بدخشان

بدخشان؛ ولایت و سرزمینی کوستانی در فلات پامیر افغانستان.

بدخشان سرزمینی کوهستانی است، اما از زمین‌های قابل زراعت نیز برخوردار بوده و کشاورزی بخش مهمی از اقتصاد این ولایت را تشکیل می‌دهد. بدخشان، سرشار از منابع طبیعی بوده و معادن سنگ‌های قیمتی به‌خصوص لعل و لاجورد در این ولایت، از شهرتی جهانی برخوردار است.

تاریخچه

بدخشان پیش از تهاجم و استیلای قبایل افغان به ‌این سرزمین، آزاد و مستقل بوده ‌است. این منطقه از نگاه منابع طبیعی و ثروت‌های زیر‌زمینی غنی بوده و در مسیر مهاجرت‌ها و تجارت آسیای میانه قرار داشته و توجه مهاجمان، فاتحان، سیاحان، تاجران، حجاج و حتی ماجراجویان را به‌خود جلب نموده است.

ولسوالی‌ها

فیض‌آباد، بَهارَک، کِشم، کِران و مَجران، اِشکاشَم، اَرغَنج‌خوا، تیشکان، آرگو، جِرم، خاش،خواهان، دَرایَم، دروازه‌بالا، مایَمی، راغِستان، زیباک، شَغنان، شَکی، شُهدا، شهربزرگ، کوف‌آب، کوهستان، واخان، وَردَج، یاوان، یَفتل پایین و یَمگان از ولسوالی‌های این ولایت به شمار می‌روند.

وضعیت اقتصادی

بیشتر مردم، در نقاط مختلفی از بدخشان، به کشاورزی، دام‌داری، صنایع‌دستی و معدن‌کاری مشغول هستند. از جمله محصولات عمدۀ کشاورزی در این ولسوالی می‌توان به گندم، جو، جواری (ذرت)، باقلی، ارزن، برنج لک، کنجد، تخمة آفتاب‌گردان و حبوبات اشاره کرد. معادن بدخشان نیز شامل، طلا، لعل و لاجورد هستند.

اقوام و زبان‌ها

اکثریت باشندگان بدخشان، تاجیک بوده و گروه‌های قومی دیگر چون اوزبیک‌ها، هزاره‌ها، بلوچ‌ها، قلماق‌ها و کاشغری‌ها نیز در قلمرو بدخشان سکونت دارند. در مناطق‌کوهستانی پامیر غربی،‌ اقوام‌ ایرانی نیز‌ به‌ سر می‌برند که‌ تاجیک‌ها آنان‌ را غلّچّه‌ می‌خوانند. گروه‌های وخی‌ها، اشکاشمی‌ها، روشانی‌ها و شغنانی‌ها از جمله ‌اقوام ‌ایرانی هستند که‌ در بدخشان زندگی می‌کنند و هنوز زبان‌های بومی‌خود را حفظ کرده‌اند. زبان رایج در بدخشان فارسی (تاجیکی) است.

دین و مذهب

مذاهب شیعة ‌اسماعیلی، شیعة ‌اثناعشری و حنفی در بدخشان رواج داشته و مذهب غالب در میان تاجیک‌های بدخشان شیعة اسماعیلی است. تصوف نیز در بدخشان همواره پیروانی داشته و هنوز از جریان‌های فکری پر‌طرف‌دار به‌شمار می‌رود. از میان طریقه‌های مختلف تصوف، طریقة نقشبندیه و قادریه به‌عنوان جریان‌های غالب شناخته می‌شوند. طریقة نقشبندیه توسط میر سیدغیاث‌الدین غیاثی در قرن سیزدهم هجری در بدخشان شکل گرفت.

میراث فرهنگی

باتوجه به پیشینة‌ تاریخی بدخشان، شمار زیادی از آبده‌ها و آثار فرهنگی و تاریخی در این ولایت وجود دارد. در بدخشان در مجموع ۲۱ آبده تاریخی ثبت وزارت اطلاعات و فرهنگ جمهوری اسلامی افغانستان شده که مشهورترین آنها پل‌خشتی دریای کوکچه، خرقه‌مبارک، آرامگاه‌های میر یاری‌بیک، میر غیاث و حکیم ناصرخسرو هستند.

سوغات و صنایع محلی

مردم بدخشان از دیرباز به اَلچَه‌بافی، کَرباس‌بافی، گِیلم‌بافی، چَکمن‌دوزی، قاقمه‌بافی، زرگری، آهَنگَری، مِس‌گَری، موزه و کفش دوزی، چَموس دوزی، پیزار (کفش) دوزی، کَلالی، معماری، نَجاری، گل‌دوزی و خامَک‌دوزی مصروف بوده که بیشتر آنها توسط زنان انجام می‌شده است. نمد و پارچه‌های نخی نیز به‌عنوان صنایع دستی این ولایت به‌شمار می‌روند که در خانه‌های بدخشانی‌ها تهیه می‌شود.

جشن نوروز

جشن‌ نوروز در بدخشان جایگاه ویژه‌ای دارد. مردم این دیار پیش از نوروز، زمین برف‌پوش را خاک زده و مواد دسترخوان (سفره) نوروزی را جمع‌آوری می‌کنند. مردم بدخشان شب اول نوروز را با سَمَنَک که از سنت‌های دیرینة این مردم است به پایان رسانده و دختران و پسران در روزهای اول و دوم نوروز در دشت‌ها و تپه‌ها سبزه‌کوبی می‌کنند. افراد، روز نوروز را خیلی زود یعنی ساعت ۴-۵ صبح آغاز نموده و به ‌پیشواز نوروز می‌روند. آنها، تا برآمدن آفتاب، تمام وسیله‌های خانه را روی حوض برده، جاروب‌های دستی را آماده کرده و از سقف خانه تا فرش را پاک می‌سازند. بدخشانی‌ها، از توده‌های درخت‌بید، گل‌دسته‌هایی درست کرده در سقف خانه‌ها گذاشته و تا نوروز آینده آنها را نگه می‌دارند. پس از تمیز کردن خانه، همة اهل خانواده لباس‌های نو و پاک پوشیده و اسباب پاک شده را وارد خانه می‌سازند. بانوان به تهیة نخستین خوراک‌های نوروزی می‌پردازند که نان نوروزی «کاچی»، «بت» و دیگر شیرینی‌ها و میوه‌جات را شامل می‌شود. سپس همگی خمچة درخت بید را که تازه جوانه زده، به دست گرفته، به خانه‌های همدیگر رفته و سال نو را تبریک می‌گویند. در بدخشان، رسم بر این است که وقتی همسایه‌ای به خانة همسایة دیگر وارد می‌شود با چهرة خندان و لطف شیرین می‌گوید: «شاگون بهار مبارک»، در پاسخ او، اهل خانه به پا ایستاده و صاحب‌خانه و مهمان روی همدیگر را می‌بوسند که این امر نشانة مهر و محبت است. کودکان و نوجوانان خانه‌گشتک (دید و بازدید) کرده و به ‌بالای بام می‌روند و با ریسمان، خریطه‌ای را به خانه آویزان کرده و رباعی زیر را زمزمه می‌کنند:

روز نوروز است عالم سبزه‌زار		زنگ دل را می برد باد بهار
ای پدر برخیز و نوروزی بده		تا تو را رحمت کند پروردگار

مردم این رسم را کلاغز- غز (خریطة چهارمغز) می‌گویند. صاحب‌خانه به درون خریطه، شیرینی، کلچه (کلوچه) و نان انداخته، آن را بالا می‌کشند. گاهی نیز صاحب‌خانه از کودکان می‌پرسد چه می‌خواهید و چیزی که خریطه‌انداز ‌بخواهد، صاحب‌خانه بدون چون و چرا قبول کرده و تا حدودی آن را اجرا می‌کند.

آموزش و پرورش

مدارس

بر اساس آمار وزارت معارف جمهوری اسلامی افغانستان در سال 1386ش، 476 باب مکتب در ولایت بدخشان وجود داشته و علاوه ‌بر آن، انستیتوت پیداگوژی در فیض‌آباد و دارالمعلمین در ولسوالی شغنان این ولایت فعالیت دارند. در مکاتب بدخشان، بیش از 247 هزار شاگرد مصروف تحصیل هستند که 45 درصد آنها را دختران تشکیل می‌دهند. این میزان از حضور فعال زنان، بلندترین رقم در سطح ولایات افغانستان بوده و بیانگر دلبستگی مردم این ولایت به‌ معارف است.

در این ولایت، همچنین، در حدود 9630 معلم مصروف تدریس هستند که 27 درصد آنها در بخش‌های دخترانه فعالیت دارند. نسبت هر معلم در این ولایت به 27 شاگرد می‌رسد.

دانشگاه بدخشان

دانشگاه بدخشان در سال ۱۳۷۷ش در شهر فیض‌آباد تأسیس شد. این دانشگاه دارای ۹ دانشکده شامل دانشکدة اقتصاد، ادبیات، علوم ‌اجتماعی، تعلیم و تربیه، زراعت، حقوق، شرعیات، کامپیوتر ساینس، مهندسی و ۲۶ گروه علمی شامل گروه‌ ریاضی، فیزیک، کیمیا، بیولوژی، دری، عربی، پشتو، ژورنالیزم، انگلیسی، مالداری، باغداری، جنگلات و منابع طبیعی، اگرانومی، امورمالی و بانکی، اداره و مدیریت، فقه و قانون، تعلیمات اسلامی، جغرافیه، تاریخ، جامعه‌شناسی، قضا، اداره و دیپلوماسی، تکنالوژی معلوماتی، دیتابیس سیستم، مهندسی و جیولوژی(زمین شناسی) و معدن است. این دانشگاه، همچنین، دارای یک مجلة ‌علمی ـ پژوهشی است که در آن پژوهش‌های کادرهای علمی به نشر می‌رسد. در این دانشگاه بیش از پنج هزار دانشجوی دختر و پسر مصروف تحصیل هستند که ۶۶ درصد آن را پسران و ۳۴ درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند.

منابع

• «آثار تاریخی ولایت بدخشان»، وب‌سایت ولایت بدخشان،‌ تاریخ بازدید: ۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• ابوالمعالی‌، محمد، بیان‌ الادیان‌، به‌ کوشش‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌، ۱۳۷۶ش‌.
• الفت، تیمورشاه، «تجلیل نوروز در استان بدخشان»، وبلاگ معلومات عمومی، تاریخ انتشار: ۲۰ اسفند ۱۳۸۴ش.
• «بدخشانیان برای نوروز آمادگی می‌گیرند»، وب‌سایت روزنامه ۸ صبح، تاریخ انتشار: ۲۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
• بدخشانی، عبدالقهار، «وضعیت معارف در بدخشان»، وبلاگ بدخشانی، تاریخ انتشار: ۲۱ بهمن ۱۳۹۰ش.
• بدخشی، میرزا سنگ‌محمد، تاریخ بدخشان، اکادمی مطالعات شرق‌شناسی شوروی، سال انتشار: ۱۹۵۹م.
• جمشیدی، پروان، «نوروز در بدخشان»، وب‌سایت روزنامه ماندگار، تاریخ انتشار: ۱۰ حمل ۱۳۹۸ش.
• «بدخشان»، وب‌سایت دانشنامه ‌جهان اسلام، تاریخ بازدید: ۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• روند، رحمت‌الله، «تاریخ بدخشان»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ انتشار: ۲۷ حوت ۱۳۹۱ش.
• سیحون، سمیع‌الله، «آبده‌های تاریخی و میراث‌های فرهنگی بدخشان با خطر نابودی روبه‌رو استند»، خبرگزاری نشانه، تاریخ انتشار: ۱۰ جنوری ۲۰۲۱م.
• «علاقه‌مندی جوانان بدخشان به عرفان و تصوف»، وب‌سایت روزنامه ۸ صبح، ۳۰ قوس ۱۴۰۰ش.
• فرامکین، گرگوار، باستان‌شناسی در آسیای مرکزی، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران۱۳۷۲ش.
• «کتلاک دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ انتشار: حمل ۱۳۹۹ش.
• «نوروز در بدخشان»، وبلاگ بشارت نیوز، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۱ش.
• «بدخشان»، ویکی فقه، تاریخ انتشار: ۳۱مرداد۱۳۹۵ش.
• «ولسوالی‌های ولایت بدخشان»، وبلاگ سرزمین لعل و لاجورد، تاریخ بازدید: ۷ آذر۱۴۰۱ش.