مشارکت سیاسی زنان افغانستان
مشارکت سیاسی زنان افغانستان؛ فرصت دخالت مستقیم و غیرمستقیم زنان افغانستان در سیاست.
در تاریخ سیاسی افغانستان، مشارکت اجتماعی زنان فراز و فرودهای زیادی داشته است و از حذف کامل تا حضور موقتی و کم‌رنگ را تجربه کرده است. از سال 2001م با سقوط نظام طالبانی، این روند به نفع زنان تغییر کرد. زنان افغانستان به‌این خودباوری رسیدند که می‌توانند با حضور فعال در عرصۀ سیاسی، نقش قابل ملاحظه‌ای در جامعه داشته باشند.
مفهوم‌شناسی
مشارکت سیاسی به‌معنای دخالت مردم در امور سیاسی و حکومت‌داری است[۱] و مشارکت سیاسی زنان، سهم‌گیری فعال زنان در سیاست‌ورزی است که هر دو نوع مشارکت خودجوش و نظام‌یافته را شامل می‌شود.[۲]
اهمیت مشارکت سیاسی زنان در افغانستان
- به‌‌باور سیاست‌پژوهان، مشارکت فعال سیاسی به خودباوری می‌انجامد[۳] و زنان نیز به‌عنوان نیمی از پیکرۀ جامعه، از رهگذر مشارکت سیاسی به خودباوری و نقش‌آفرینی مؤثر در جامعه می‌رسند.[۴]
- زنان با مشارکت فعال سیاسی در قبال حفاظت و پویایی جامعه، مسؤلیت‌پذیر می‌شوند و برای انجام مسؤلیت، شرایط و مهارت لازم را در خود ایجاد می‌کنند.[۵]
- زنان از نیروی مصرف‌کننده محض به نیروی فعال در عرصه‌های مختلف تبدیل می‌شوند.[۶]
گذشتۀ تاریخی
الف) دورۀ قبل از ظاهرشاه؛
مشارکت سیاسی زنان به‌معنای مدرن آن به دورۀ امان‌الله، منتسب شده است،[۷] در دوران امان‌الله با تصویب نظام‌نامه، برای اولین بار این حق به‌صورت رسمی پذیرفته شد، ولی بهره‌وری از این حق به دربار و ملکه، محدود ماند.[۸]
ب) دوران محمدظاهرشاه؛
در دوران پادشاهی محمدظاهر، تحت تأثیر تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی و فشارهای اصلاح‌طلبانۀ داخلی، زمینۀ گسترده‌تری برای مشارکت سیاسی زنان، فراهم شد.[۹] زنان در این دوره به عضویت کابینه، نمایندگی پارلمان، شوراهای ولایتی، شهری، ناحیه و ولسوالی‌ها رسیدند و فرصت ایجاد سازمان سیاسی و حضور در تجمعات سیاسی را پیدا کردند.[۱۰] اما به‌دلیل تمرکز این فعالیت‌ها به شهرهای بزرگ و پایتخت، بر زندگی عمومی زنان افغانستان تأثیری نداشت و در عمل نیز مشارکت زنان به قوم پشتون محدود شد.[۱۱]
ج) دوران بعد از ظاهرشاه تا حاکمیت اول طالبان
در شکل‌گیری و ساختار جنبش‌های سوسیالیست افغانستان، در مبارزات و اعتراضات خیابانی و در سازمان‌های اکادمیک و ادارات دولتی، زنان فعال بودند. در زمان دولت اسلامی افغانستان (حکومت مجاهدین) به‌دلیل جنگ و آشفتگی داخلی فعالیت زنان مختل شد.[۱۲] البته برخی احزاب جهادی از حق سیاسی زنان حمایت می‌کردند و حضور زنان را سبب ترقی کشور می‌دانستند.[۱۳] در زمان حاکمیت اول طالبان، زنان به‌صورت کامل از حضور در عرصۀ عمومی منع شدند[۱۴] و روند مهاجرت آنها به خارج کشور افزایش یافت.[۱۵]
د) دورۀ جمهوری اسلامی
با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی افغانستان، قانون اساسی جدید راه را برای مشارکت سیاسی زنان هموار کرد.[۱۶] زنان از مرحلۀ آغازین روند جدید، حضور فعال خود را در عرصۀ سیاسی ثابت کردند و معادلۀ مشارکت زنان از لحاظ قومی و گرایش‌های فکری تغییر کرد.[۱۷]
پس از به قدرت رسیدن مجدد امارت اسلامی، زنان بار دیگر از هر نوع مشارکت سیاسی محروم شدند.[۱۸]
زمینه‌های مشارکت سیاسی زنان در دوران جمهوری اسلامی
1. مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان هر نوع تبغیض میان زنان و مردان در بهره‌مندی از حقوق شهروندی و سیاسی نفی شده بود. در ماده سوم این قانون تصریح شده بود که هیچ قانونی نمی‌تواند مخالف معتقدات و احکام اسلام باشد.
2. حمایت‌های بین‌المللی، منطقه‌ای، کشورها و سازمان‌های اسلامی از نظام جمهوری اسلامی، منوط به بهبود وضعیت حقوق زنان بود.[۱۹]
3. حضور فعال زنان در کنفرانس بن (2001م)، کمیسیون تدویر لویه‌جرگۀ اضطراری، لویه‌جرگۀ اضطراری،[۲۰] کنفرانس‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، کمیسیون تسوید قانون اساسی، کمیسیون تدقیق قانون اساسی و لویه‌جرگۀ قانون اساسی، چشم‌گیر بود.[۲۱]
4. حمایت حقوقی از مشارکت سیاسی زنان، با تأیید رهبران گروهای جهادی در کنفرانس بن،[۲۲] در قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان (1382ش)،[۲۳] در قانون انتخابات با تأمین سهم خاص برای زنان و در قانون منع خشونت علیه زنان.[۲۴]
5. در این دوره جریان‌های اسلام‌گرا و احزاب جهادی معتدل، در قدرت بودند و علمای افغانستان از حق سیاسی زنان حمایت می‌کردند.[۲۵]. حتی در موارد که افغانستان به اجرای قوانین و معاهدات بین المللی ملزم شده بود، تلاش شده بود که تعهدات مذکور در چارچوب مبانی و احکام اسلامی باز تعریف شود. در همین دوره دیدگاه‌ها و فتاوای مراجع چون ایت الله فیاض در مورد حقوق سیاسی زنان مورد توجه قرار گرفت و کتاب او در مورد حقوق زنان ترجمه شد. [۲۶]
جلوه‌های مشارکت سیاسی زنان افغانستان
در بیست سال دوره جمهوری اسلامی افغانستان، حضور سیاسی زنان با نوسان، اما در سطوح مختلف سیاسی محقق شد. از کاندیدای مقام ریاست‌جمهوری تا معاونت ریاست‌جمهوری، از وزارت تا سفارت، از والی تا الزام یک معاون زن در تمام ولایات،[۲۷] ولسوالی، عضویت مجلس نمایندگان و سنا، سطوح مختلف دستگاه قضایی و به‌خصوص اِستَرَه محکمه (دیوان/ شورای عالی قضایی)، ریاست کمیسیون‌های مستقل چون کمیسیون مستقل حقوق بشر، کمیسیون انتخابات و شکایات انتخاباتی، عضویت در کمیسیون‌های مختلف، نمایندگی در سازمان ملل و معاونت وزیر، ادارات مستقل، لُوی سارَنوالِی (دادستان کل)، عضویت شوراهای ولایتی و شهرداری‌ها، زنان حضور داشتند.[۲۸] همچنین زنان در چارچوب احزاب سیاسی فعال بودند و حداقل سه حزب سیاسی به رهبری زنان احزاب به‌ثبت رسید.[۲۹]
در توافق‌نامه بن، بر مشارکت زنان در نظام سیاسی تأکید شد[۳۰] و معاون رییس دولت، وزیر صحت‌عامه، سه عضو از کمیسیون تدویر لویه‌جرگۀ اضطراری،[۳۱] تعداد قابل توجهی از نمایندگان لویه‌جرگۀ اضطراری، و وزارت امور زنان، به زنان واگذار شد.[۳۲] همچنین در قانون اساسی، بر تساوی زن و مرد در حق انتخاب‌کردن و انتخاب‌شدن، حق آزادی بیان، حق تشکیل حزب سیاسی، کاندیداتوری ریاست‌جمهوری، عضویت کابینه، عضویت شورای ستره محکمه (محکمۀ عالی)، تصریح شد[۳۳] و بر این نکته تأکید شد که از هر ولایت حداقل دو زن وارد پارلمان شود و رییس‌جمهور مکلف است که نیمی از اعضای انتصابی مجلس سنا را از میان زنان برگزیند.[۳۴] همچنین پلان کاری ملی برای زنان افغانستان تدوین شد که یکی از اهداف اساسی آن، حراست از حقوق و مشارکت سیاسی زنان است.[۳۵]
چالش‌های مشارکت سیاسی زنان افغانستان
به‌صورت کلی، دو جریان فکری در تاریخ معاصر افغانستان، چالش‌زا هستند؛ گروهی با تبعیت از الگوهای مدرن، گونه‌ای از مشارکت سیاسی زنان را دنبال می‌کنند که با بنیادهای ارزشی جامعه در تضاد است و بدنۀ جامعه را نسبت به مشارکت سیاسی زنان بدبین می‌کند. گروه دیگر، به بهانۀ حفظ جایگاه زن مسلمان به‌صورت کلی زنان را از عرصۀ سیاسی محروم کرده و مردم را نسبت به ارزش‌های اصیل دینی بدبین می‌سازند. شکل‌نگرفتن یک جریان معتدل و سازگار با ارزش‌های اصیل و دینی جامعه افغانستان، سبب محروم‌ماندن زنان از مشارکت واقعی در جامعه شده است.[۳۶]
مردم افغانستان، اکثر بایدها و نبایدهای خود را از سنت‌های قبیله‌ای گرفته و با خوانش بنیادگرایانه از دین، عرضه می‌کنند. تحلیل‌گران، چنین فرهنگی را با استبداد سیاسی و بی‌اعتمادی همراه دانسته و آن را مانع بزرگی برای مشارکت سیاسی زنان به‌شمار می‌آورند.[۳۷] جامعۀ افغانستان در برابر هرگونه تحول مغایر با سنت‌های قبیله‌ای مقاومت می‌کند و برای آن فرقی ندارد که این تغییر برگرفته از کشورهای اسلامی باشد یا غیر اسلامی.[۳۸]
محرومیت تاریخی زنان نیز سبب شده است که قاطبه زنان خواهان مشارکت سیاسی نباشند و حداکثر به حق رأی‌دادن بسنده کنند.[۳۹] به‌نظر برخی کارشناسان، از چالش‌های مهم مشارکت سیاسی زنان در دورۀ جمهوری اسلامی افغانستان، نگاه پروژه‌ای به زنان و مشارکت سیاسی آنها بوده است که مشارکت واقعی زنان در ساختار قدرت سیاسی را کم‌رنگ کرد.[۴۰]
پانویس
- ↑ مقصودی و غله‌دار، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، 1390ش، ص182.
- ↑ احمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص183.
- ↑ احمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص103-102.
- ↑ یزدانی، «مشارکت سیاسی واجتماعی زنان؛ ضرورت‌ها و راه‌بردها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ یزدانی، «مشارکت سیاسی واجتماعی زنان؛ ضرورت‌ها و راه‌بردها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سیفی، «جایگاه زنان نخبۀ افغانستان در آیندۀ نظام سیاسی این کشور پس از ورود طالبان به‌بدنۀ دولت»، وب‌سایت دیپلماسی ایرانی.
- ↑ حمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص104.
- ↑ سایه، «نخستین حضور اجتماعی زنان در دورۀ امان‌الله خان»، وب‌سایت نیمرخ.
- ↑ حمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص106.
- ↑ موسوی، «جنبش زنان افغانستان»، وبلاگ دیدهبان.
- ↑ احمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص106.
- ↑ ضیا، « مشارکت سیاسی زنان؛ راه دشوار رییس‌جمهور»، روزنامه راه مدنیت.
- ↑ غفاری لعلی، فریاد عدالت، 1373ش، ص55.
- ↑ جفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص48.
- ↑ مقصودی و غله‌دار، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، 1390ش، ص180.
- ↑ احمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص108.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص48.
- ↑ حمیدی، «واکاوی جایگاه مشارکت سیاسی زنان در افغانستان با تاکید بر امارت اسلامی طالبان»، پایگاه اطلاع رسانی سیویکا.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص57.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص506 -509.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص525 – 527.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص506 -509.
- ↑ سیاف، « کسی بخواهد یا نخواهد صلح را آوردنی هستیم»، وب‌سایت اسپوتنیک.
- ↑ احمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص109- 110.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص48.
- ↑ «انتشار تقریرات آیت‌الله فیاض درباره "جایگاه زن در نظام سیاسی اسلام" در ایران و افغانستان»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ضیا، « مشارکت سیاسی زنان؛ راه دشوار رییس‌جمهور»، روزنامه راه مدنیت.
- ↑ مقصودی و غله‌دار، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، 1390ش، ص199.
- ↑ حمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص110.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص57.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص508.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص517.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص535-536.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص536.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص62.
- ↑ عارفی و حمیدی، «نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)»، 1397ش، ص106.
- ↑ عارفی و حمیدی، «نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)»، 1397ش، ص103.
- ↑ عارفی و حمیدی، «نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)»، 1397ش، ص106
- ↑ مقصودی و غله‌دار، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، 1390ش، ص186.
- ↑ ییلماز، «نگاه پروژه‌ای به معضل ریشه‌دار زنان در دورۀ جمهوریت»، وب‌سایت نیمرخ.
منابع
- احمدی، فاطمه، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال سوم، شمارۀ چهارم، بهار و تابستان 1399ش.
- «انتشار تقریرات آیت‌الله فیاض درباره "جایگاه زن در نظام سیاسی اسلام" در ایران و افغانستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد 1392ش.
- حسینی، علی و دیگران، «بررسی جامعه‌پذیری و مشارکت سیاسی زنان»، پژوهش‌نامۀ زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1393ش.
- حمیدی، سمیه و نفیسه یراهی، «واکاوی جایگاه مشارکت سیاسی زنان در افغانستان با تاکید بر امارت اسلامی طالبان»، پایگاه اطلاع‌رسانی سیویلیکا، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1400.
- سایه، «نخستین حضور اجتماعی زنان در دورۀ امان‌الله خان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1401ش.
- سیاف، عبدالرب رسول، «کسی بخواهد یا نخواهد صلح را آوردنی هستیم»، وب‌سایت اسپوتنیک، تاریخ درج مطلب: 29 اپریل 2019م.
- سیفی، آناهیتا، «جایگاه زنان نخبۀ افغانستان در آیندۀ نظام سیاسی این کشور پس از ورود طالبان به بدنۀ دولت»، وب‌سایت دیپلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1400ش.
- ضیا، سیدنعمت‌الله، « مشارکت سیاسی زنان؛ راه دشوار رییس‌جمهور»، روزنامۀ راه مدنیت، تاریخ درج مطلب: 21 جولای 2020م.
- عارفی، محمداکرم و حمیدی، روبینه، «نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)»، فصل‌نامۀ کاتب، سال پنجم، شمارۀ 11، زمستان 1397ش.
- غفاری لعلی، عبدالله، فریاد عدالت، قم، مؤسسۀ فرهنگی- تحقیقاتی و آموزشی شهید سجادی، 1373ش.
- کاظم، عبدالله، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، کالفرنیا، میوند، نوامبر 2004م.
- مقصودی، مجتبی و غله‌دار، ساحره، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، نشریۀ مطالعات روابط بین‌الملل، دورۀ 4، شمارۀ 17، 1390ش.
- موسوی، «جنبش زنان افغانستان»، وبلاگ دیدهبان، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1394ش.
- نجفی، خدیجه و اسلامی، روح‌الله، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، فصل‌نامۀ کاتب، سال ششم، شمارۀ 15، زمستان 1389ش.
- نظری، عبدالله، «گذری بر نقش اجتماعی زنان در افغانستان»، مجموعه مقالات همایش زنان در افغانستان، فرصت‌ها، چالش‌ها و راه‌کارها، قم، مرکز ترجمه و نشر المصطفی، 1389ش.
- یزدانی، عنایت‌الله، «مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان؛ ضرورت‌ها و راه‌بردها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: اسفند 1375ش.
- ییلماز، عالیه، «نگاه پروژه‌ای به معضل ریشه‌دار زنان در دورۀ جمهوریت»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ش.