانشگاه در افغانستان

دانشگاه در افغانستان؛ نهادهای آموزش عالی در افغانستان.

دانشگاه در افغانستان، از قدمت چندانی برخوردار نیست؛ اما در طول تاریخ فعالیت‌ خود فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده و در برخی از برهه‌های تاریخی یکی از نهادهای تأثیرگذار در تحولات افغانستان بوده و در برخی مواقع با بی‌مهری شدید فرهنگی رو‌به‌رو شده است.

پیشینه

در سال 1311ش، مدرسۀ طب در کابل به دانشکدۀ طب تبدیل شد؛ بعد از آن دانشکده‌های حقوق، علوم سیاسی، اقتصاد، ادبیات (پشتو) و ساینس ایجاد شد. در 1325ش با فرمان ظاهرشاه، دانشگاه کابل با نام «دارالفنون کابل» زیر نظر وزارت معارف افتتاح شد. در 1343ش، دانشگاه ننگرهار و در 1348ش، دانشگاه پولی‌تخنیک کابل تأسیس شد. در 1356ش با تأسیس وزارت تحصیلات عالی، فعالیت دانشگاه‌های افغانستان به‌ویژه دانشگاه کابل رونق پیدا کرد و بیش‌تر از 60 رشته در آن فعال شد. در این دوره افغانستان شاهد ظهور تعداد زیادی افراد تحصیل‌کرده بود. در این دوره کشورهای آمریکا، آلمان و فرانسه به نهادهای آموزش عالی افغانستان کمک می‌کردند و شوروی دانشگاه پولی‌تخنیک را تحت پوشش قرار داد. این کمک‌ها از لحاظ سیاسی و فرهنگی نیز تأثیراتی بر دانشگاه‌های افغانستان گذاشت. با آغاز تحولات سیاسی در افغانستان (1340ش) دانشگاه‌ها نیز تحت تأثیر آن قرار گرفت. با آغاز تجاوز شوروی و جنگ‌های داخلی، دانشگاه‌های افغانستان رونق خود را از دست دادند و اکثر زیرساخت‌های آموزش‌عالی از بین رفت؛ اما برخی احزاب جهادی مقیم در پاکستان، اقدام به تأسیس دانشگاه کردند که در آن رشته‌های مختلف تدریس می‌شد. برخی از این دانشگاه‌ها پس از پیروزی مجاهدین به ولایات افغانستان انتقال یافت. با سقوط طالبان و تشکیل نظام جمهوری اسلامی، در طول بیست سال زیرساخت‌های تحصیلات‌ عالی بازسازی شد و در کنار دانشگاه‌های دولتی که در مراکز ولایات تأسیس شد، دانشگاه‌های خصوصی زیادی شروع به فعالیت کرد و به‌صورت گسترده مورد استقبال نسل جوان قرار گرفت. با قدرت‌گیری دوبارۀ گروه طالبان، دانشگاه‌های افغانستان با بحران جدی رو‌به‌رو شده است. ممنوعیت تحصیل دختران، فارسی‌زدایی، تغییر نصاب تحصیلی و حذف فقه جعفری از آن، جزء برنامه‌هایی است که از سوی گروه طالبان در دانشگاه‌ها اعمال شده است.

جایگاه فرهنگی دانشگاه در افغانستان

هرچند جوانان افغانستان به‌ویژه در دورۀ نظام جمهوری اسلامی از دانشگاه با گرمی استقبال کردند، اما مکاتب جدید و دانشگاه از آغاز یک پدیدۀ وارداتی تلقی می‌شد که فرهنگ خاصی را می‌طلبد. پس از کودتای حزب خلق و پرچم (1978م) و تجاوز شوروی (1979م) مراکز آموزشی به‌ویژه دانشگاه‌ها به مرکز ترویج ایدئولوژی حزبی تبدیل شده بود. از این جهت جامعۀ افغانستان، آموزش مدرن را تهدید جدی برای ارزش‌های اسلامی و افغانی تلقی کردند. پس از آن نهاد‌های آموزشی حتی در دورۀ جمهوری اسلامی، مورد حملۀ گروه‌های مختلف قرار داشته است. طالبان با قدرت‌گیری دوباره، فضای دانشگاه و نصاب تحصیلی دوران جمهوری اسلامی را خلاف شرع دانسته، تحصیل دختران را ممنوع اعلام کردند.

انواع دانشگاه در افغانستان

الف) دانشگاه‌های دولتی

دانشگاه‌هایی که دولت آنها را حمایت و تأمین مالی می‌کند در دوران نظام جمهوری اسلامی از نظر کمی گسترش قابل ملاحظه‌ای پیدا کردند؛ اما پاسخگوی حجم نیازها و تقاضای جامعه نبودند. دانشگاه‌های دولتی افغانستان موفق به کسب رتبۀ جهانی نشده‌ است و سازمان بین‌المللی شفافیت، نظام آموزشی افغانستان را در ردۀ ششم فاسدترین نظام آموزشی جهان قرار داده است. تحصیل در این دانشگاه‌ها تا دورۀ لیسانس (کارشناسی) رایگان است. تمام هزینه‌های آن به‌شمول خوابگاه و غذای دانشجویان بر عهدۀ دولت است. به دانشجویانی که خوابگاه دولتی ندارند، ماهانه مبلغی پرداخت می‌شود. دانشگاه کابل که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نهاد آموزش‌عالی در افغانستان است، دارای 22 دانشکده، 77 رشته در دورۀ لیسانس (کارشناسی)، 22 رشته در دورۀ ماستری (کارشناسی ارشد) و دو رشتۀ (ادبیات دری و پشتو) در دورۀ دکترا است. در دانشگاه‌های پولی‌تخنیک، بلخ، هرات و ننگرهار برنامۀ ماستری دایر است و دانشجویان داوطلب، مکلف به پرداخت فیس/شهریه هستند. برنامه‌های درسی این دانشگاه‌ها در گذشته با سیستم سمستر/ترم بود؛ اما امروزه از سیستم کریدیت پیروی می‌کند. برنامۀ آموزشی این دانشگاه‌ها به‌طور معمول روزانه است؛ اما برخی از آنها برنامۀ شبانه نیز دارند. برخی دانشگاه‌ها از امکاناتی مانند خوابگاه جداگانه برای دختران و پسران، کتابخانۀ مجهز، لابراتوار (آزمایشگاه)، مرکز تحقیقات، سالن کنفرانس/اجتماعات، محیط ورزشی‌تفریحی و دیگر امکانات آموزشی به‌روز برخوردار هستند. استادان نیز به‌صورت دائمی (عضو هئیت علمی) و موقت فعالیت می‌کنند. در دهۀ 60 و 70 قرن بیستم میلادی، دانشگاه‌های دولتی افغانستان از نظر نیروی انسانی دورۀ خوبی را سپری کرده است؛ اما با آغاز تحولات، تنها در دورۀ حاکمیت حزب دموکراتیک خلق بیش از هزار استاد دانشگاه، کشور را ترک کرده‌اند. پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، در آغاز کمبود استاد یکی از مشکلات جدی دانشگاه‌های افغانستان بود. به‌تدریج از نظر کمی این مشکل برطرف شد اما از نظر کیفی و تحت تأثیر فساد همگانی، بسیاری از استادان، از توانمندی لازم برای تدریس در دانشگاه برخوردار نبودند. با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان، یک‌بار دیگر صدها استاد مجبور به ترک کشور شدند.

ب) دانشگاه‌های خصوصی

این دانشگاه‌ها با روی‌کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، با پشتوانۀ مادۀ 46 قانون اساسی در افغانستان رایج شد. این نهادها توسط اشخاص با مجوز وزارت تحصیلات‌ عالی افغانستان، تأسیس می‌شود و مکلف به رعایت تمام معیارهای وزارت تحصیلات عالی است. در این دوره برخی دانشگاه‌های خارجی نیز در قالب دانشگاه‌های خصوصی شعبه‌ای در افغانستان ایجاد کرده‌اند.

تحصیل زنان افغانستانی در دانشگاه

بر اساس آمار 1967م «یونسکو»، 90 درصد زنان افغانستان در این سال بی‌سواد بوده‌اند. در سال‌های 1360-1370ش، جذب دختران در دانشگاه‌ها رو به افزایش بود. آمارها نشان می‌دهد که در 1990م، از ده هزار دانشجوی دانشگاه کابل، 60 درصد آن را دختران تشکیل می‌دادند. در 1370ش، حضور زنان در دانشگاه‌ها کاهش فزاینده‌ای پیدا کرد. در دورۀ حاکمیت اول طالبان حضور زنان به صفر رسید، اما با روی‌ کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، در 1381ش، حضور زنان در نهادهای آموزش عالی دولتی از صفر به 49067 دانشجو و 204 استاد افزایش یافت. مطابق آمار وزارت تحصیلات عالی در 1399ش، از 400 هزار دانشجو در نهاد‌های آموزش عالی دولتی و خصوصی 28 درصد آن زنان و دختران بوده‌اند. تعداد استادان زن در دانشگاه‌های دولتی به 822 و در دانشگاه‌های خصوصی 1617 نفر رسیده بود که با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان این آمار به صفر رسید.

دانشگاه‌ها و تحولات افغانستان

از سال 1329ش و پس از فروپاشی «کلوپ ملی» اتحادیۀ دانشجویی در کابل، رویکرد سیاسی میان نسل جوان دانشجو گسترش یافت. از دهۀ 1340ش که به‌ دهۀ دموکراسی شهرت دارد، فعالیت سیاسی دانشگاهیان شدت گرفت و سازمان‌های سیاسی مانند سازمان دموکراتیک زنان، حزب دموکراتیک خلق، افغان ملت، صدای آرمان و جوانان مسلمان که بعدها به حزب اسلامی، جمعیت اسلامی و اتحاد اسلامی تقسیم شدند، به وجود آمد که در تحولات آن دوره و بعد از آن نقش قابل توجهی داشته‌اند. پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در 1381ش، فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها ممنوع شد؛ اما احزاب سیاسی با گرایش قومی و ارائه امتیازات مانند حمایت، تهیۀ خوابگاه و پرداخت مددمعاش، در پی جذب دانشجویان بوده‌اند. در سال‌های اخیر برخی از دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشکده‌های شرعیات به پایگاه فعالیت گروه‌های تندرو مذهبی از جمله داعش، حزب‌التحریر، مجمع احیای سنت و جمعیت اصلاح تبدیل شده‌اند.

چالش‌ها

1. تعصبات قومی و مذهبی؛ نظام آموزشی افغانستان از آغاز با تعصب و تبعیض همراه بوده است. به‌رغم آنکه در قانون اساسی و دیگر قوانین، تعلیم و تحصیل بدون تبعیض پیش‌بینی شده است؛ اما واقعیت‌های اجتماعی و تاریخی افغانستان کاملا در جهت مخالف آن قرار داشته است. مردم هزاره و شیعه همواره از دست‌رسی به آموزش محروم بوده‌اند و فقط در دورۀ نظام جمهوری اسلامی، تعداد زیادی از این مردم وارد دانشگاه‌ شدند.
2. نزاع‌های سیاسی و فرقه‌ای؛ دانشگاه‌های افغانستان در طول تاریخ خود، مرکز رقابت‌های سیاسی و قومی بوده است. استفادۀ ابزاری از دانشجویان برای گرایش‌های حزبی، قومی و مذهبی، دانشگاه را از مسیر علمی منحرف کرده است. در بیست سال اخیر به‌رغم ممنوعیت فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها، تضادهای فرقه‌ای در این نهادها بیشتر گزارش شده است.
3. ‌فساد؛ بیشتر دانشگاه‌های دولتی، تحت تأثیر فساد، از مسیر آموزش عادلانه خارج شده‌اند.
4. فرسودگی نظام آموزشی؛ نظام استاد محوری و وابستگی استاد و دانشجو به چپتر (جزوۀ درسی) از دیگر مشکلات دانشگاه‌ها در افغانستان است. از نظر تولیدات علمی‌پژوهشی، دانشگاه‌های دولتی در پایین‌ترین سطح قرار دارند.
5. فعالیت گروه‌های رادیکال؛ بسیاری از گروه‌های تندرو مذهبی در دانشگاه‌های افغانستان به‌ویژه دانشکدۀ شرعیات نمایندگانی میان دانشجویان و حتی استادان دارند که با عنوان انجمن و شورا، به تضادهای قومی و مذهبی دامن می‌زنند.
6. تجاری‌شدن آموزش؛ نگاه تجاری مؤسسین دانشگاه‌های خصوصی به آموزش، رقابت‌های منفی، شاگرد محوری بر اساس سود مالی، قانون‌گریزی با استفاده از فساد حاکم در نهادهای ناظر دولتی و نبود یا کمبود امکانات از چالش‌های مهم نهاد‌های آموزش عالی خصوصی در افغانستان است. از سویی منع تحصیل برای دختران، بسیاری از دانشگاه‌های خصوصی را با خطر ورشکستگی رو‌به‌رو کرده است.

منابع

• «آمریت لیلیه‌ها»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش.
• «آغاز دوره ماستری رشته حقوق در دانشگاه ننگرهار»، وب‌سایت خاورمیانه، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• اصغری، محمدجواد، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های منطقه‌ای، شمارۀ 7، تابستان 1390ش.
• «اطلاعیه برنامه ماستری پوهنتون پولی‌تخنیک کابل»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• «اطلاعیه برنامه‌ های ماستری پوهنتون کابل برای سال 1400 هجری شمسی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• «انگیزه مخالفت طالبان با تعلیم و تحصیل دختران»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1401ش.
• اندیشمند، محمداکرم، معارف عصری افغانستان 1282-1389ش، کابل، میوند، 1389ش.
• «بدل اعاشه دانشجویان در هرات بانکی می‌شود»، خبرگزاری آوا، 1 خرداد 1396ش.
• «برنامه‌های ماستری پوهنتون‌های خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 30 آبان 1403ش.
• «پیشینۀ وزات تحصیلات عالی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ بازدید: 20 آبان 1403ش.
• «پوهنتون کابل»، کتلاگ معلوماتی پوهنتون کابل 1401ش.
• «پذیرش دانشجو در دورۀ ماستری در دانشگاه هرات آغاز شد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1402ش.
• «تفاوت‌ها در دانشگاه‌های خصوصی و دولتی»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 3 جدی 1390ش.
• تنزه‌ای، محمدطاهر، «چالش‌های نظام آموزش تحصیلات عالی در افغانستان»، فصل‌نامۀ علمی تحقیقی علوم اجتماعی پوهنتون غالب، سال دوازدهم، شمارۀ چهارم، زمستان 1402ش.
• «تغییر نصاب آموزشی؛ طالبان نصاب تحصیلی را مطابق خوانش خود از شریعت عیار می‌سازد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1401ش.
• جیروف، «وضعیت تحصیلات عالی در افغانستان پس از جنگ»، وبسایت روزنامۀ افغانستان، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1297ش.
• جیوستوزی، انتونیو، قیمومیت و تمرد فعالیت سیاسی دانشجویان در افغانستان، کابل، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، 1388ش.
• حضوری، شریف، «طالبان و ممنوعیت فقه جعفری در مکاتب و دانشگاه‌ها»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1403ش.
• «دانشگاه‌های افغانستان در معرض ورشکستگی قرار گرفتند»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1401ش.
• داوودپور، سیف‌الله، «فرار مغزها و پیامدهای اقتصادی آن در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1401ش.
• «رد پای حزب التحریر در دانشگاه های کشور»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1399ش.
• رنجبر، غلامیحی، «نگاهی به وضعیت دانش و دانشگاه در افغانستان؛ قالبگرایی و نتیجه‌محوری، نبود عقلانیت و اندیشهورزی»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 24 دی 1397ش.
• «شرایط آموزش عالی افغانستان یک سال پس از حضور طالبان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1401ش.
• طاهری، خلیل‌الله، «سیر تاریخی مکاتب دولتی در افغانستان با تأکید بر مناطق هزارجات»، فصل‌نامۀ انجمن علمی تخصصی تاریخ اسلام، سال سیزدهم، شمارۀ 15-16، پاییز و تابستان 1398ش.
• علی‌آّبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، الهدا، 1395ش.
• فرزان، محمدحنیف، «نظام تحصیلی امروز افغانستان؛ دریچهای تازه به سوی فرداهای روشن»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1398ش.
• قانون اساسی 1381ش.
• «لایحۀ تأسیس مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت دانشگاه جامی، تاریخ بازدید: 27 آبان 1403ش.
• «لایحه‌ی سیستم کریدت مؤسسات تحصیلات عالی برای دورۀ تحصیلی لیسانس»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• لعل‌زاد، عبدالخالق، «پیشینه کاربرد واژه‌های دانشگاه و پوهنتون در کشور»، وب‌سایت انجمن پارسی، تاریخ درج مطلب: فبروری 2017م.
• «لیست عمومی پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 28 آبان 1403ش.
• «مجمع احیای سنت و جمعیت اصلاح؛ دو کانون تروج افراط گرایی و تکفیری در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1397ش.
• «معرفی پوهنتون هرات»، وب‌سایت پوهنتون هرات، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• «معرفی برنامه‌های فوق لیسانس پوهنتون بلخ»، وب‌سایت پوهنتون بلخ، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• نادری، حامیه، «وضعیت نظام آموزشی و تحصیلی زنان»، شبکۀ اطلاعرسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1402ش.
• نظری، محمدعلی، «نگاه آسیب‌شناسانه به نظام تحصیلات عالی افغانستان، با تکیه بر رویکرد تعلیم و تربیت انتقادی»، دوفصل‌نامۀ یافته‌های علوم تربیتی، شمارۀ 1، شهرویور 1400ش.
• «نبود هیچ دانشگاهی از افغانستان در فهرست هزار دانشگاه برتر جهان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1398ش.
• نظری، محمدعلی، «نگاهی آسیب‌شناسانه به نظام تحصیلات عالی افغانستان با تکیه بر رویکرد تعلیم و تربیت انتقادی»، دوفصل‌نامۀ یافته‌های علوم تربیتی، دورۀ 1، شمارۀ 1، شهریور 1400ش.
• «نگاهی به دست‌آوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399ش»، گزارش وزارت تحصیلات عالی، 1399ش.
• «نهادهای تحصیلی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ درج مطلب: 1402ش.
• «وضعیت نهادهای خصوصی تحصیلات عالی در افغانستان»، مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی، تاریخ درج مطلب: 23 مارچ 2019م.