عبدالعلی مزاری

عبدالعلی مزاری رهبر مقاومت ضد استبداد در افغانستان

عبدالعلی مزاری، رهبر مقاومت ضد استبداد در افغانستان.

عبدالعلی مزاری، چهرۀ مشهور سیاسی و رهبر مقاومت ضد استبداد در افغانستان که نام او به‌دلیل اندیشه‌ و مبارزات عدالت‌خواهانه، به نماد «عدالت‌خواهی» در خاطرۀ جمعی اقوام محروم این کشور بدل شده است. عبدالعلی مزاری، وحدت ملی در افغانستان را یک اصل می‌دانست و راهبرد مبارزاتی او، ایجاد حکومت اسلامی بر قاعده وسیع و مبتنی بر خواست مردم بود که همۀ اقوام افغانستان به‌اندازۀ شعاع وجودی خود در آن حضور فعال داشته باشند.

کودکی و نوجوانی

عبدالعلی مزاری، فرزند حاجی خداداد، در پنجم خرداد (جوزا) سال 1326ش، در یک خانوادۀ متدین و کشاورز در روستای «نانوایی» منطقۀ «چهاركِنت»، از توابع ولایت (استان) بلخ افغانستان به دنیا آمد. عبدالعلی مزاری، به‌اقتضای شرایط حاکم بر جامعه، تابستان‌ها با خانواده در قشلاق می‌رفت و کار می‌کرد و زمستانها در ییلاق، در مدرسۀ ابتدایی روستا، درس می‌خواند. او بعد از اتمام دورۀ ابتدایی، به تحصیل علوم دینی علاقه‌مند شد و دورۀ مقدمات را در مدرسۀ دینی چهارکنت و «مزارشریف» آموخت.

دوران جوانی

عبدالعلی مزاری، در سال 1348ش به‌خدمت سربازي رفت. در 1350ش، در مدرسۀ علوم ديني «شيخ سلطان» که در آن زمان معروف بود، ثبت‌نام كرد و به‌مدت یک‌سال درس خواند. عبدالعلی مزاری، در بهار سال 1351ش، از وطن هجرت کرد و به‌منظور ادامه و تکمیل تحصیلات دینی، به ایران رفت و در حوزه‌هاي علميۀ مشهد و قم، به‌فراگیری علوم و معارف اسلامی پرداخت. او در زمان تحصیل در ایران، برای زیارت مزار امامان شیعه و دیدن حوزۀ علميۀ نجف، به‌کشور عراق سفر کرد.

مآخذ فکری

1. رشد و تربیت در فضای انقلابی

فضای سیاسی دوران کودکی و نوجوانی عبدالعلی مزاری، فضای انقلابی و مبارزه با حاکمیت و رفتار استبدادی ظاهرشاه (پادشاه) و داوودخان (نخست‌وزیر) بود. قیام مسلحانۀ «ابراهیم‌خان گاوسوار» در مناطق هزاره‌نشین و جریان مبارزات ضداستبدادی در مناطق دیگر افغانستان، در پرورش روحیۀ انقلابی، دگرگونی فکری و مشی سیاسی آیندۀ عبدالعلی مزاری، نیز تأثیرگذار بود.

2. آشنایی با چهره‌های مبارز و انقلابی

عبدالعلی مزاری، در دوران نوجوانی و تحصیل، با چهره‌های انقلابی مانند سید جمال‌الدین حسینی، سیدقطب، حسن‌البنا و کواکبی آشنا شد و با «سیداسماعیل بلخی» که از فعالان ضداستبداد در افغانستان بود، از نزدیک مراوده داشت. اسماعیل بلخی در سفری به‌زادگاه مزاری، او را به‌ ادامۀ تحصیل، داشتن همت بالا و رفتن به‌خدمت سربازی تشویق کرد که برای او الهام‌بخش و منشأ تحولی بزرگ بود.

3. دوران سربازی

خدمت سربازی، برای عبدالعلی مزاری دوران تحول شخصیت و اندیشه بود که خود از این دوران، به‌عنوان مدرسۀ «عبرت‌آموزی» یاد کرده است. او دوران سربازی را که برای دیگران چالش خطرناک بود، به ‌فرصت مطالعه دربارۀ مناسبات قدرت تبدیل کرد و با ساختار فسادآلود و رفتار تبعض‌آمیز حاکمان وقت افغانستان با اقوام تحت ‌ستم، به‌صورت عینی و ملموس، آشنا شد. عبدالعلی مزاری، بعد از این تحول فکری و با الهام از اندیشۀ انقلابی و توصیه‌های اسماعیل بلخی، تصمیم گرفت که خوب درس بخواند و در راه مبارزه با استبداد و تأمین عدالت اجتماعی، تا آخرین لحظۀ زندگی، تلاش کند.

سیرۀ عملی و اخلاقی

از ویژگی‌های بارز عبدالعلی مزاری، صداقت در گفتار و رفتار، صراحت بیان، مناعت‌ طبع، پشتكار، قناعت، ساده‌زیستی و مردمی‌بودن بود. او علاقۀ شدیدی به مطالعه داشت و از تجمل گریزان بود. پایبندی به احکام دینی از دیگر ویژگی‌های بارز او بود. برای مزاری، نسبت‌های قومی، زبانی، منطقه‌ای و خانوادگی، ملاک خدمت و ارزش‌گذاری تلقی نمی‌شد و کرامت ذاتی انسان‌ها برای او مهم بود.

فعالیت‌های فرهنگی

1. جمع‌آوری کتاب و تأسیس کتابخانۀ «جوادیه» در سال 1355ش در زادگاه خود و تشویق مردم، به‌ویژه جوانان به مطالعه؛
2. تأسیس کتاب‌فروشی از سرمایۀ شخصی در مزار شریف به‌منظور ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی؛
3. برگزاری برنامه‌های آموزشی و سوادآموزی در مناطق چهارکنت، شُولگَر، دَرِه‌صُوف، چِیمتال و دولت‌آباد در سال 1359ش؛
4. فعالیت‌های آموزشی و تربیتی در مدرسۀ دینی چیمتال در سال 1360ش؛
5. تأسیس نشریۀ «پیام خون» در سال 1360ش در زادگاه خود؛
6. سفر به ایران در پاییز 1360ش و تلاش برای ایجاد کانون‌های آموزشی و تربیتی و شناسایی استعدادها و نیروی‌های فرهنگی مؤثر از میان جوانان مهاجر در تهران و قم؛
7. فراهم‌کردن زمینۀ تحصیل برای دانشجویان و طلاب مهاجر افغانستانی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیۀ ایران؛
8. تأسیس مجلۀ «حبل‌الله» در سال 1365ش در تهران، با همکاری جمعی از فعالان فرهنگی افغانستانی؛
9. طراحی و انتشار مجلۀ «پیام نصر» در مدرسۀ حضرت قائم تهران؛
10. طراحی و انتشار «بُولتَن (نشریه داخلی) خبری سازمان نصر افغانستان» در مدرسۀ حضرت قائم تهران؛
11. به‌دست‌آوردن نسخۀ خطی جلد سوم «سراج‌التواریخ»، و چاپ آن.
12. تأسیس «مجمتع آموزش عالی شهید بلخی» در چهار رشتۀ علوم انسانی در سال 1369ش در قم؛
13. تأسیس «مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان» در سال 1372ش.

فعالیت‌های سیاسی

1. فعالیت در حزب حسینی

فعالیت در حزب حسینی، اولین فعالیت سیاسی عبدالعلی مزاری در سال 1353ش است که مبارزه بر مبنای آموزه‌های اسلامی و بنیانگذاری حکومت اسلامی، از مواد اساسنامۀ این حزب و نشان‌دهندۀ مبانی فکری او است.

2. عضو شورای رهبری سازمان نصر افغانستان

سازمان نصر افغانستان در سال ۱۳۵۷ش، از ائتلاف چند گروه کوچک‌تر تشکیل شد و در فروردین ۱۳۵۸ش، به‌طور رسمی، اعلام وجود کرد. این سازمان که مقر اصلی آن در ایران بود، به‌صورت شورایی رهبری می‌شد. اعضای آن بیشتر از روحانیان شیعۀ افغانستانی و عبدالعلی مزاری، یکی از اعضای مهم شورای رهبری این تشکل سیاسی و جهادی بود.

3. فعالیت در حزب وحدت اسلامی افغانستان

از مهم‌ترین فعالیت‌های سیاسی عبدالعلی مزاری، تلاش بی‌وقفه او برای تأسیس حزب وحدت اسلامی افغانستان، با هدف اتحاد احزاب مختلف شیعی، رسمیت پیداکردن مذهب جعفری و سهم‌گیری موثر در معادلات نظامی و سیاسی افغانستان بود. او که در ساختار سازمان نصر به‌تدریج قدرت پیدا کرده و به رهبر برجستۀ این سازمان بدل شده بود، در ۱۳۶۵ش به افغانستان بازگشت و تلاش خود برای متحدکردن گروه‌های شیعی را آغاز کرد. نخست، منشور اتحاد، توسط سازمان نصر و گروه رقیب او «پاسداران جهاد اسلامی»، در بهار ۱۳۶۷ش امضاء شد و سپس در 25 تیر ۱۳۶۸ش، مسئولان اکثر احزاب شیعۀ افغانستان، گروه‌های خود را منحل و مثیاق وحدت را امضاء کردند. این حزب، پس از آغاز رهبری مزاری، به قدرتمندترین حزب سیاسی در افغانستان تبدیل شد.

4. حضور در کابل

بعد از شکست دولت نجیب‌الله در 1371ش و آمدن مجاهدین در کابل، نیروهای حزب وحدت نیز به پایتخت آمدند و در مناطق مختلف غرب کابل، مستقر شدند. بعد از تشکیل دولت موقت مجاهدین، حزب وحدت در دولت عضو شد و با اعضای آن تعامل سازنده داشت؛ اما حزب جمعیت اسلامی افغانستان به‌رهبری «ربانی» و شورای نظار به‌ریاست «احمدشاه مسعود»، به توافقات قبلی خود عمل نکردند و جایگاه هزاره‌ها و شیعیان در دولت را نادیده گرفتند. به‌همین دلیل، حزب وحدت به‌رهبری عبدالعلی مزاری، با دولت موقت برهان الدین ربانی همراهی نکرد. بعد از آن، مناطق هزاره‌نشین کابل مورد حملۀ نیروهای ربانی، مسعود و سیاف قرار گرفت.

دیدگاه‌ها

در اندیشۀ سیاسی عبدالعلی مزاری، تأمین عدالت اجتماعی و مشارکت عادلانۀ سیاسی همۀ اقوام در ساختار حکومت، یک اصل است. ضرورت وحدت ملی، فاجعه‌آمیز بودن دشمنی میان اقوام، تأکید بر حقوق شهروندی و انسانی زنان، لزوم تعدیل واحد‌های اداری، نظام فدرالیزم، سرشماری، برگزاری انتخابات، مشارکت زنان و اقوام در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور، از دیگر اصول فکری عبدالعلی مزاری است.

رابطه با چهره‌های دیگر

عبدالعلی مزاری، در زمان تحصیل در ایران، به‌ملاقات امام خمینی در عراق می‌رفت و پیام‌ها، نوارهای سخنرانی و کتاب ولایت فقیه او را به‌ ایران می‌آورد و یک‌بار به‌دلیل همراه‌داشتن آثار امام خمینی، توسط ساواک دستگیر، زندانی و به‌شدت شکنجه شد. او در زندان اوین، پنج‌سال با شهید رجایی، هم‌سلول بود. عبدالعلی مزاری، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با آیت‌الله خامنه‌ای (در زمان ریاست جمهوری)، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله علی مشکینی، هاشمی رفسنجانی، محسن رضایی و سیدعباس موسوی دبیرکل پیشین حزب‌اللّه لبنان، ارتباط نزدیک داشت و با آنها دربارۀ مسائل جهان اسلام و افغانستان، تبادل نظر می‌کرد.

اجازه‌نامۀ امام خمینی به عبدالعلی مزاری، در امور حسبیه و شرعیه

عبدالعلی مزاری در تحصیل علوم دینی، تقوا و پاکدستی به جایگاه بلندی رسیده بود تا جای‌که امام خمینی، در 1 تیر 1359ش، با صدور اجازه‌نامۀ شرعی، به وی اجازه می‌دهد که در چندین ولسوالی (شهرستان) ولایت بلخ، وجوهات شرعی را جمع‌آوری و مصرف کند.

شهادت

در اوج جنگ‌های داخلی، گروهی به‌نام «طالبان» در قندهار ظاهر شد که مناطق جنوبی افغانستان را خیلی سریع تصرف کرد و به‌ سرعت به‌دروازه‌های کابل رسید. در آن زمان، درگیری حزب جمعیت اسلامی، شورای نظار و متحدان آنها، با حزب وحدت اسلامی شدت یافته بود. مزاری با طالبان که تا آن زمان ماهیت واقعی خود را نشان نداده بود، موافقت‌نامه‌ای امضاء کرد که بر اساس آن، نباید میان آنها درگیری مسلحانه صورت می‌گرفت؛ اما طالبان به عهد خود وفا نکرد و با ورود به کابل، سربازان حزب وحدت را خلع سلاح و مناطق تحت کنترل آنها را تصرف کرد. سپس عبدالعلی مزاری و چند نفر از یاران نزدیک او توسط طالبان دستگیر و در ۲۲ اسفند ۱۳۷۳ش، در شهر غزنی، به‌طرز فجیعی به شهادت رسیدند.

تشییع باشکوه

پیکر عبدالعلی مزاری از شهر غزنی تا مزار شریف در شمال افغانستان، شهربه‌شهر، به‌مدت 15 شبانه‌روز، تشییع شد که طولانی‌ترین و باشکوه‌ترین تشییع جنازه در تاریخ افغانستان بود. پیکر شهید مزاری در روز هفتم فروردين 1374ش در مزار شریف به‌خاک سپرده شد.

یادمان‌ها

1. نماد عدالت‌خواهی و مقاومت

در حال‌حاضر، نام عبدالعلی مزاری، به نماد مظلومیت، عدالت‌خواهی و مقاومت در خاطرۀ جمعی هزاره‌ها و شیعیان افغانستان، تبدیل شده است و هرساله بیش از پیش در داخل و خارج از کشور، تجلیل می‌شود.

2. آثار مکتوب درباره مزاری

2،1. کتاب و مقاله

بعد از شهادت مزاری، ده‌ها عنوان کتاب، صدها عنوان پایان‌نامه و مقاله، ده‌ها ویژه‌نامه، خاطره و یادداشت دربارۀ شخصیت، اندیشه، فعالیت‌های سیاسی و نقش او در تحولات معاصر افغانستان نوشته شده است. تولید آثار مکتوب از نظر کمی و کیفی دربارۀ عبدالعلی مزاری، بی‌سابقه بوده و تاکنون دربارۀ هیچ شخصیتی در تاریخ افغانستان، به این پیمانه متن تولید نشده است.

2،2. شعر

صدها شاعر فارسی‌زبان دربارۀ عبدالعلی مزاری، شعر سروده‌اند که در نوع خود بی‌نظیر است. برخی از این اشعار، در 8 مجموعه، به‌نام‌های «هجرت خورشید»، «مرثیۀ آفتاب»، «در مرز گل و آیینه»، «زیارت‌نامۀ گل‌سرخ» و «تبر و باغ گل‌سرخ» در چهار مجموعه با یک‌نام، گردآوری و چاپ شده است. «سیدعلی موسوی گرمارودی» شاعر و نویسندۀ معاصر ایرانی، در این مجموعه، چنین سروده است:

دیدم مزار پاک تو وز جان گریستم		بر سرنوشت شیعۀ افغان گریستم
سیدعلی کنار تو آرام خفته بود		بر آن شهید پاک هم از جان گریستم
یعنی وفا کنار شرف آرمیده بود		بر این سلام گفتم و بر آن گریستم
سیدعلی کنار تو آمد دوباره لیک		آن شاعرم که بر تو از ایران گریستم
سیدعلی موسوی گرم رودی‌ام		آن کز غم تو از بن دندان گریستم
آه ای سترگ چون قلل کوه بامیان		بر دامنت چو چشمۀ جوشان گریستم
یک لمحه خاک، آینه شد در نظر مرا		بر قامت رشید تو عریان گریستم
آن زخم‌ها که بر تنت از دشمنان رسید		بیش از هزار بود و فراوان گریستم
وانگه هزار زخم که بر سینه داشتی		یک‌یک به بوسه شستم و بر آن گریستم
دیدم هزار بار ستم بر «هزارگان»		در پیش چشم و با دل بریان گریستم
از داغ صد شکنجه تنت دشت لاله بود		ابر بهارگشتم و باران گریستم
با یادت ای مزاری نستوه ای دلیر!		موییدم ابتدا و به پایان گریستم

3. آثار هنری

بعد از شهادت عبدالعلی مزاری، آثار هنری زیادی در قالب‌ نقاشی، تذهیب‌کاری، خوشنویسی، صنایع‌دستی، عکاسی، پوستر، تندیس و بنر در بزرگداشت نام او، خلق شده ‌است.

4. لقب شهید وحدت ملی

در سال 1394ش، فرمان لقب «شهید وحدت ملی» برای شهید عبدالعلی مزاری، توسط محمداشرف غنی، رئیس‌جمهور سابق افغانستان، اعلام و در تقویم رسمی افغانستان درج شد.

دیدگاه‌های دیگران

حامد کرزي رئيس‌جمهوري پیشین افغانستان

حامد کرزی، شهید عبدالعلي مزاري را از شخصیت‌های برجستۀ افغانستان می‌داند که اندیشه‌های بلند او برای تحکیم وحدت ملی، ارزشمند است.

محمدکريم خليلي معاون پیشین رياست جمهوري

محمدکريم خليلي، شهید مزاري را رهبر آزادانديش و مبارز می‌داند که در راستای استقلال، آزادی و پاسداری از ارزش‌های دینی و ملی مردم افغانستان، تلاش می‌کرد.

محمداشرف ‌غنی رئيس‌جمهور سابق افغانستان

محمداشرف غنی، اصل عدالت اجتماعی و مشارکت عادلانۀ سیاسی را از مؤلفه‌های محوری اندیشه و کنش مبارزاتی مزاری می‌داند.

محمديونس قانوني رئیس پیشین پارلمان افغانستان

به‌نظر محمديونس قانوني، شهید مزاري برای ايجاد جامعۀ مبتني بر عدالت اجتماعی، هم طرح و برنامه داشت و هم برای تحقق آن تلاش مي‌کرد.

عبدالرشيد دوستُم معاون رئیس‌جمهور پیشین افغانستان

به‌ نظر عبدالرشيد دوستم، عبدالعلی مزاری، به مردم افغانستان درس آزادزيستن، سرفرازبودن، تسليم‌ناپذيري، پايداري، صداقت و مقاومت را آموخته است.

صبغت‌الله مجددي رئيس پيشين مجلس سنا

مجددی معتقد بود که عبدالعلی مزاری برای وحدت مردم افغانستان تلاش‌هاي زياد انجام داد و سرانجام در راه تحقق وحدت ملي در این کشور، به ‌شهادت رسيد.

گلبدين حکمتيار رهبر حزب اسلامي

گلبدین حکمتیار، عبدالعلی مزاری را شخصیت نمونه، صالح و مایۀ افتخار مردم افغانستان و کشتن او را جنایت تاریخی و فراموش‌ناشدنی می‌داند.

علاءالدين بروجردي، دیپلمات ایرانی

علاءالدين بروجردي، شخصیت عبدالعلي مزاري را در ميان رهبران جهادي افغانستان، منحصربه‌فرد می‌داند.

علامه سيد محمدحسين فضل‌الله از لبنان

به‌نظر علامه فضل‌الله، عبدالعلی مزاری حضور فعال در جهاد افغانستان داشت و کشتن او جنایت بزرگ در حق انسان و اسلام است.

دست‌آوردهای مبارازتی عبدالعلی مزاری برای هزاره‌ها و شیعیان

هویت‌یابی ملی

بعد از مبارزات و تلاش‌های سیاسی عبدالعلی مزاری، هزاره‌ها و شیعیان افغانستان به «هویت‌یابی ملی» رسیدند و جایگاه اجتماعی و سیاسی خود در رابطه با هویت‌های دیگر، عقب‌ماندگی‌های فرهنگی و سیاسی و راه جبران آنها را شناختند.

احیای هویت هزاره‌ها

به‌دلیل حاکمیت استبداد طولانی در افغانستان و اِعمال تبعیض سازمان‌یافته و سیاست حذف و کشتار علیه گروه قومی هزاره، این مردم اعتمادبه‌نفس خود را از دست داده بودند و کتمان هویت خود، به‌استراتژی حفظ موجودیت بدل شده بود؛ اما با تلاش‌های سیاسی عبدالعلی مزاری، هویت هزاره‌ها دوباره زند شد.

رسمیت مذهب شیعه

یکی از اصول مبارزاتی او تلاش برای رسمیت مذهب شعیه در افغانستان بود که به ثمر نشست و بر اساس مادۀ 131 قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی افغانستان، مذهب جعفری به‌عنوان یکی از مذاهب رسمی در کشور، وجهۀ قانونی و رسمی پیدا کرد.

تثبیت مرجعیت آیت‌الله محقق

مرجعیت آیت‌الله محقق در افغانستان، با حمایت سیاسی و تلاش‌های فرهنگی عبدالعلی مزاری، تثبیت شد. بعد از آن، فضا و شرایط لازم برای اعلام مرجعیت سایر فقهای بزرگ افغانستانی نیز فراهم شد.

منابع

• آیتی، عبدالقیوم، «زندگی‌نامۀ شهید وحدت ملی استاد عبدالعلی مزاری»، وب‌سایت بنیاد اندیشه، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1400ش.
• آیتی، عبدالقیوم، «سبک رهبری شهید عبدالعلی مزاری»، فصل‌نامۀ عدالت و امید، شماره ۳، اسفند ۱۳۹۷ش،
• «اجازه‌نامۀ تصدی امور حسبیه و شرعیه اجازه‌نامه به آقای عبدالعلی مزاری، در امور حسبیه و شرعیه»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: 28 دی 1401ش.
• احمدی، عابدین، «نگاهی به مبانی اصولی شهید مزاری»، وب‌سایت بنیاد اندیشه، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1399ش.
• «اشعار در رثای شهید مزاری»، وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازید: 28 دی 1401ش.
• امیری، اسدالله و دیگران، «نمایۀ آثار مکتوب در مورد شهید مزاری»، فصل‌نامۀ عدالت و امید، شماره ۳، اسفند ۱۳۹۷ش.
• امیری، جمعه‌خان، «فعالیتهای فرهنگی شهید مزاری»، وب‌سایت بنیاد اندیشه، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1399ش.
• بهمنی قاجار، محمدعلی؛ جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در افغانستان، تهران: موسسۀ مطالعات اندیشه‌سازان نور، ۱۳۹۲ش.
• «پنجم جوزا سال‌روز ولادت رهبر شهید وحدت ‌ملی عبدالعلی مزاری بر عدالت‌خواهان مبارک»، وب‌سایت بنیاد اندیشه، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1400ش.
• دانش، محمدسرور، «شهید مزاری؛ پیوند امروز، دیروز و فردا»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1396ش.
• رجبیان، حبیب‌الله، «یادمان گل‌سرخ»، فصل‌نامۀ عدالت و امید، شماره ۳، اسفند ۱۳۹۷ش.
• شفق، محمدابراهيم، «شهيد مزاري در نگاه شخصيت‌ها و انديشمندان»، وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازدید: 28 دی 1401ش.
• صالحی مالستانی، حسین، «تبیین وحدت ملی در اندیشه و عمل شهید بابه مزاری»، وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازدید: 28 دی 1401ش.
• «عدالت اجتماعی و مشارکت عادلانه سیاسی از مولفه‌های اصلی اندیشه‌های شهید وحدت ملی استاد عبدالعلی مزاری بود»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند ۱۳۹۵ش.
• «غنی: عدالت و مشارکت عادلانه اساس فکری مزاری به‌شمار می‌رود»، خبرگزاری اسپوتنیک، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1395ش.
• فیاض، محمدحسین، « نقش شهید مزاری در احیای مرجعیت شیعه در افغانستان»، فصل‌نامۀ عدالت و امید، شماره ۶، پاییز 1399ش.
• «گرامی‌داشت سالیاد شهادت شهید وحدت ملی استاد مزاری و تجلیل از مقام آیت‌الله محقق خراسانی»، وب‌سایت بنیاد اندیشه، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1400ش.
• «مزاري از ولادت تا شهادت/ بررسي زندگي‌نامه شهيد وحدت ملی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1399ش.
• موسوی، سیدعسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمه اسدالله شفایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری نقش سیمرغ، ۱۳79ش.
• «ویژهنامۀ بیست‌وچهارمین سالیاد شهادت شهید وحدت ملی استاد عبدالعلی مزاری»، فصل‌نامۀ عدالت و امید، شماره ۳، اسفند ۱۳۹۷ش.