تحصیلات عالی افغانستان
تحصیلات عالی افغانستان، نظام آموزش عالی در افغانستان.
تحصیلات عالی، برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های رسمی را در بر می‌گیرد که برای مدیریت نهاد آموزش عالی در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی افغانستان اعمال می‌شود. این برنامۀ آموزشی، همیشه تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور بوده و تاریخی پرفراز و فرود دارد.
تاریخچه
تحصیلات عالی دولتی در افغانستان، در تاریخ اول عقرب (آبان) ۱۳۱۱ش، با تأسیس دانشکدۀ طب (پزشکی) در شهر کابل بنیان‌گذاری شد.[۱] وزارت تحصیلات عالی افغانستان، در سال ۱۳۵۶ش برای انسجام مؤسسات تحصیلات عالی کشور و گسترش و توسعۀ نهادهای تحصیلی افغانستان به وجود آمد.[۲]
گسترش
تحصیلات عالی، یکی از موفق‌ترین بخش‌ها، بعد از روی کارآمدن نظام جمهوری در سال 1380ش به‌شمار می‌رود. در این دوره، تلاش شد تا سیستم آموزش عالی با معیارهای جهانی هم‌تراز شود. کارهای زیربنایی و روبنایی در جهت تقویت زیرساخت‌ها، بهبود فناوری اطلاعات و ارتباطات، گسترش برنامۀ ماستري (کارشناسی ارشد)، توسعۀ سطح علمي کادر علمي و افزايش دسترسي به تحصيلات صورت گرفته و تحصیلات عالی از نظر کمی و کیفی، رشد چشم‌گیری پیدا کرده است.[۳] در سال 1399ش بیش از چهارصد هزار نفر در 39 دانشگاه دولتی و 128 نهاد تحصیلی خصوصی مشغول به تحصیل بوده‌اند. [۴]
ارکان تحصیلات
1. شورای عالی تحصیلات عالی
یکی از ارکان مهم و اصلی نظام تحصیلات (آموزش) عالی افغانستان، «شورای عالی تحصیلات عالی» است. این شورا، عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در امور این نظام بوده که تعیین‌کنندۀ کیفیت علمی و تحصیلات عالی در کشور است. برخی از وظایف مهم شورا در این نظام آموزشی عبارت‌اند از: تأیید سیاست‌گذاری‌های استراتژیک (راهبردی) وزارت تحصیلات عالی و پیشنهاد آن برای تصویب به مراجع ذیربط، تصویب سیاست‌گذاری‌های تحصیلات عالی و طرح‌های استراتژیک (راهبردی) مؤسسۀ تحصیلات عالی، تأیید پیشنهاد تأسیس، توسعه، تجزیه، الحاق، ادغام و یا الغای دانشکده و گروه‌های علمی، پیشنهاد حقوق و امتیازات مادی، معنوی، اسناد تحصیلی و رتبه‌های علمی.[۵]
2. وزارت تحصیلات عالی
رکن مهم دیگر این نظام در افغانستان، «وزارت تحصیلات عالی» است که مسئولیت عرضۀ تحصیلات عالی و تدوین سیاست‌گذاری و راهبرد برای نظام تحصیلات عالی کشور را بر عهده دارد. برخی وظایف مهم دیگر این نهاد عبارت‌اند از: صدور جواز مؤسسۀ تحصیلات عالی خصوصی به اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی، فراهم‌آوری زمینه‌های رشد کمی و کیفی و تحقیقات علمی در مؤسسۀ تحصیلات عالی دولتی و خصوصی، تدوین اسناد تقنینی و نظارت بر تطبیق آن،[۶] توسعۀ نصاب (سرفصل) تحصیلی، ایجاد ادارۀ مستقل تضمین کیفیت و اعتباردهی و تثبیت قابلیت‌ها، بازسازی، بازنگری و توسعۀ اسناد تقنینی، مدیریت خوابگاه‌ها، توسعۀ زیربناها و برابر جنسیتی در امر آموزش.[۷]
راهبرد
در دوران حاکمیت نظام جمهوری، علمکرد تحصیلات عالی افغانستان دچار تحول شد و با توجه به نياز‌هاي ملي و تحولات آموزش عالي در جهان تدوین شد. در برنامۀ جدید این نظام آموزشی، ارتقای کیفیت و فراهم نمودن زمینۀ دسترسی برابر به تحصیلات عالی مد نظر قرار گرفت. همچنین، در این نظام آموزشی، زیرساخت‌های قانونی و مدیریتی ایجاد شد تا نهادهای تحصیلات عالی خلاق، مبتکر و توانمند رشد پیدا کنند و دانش‌آموختگان آنها توان رقابت در عرصۀ اقتصاد جهانی را داشته و در رشد اقتصادی، توسعۀ اجتماعی، وحدت ملی و ثبات در افغانستان سهمی داشته باشند.[۸]
نصاب (سرفصل) تحصیلی
برنامه‌های درسی تحصیلات عالی در دوران‌های گذشته، تقلیدی، سنتی و کلیشه‌ای بود و با روحِ فرهنگ و سرشت اجتماعی افغانستان و نیازهای روز و معیارهای جهانی فاصلۀ زیادی داشت. به‌همین دلیل، در دوران نظام جمهوری، در نصـاب تحصیلی تحولاتی ایجاد شد. در برنامه‌های درسی جدید ارزش‌هـای اسلامی، ملـی، فرهنگـی، اجتماعـی، معیارهـای بین‌المللـی، نیازمندی‌هـای ادارات دولتـی، نهادهـای خصوصـی، بـازار کار نیازمندی‌هـای جامعـه، جهانی‌شـدن، اقتصاد نویـن و تحول در کیفیـت تحصیلات عالـی در نظـر گرفته شـده و سرفصل ۱۶۵ رشـتۀ تحصیلی مطابق با معیارهـای جهانـی و نیازمندی‌های بازار کار بازنگری و توسعه پیدا کرده است. همچنین سرفصل‌های تحصیلی به‌منظور تقویت توسعۀ تفکر و تحقیـق، رشد مهـارت اسـتفاده از فناوری اطلاعات، تعامل و کار گروهی و روحیـۀ همکاری، خلاقیت و نـوآوری، آگاهـی از فرهنگ‌هـای مختلـف، تعریف شده‌است.[۹]
کیفیت و اعتبار
تحصیلات عالی افغانستان همیشه تحت نظارت دقیق، بازنگری و اعتباردهی قرار دارد. در وزارت تحصیلات عالی، بخـش تضمیـن کیفیـت و اعتبـاردهـی به وجود آمد که مسئـولیت جریـان ارتقـای کیفیـت و اعتباردهـی، بازنگـری و مراقبـت را بـه عهـده داشته و تسـهیلات لازم را بـرای طرح معیارهای کیفـی تحصیلات عالـی فراهم می‌کند. همچنـین ایـن اداره، مؤسسـات تحصیلات عالی را بر اسـاس معیارهای پذیرفته شـده در سـطح ملی و بیـن‌المللـی و بـا انطبـاق آن بـه شـرایط و نیازهـای بـازارکار در افغانسـتان مـورد بازنگری قـرار می‌دهد.[۱۰]
نقش و حضور زنان در تحصیلات عالی
زمینه‌ها و فرصت‌های تحصیلی برای زنان، در زمان پادشاهی امان‌الله در سـال ۱۲۹۸ش فراهـم شـده بود. ایـن فرصت‌هـای تحصیلـی همزمـان با تأسـیس دانشگاه کابـل در سـال ۱۳۱۱ش آغاز و تـا سـال ۱۳۷۱ش ادامه یافـت. در جریان سـال‌های ۱۳۶۰ش تا اواخر ۱۳۷۰ش که پسران جوان بـه خدمـت سـربازی می‌رفتند، زنان بیشتـری در تحصیلات عالـی جذب شـدند. این روند، تا سـال۱۳۶۹ش، رو بـه افزایـش بـود؛ اما طـی دهـۀ ۷۰ش کاهـش فزاینـده‌ای یافـت تـا آنکه در دورۀ حاکمیـت طالبـان، مکاتـب (مدارس) و دانشگاه‌هـا به روی زنان بسته شـد. پس از آن و در سـال ۱۳۸۱ش مؤسسـات تعلیمی (آموزش و پرورش) و تحصیلـی (آموزش عالی) بـه روی زنان دوباره بازگشایی شد و روند ورود دختران به مکاتب و مؤسسـات تحصیلات عالی افزایش یافـت. تعـداد دانشجویان دختر از صفـر در ۱۳۸۱ش بـه ۴۹۰۶۷ نفر در نهادهای تحصیلات عالی دولتی در ۱۳۹۷ش رسـید. همچنـین، تعـداد اسـتادان زن از ۲۰۴ نفر در ۱۳۸۱ش به ۸۲۲ نفر در ۱۳۹۷ش افزایش یافت.[۱۱] علاوه بر آن، در نهادهای خصوصی نیز شاهد افزایش چشم‌گیر حضور زنان نه تنها در بخش دانشجویان، بلکه در جایگاه اساتید دانشگاه هستیم. در سال 1399ش نیز بیـش از ۴۰۰ هـزار محصل در تمـام نهادهـای تحصیلات عالی خصوصـی و دولتی مشغول تحصیل بودند کـه ۲۸ درصـد آنها را دختـران تشکیل می‌دادند.[۱۲]
تحصیلات عالی و جنسیت
در دوران حاکمیت نظام جمهوری، جنسیت در برنامه‌های راهبردی تحصیلات عالی به‌صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. زیرساخت‌های قانونی و اداری تحصیلات عالی، حمایت از زنان و توانمندسازی آنها را در اولویت قرارداده است. برخی از برنامه‌های حمایتی عبارت‌اند از: ایجاد کمیتۀ مبـارزه بـا آزار و اذیـت جنسی، ایجـاد مهدکودک در مراکـز و نهادهـای تحصیلـی، ایجـاد تبعیـض مثبـت در آزمون ورودی تحصیلات عالی بـرای دختـران، ایجـاد بخـش جنسیت در نهادهـای تحصیلات عالـی دولتی و خصوصی، فراهم سـاختن وسـایط نقلیه بـرای دختران در دانشگاه‌ها، تجهیـز و سـاخت خوابگاه‌های مستقل بـرای دختـران.[۱۳]
بخش‌های فعال
1. بخش دولتی
بعد از تحولات سیاسی و روی کارآمدن نظام جمهوری اسلامی، با توجه به تقاضای زیاد و برای تربیت نیروی انسانی فعال و برآورده‌سازی نیازها، این بخش از نظر کمی و کیفی رشد کرده است. در حال حاضر 39 دانشگاه و مؤسسۀ آموزش عالی دولتی در کابل و سایر ولایات (استان‌های) افغانستان فعال هستند.[۱۴] بیشتر دانشگاه‌ها و مؤسسات دولتی در کابل، پایتخت افغانستان، قرار دارند.[۱۵]
2. بخش خصوصی
در کنار دانشگاه‌ها و مؤسسات دولتی، بخش تحصیلات عالی خصوصی نیز در افغانستان رشد پیدا کرده است. تقاضای بالا برای تحصیلات دانشگاهی، دلیل اصلی گسترش مؤسسات خصوصی است. نهادهای تحصیلات عالی غیردولتی به‌تدریج ایجاد شد و اکنون ۱۲8 دانشگاه و مؤسسۀ تحصیلات عالی غیردولتی در سرتاسر افغانستان فعال هستند که بیشتر آنها در شهرهای بزرگی مانند کابل، هرات، مزارشریف، ننگرهار و خوست قرار دارند.[۱۶]
بورسیه‌ها
یکی از بخش‌های مهم و اثرگذار در رشد و توسعۀ کمی و کیفی تحصیلات عالی افغانستان، بورسیه‌های تحصیلی است که از سوی کشورهای مختلف اعطا می‌شوند. وزارت تحصیلات عالـی، مسئول اصلی تنظیم روابط علمی با مراکز تحصیلی بین‌المللی و گرفتن بورسیه است. در پنج سال اخیر، در حدود 15 هزار محصل (دانشجو) در مقاطع لیسانس، فوق لیسانس و دکترا به خارج از کشور جهت تحصیل فرستاده شده‌اند.[۱۷]
مقاطع تحصیلی
سه مقطع تحصیلی لیسانس (کارشناسی)، فوق لیسانس (کارشناسی ارشد) و دکتری در نظام آموزش عالی افغانستان وجود دارد.[۱۸]
- در دورۀ کارشناسی، حداقل واحدهای درسی، 136 واحد است و حداکثر آن به طول دورۀ تحصیلی در هر رشته بستگی دارد که از 21 واحد در یک سمستر (نیمسال تحصیلی) بیشتر نیست.[۱۹]
- مقطع کارشناسی ارشد در افغانستان حدود 2 سال طول می‌کشد. برای تحصیل در این مقطع، متقاضی باید تحصیل در مقطع لیسانس را به اتمام رسانده و ریزنمرات را آماده داشته باشد.[۲۰]
- دورۀ دکتری در دانشگاه کابل و تنها در دو رشتۀ ادبیات فارسی و پشتو فعال است.[۲۱]
پانویس
- ↑ «پیشینه تاریخی وزارت تحصیلات عالی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ «پیشینه تاریخی وزارت تحصیلات عالی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ پلان استراتیژیک ملی تحصیلات عالی، 1396ش، ص 16-23.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیالت عالی در سال 1399، 1399ش، ص 26.
- ↑ «قوانین»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ «قوانین»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیالت عالی در سال 1399، 1399ش، ص1.
- ↑ «دیدگاه، رسالت و اهداف»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، 1399ش، ص9.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، 1399ش، ص18.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، 1399ش، ص6.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، 1399ش، ص6.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، 1399ش، ص6.
- ↑ «نهادهای تحصیلی دولتی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ «نهادهای تحصیلی دولتی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ «نهادهای تحصیلی خصوصی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیالت عالی در سال 1399، 1399ش، ص 26.
- ↑ «تحصیل در افغانستان»، وبسایت GO2TR.
- ↑ «مقرره آموزش دوره لیسانس»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ «تحصیل در افغانستان»، وبسایت GO2TR.
- ↑ «برنامه‌های دکتورا»، وبسایت دانشگاه کابل.
منابع
- «آموزش عالی چالش امروز و آینده افغانستان» وبسایت روزنامه همشهری، تاریخ بازدید: شهریور 1400ش.
- «برنامه‌های دکتورا»، وبسایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.
- پلان استراتیژیک ملی تحصیلات عالی، کابل، کابل، وزارت تحصیلات عالی، 1396ش.
- «پیشینه تاریخی وزارت تحصیلات عالی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.
- «تحصیل در افغانستان»، وبسایت GO2TR، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.
- «در باره اداره ملی امتحانات»، وبسایت اداره ملی امتحانات، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.
- دولت‌آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، چاپ دوم 1382ش.
- «قوانین»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.
- «نهادهای تحصیلی دولتی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.
- نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، کابل، وزارت تحصلات عالی افغانستان، 1399ش.