قوم پشتون
قوم پشتون؛ مجموعه‌ای از قبایل ساکن در افغانستان و پاکستان.
پشتون، نام مجموعه‌ای از اقوام و قبایل ساکن در استان‌های جنوب، جنوب شرقی و در سال‌های اخیر شمال افغانستان، ایالت سرحد شمال غربی و بلوچستان پاکستان است. آنها دارای ویژگی نژادی، زبانی، فرهنگی مشترک و مخصوص به خود بوده و با زبان پشتو تکلم می‌کنند. امروزه، قوم پشتون، در افغانستان به‌عنوان یکی از چهار قوم بزرگ به شمار می‌رود که حدود دو سده قدرت سیاسی را در اختیار داشته و به‌صورت پراکنده در ایران و سایر کشورهای جهان نیز زندگی می‌کنند.
نام‌گذاری
قوم پشتون، در گذشته با نام «افغان» شناخته می‌شدند و استفاده از واژۀ پشتون برای آنها مرسوم نبود.[۱] امروزه هم در میان عوام، اقوام ساکن افغانستان «افغان» یا «اوغون»،[۲] به پشتو «پښتانه» یا «پختون» و به اردو «پٹهان» و «پتان» گفته می‌شوند. در قانون اساسی سال 1343ش در افغانستان، واژۀ «افغان» مترادف با تمامی اتباع افغانستانی در نظر گرفته شد و در سطح بین‌المللی نیز از هویت ملی اتباع افغانستان به‌عنوان «افغان» یا افغانستانی یاد می‌شود. هرچند، در میان مردم و سایر اقوام افغانستان، هنوز واژة افغان و پشتون مترادف دانسته شده و اقوام غیرپشتون تمایلی ندارند که افغان خوانده شوند و خود را «اهل افغانستان» یا «افغانستانی» می‌دانند.[۳] این نام سیاسی بر این منطقۀ جغرافیایی تا مدت‌ها حتی میان خود قبایل پشتون هم عمومیت نداشته و به‌مرور زمان با آن کمی انس گرفته‌اند.[۴]
نژاد و تاریخچه
برخی، قوم پشتون یا افغان‌ها را از قوم بنی‌اسرائیل می‌دانند که قرن‌ها پیش به کوه‌های سلیمان مهاجرت کرده‌اند. این دیدگاه، نزد خود افغان‌ها از اقبال بیشتری برخوردار است و گاهی برای این ادعا به شجره‌نامة قومی و علم نسب‌شناسی قدیم و تاریخ اسطوره‌ای استناد کرده‌اند.[۵] بر اساس این نظریه، واژة افغان منسوب به شخصی است که «افغانا» یا «افغانه» نامیده می‌شده و از نواده‌های بنیامین فرزند یعقوب نبی بوده است.[۶] گروهی دیگر، خود را از نسل «افاغنه» دانسته و او را از وزرای حضرت سلیمان معرفی می‌کنند.[۷] برخی افراد از قوم اوغون مدعی هستند که از فرزندان «افغانه» هستند که در عهد داود نبی زندگی می‌کرده و در هنگام پراکندگی یهودیان، اولاد افغانه در کوه‌های غور مناطق هزاره‌نشین فعلی افغانستان پناه برده و در آن‌جا سکنی گزیدند.[۸] جمع دیگری، نَسَب خود را به طالوت، پادشاه معروف یهود می‌رسانند.[۹] تمامی این روایت‌ها از جانب اقوام پشتون، در ریشه یهودی و خاستگاه بنی‌اسرائیلی پشتون‌ها، اتفاق‌نظر دارند.[۱۰]
دیدگاه دیگری، قوم پشتون را از اقوام آریایی ساکن شبه‌قارة هند دانسته‌اند که با تصرف زیستگاه‌های بومیان هزاره در مناطق جنوبی افغانستان مانند نیمروز، هلمند، قندهار، زابل و ارزگان کم‌کم به دیگر نقاط افغانستان وارد شده و حتی اقوام بومی افغانستان را بیگانه خواندند.[۱۱] برخی پژوهشگران، پشتون‌ها را قبیلهای از شاخه‌های اقوام اروپایی هندی از نژاد «آرین» می‌دانند که در روند تشکیل ملت‌ها، بعضی عناصر هندی، ترک، تاجیک و عرب را نیز به خود جذب نموده، ملتی را با زبان و فرهنگ خاص به وجود آوردند.[۱۲]
برخی اندیشمندان، ریشه و خاستگاه بنی‌اسرائیلی پشتون‌ها را افسانه‌سرایی مورخان درباری می‌دانند که تلاش کردند برای فرمانروایانِ خود، شجره‌نامه‌ای با پیشینه‌ای دیرینه و استوار بسازند؛ برای مثال، کلیفورد نیز بر این باور است که این داستان‌ها ساخته و پرداختۀ همگام با عصر مغولان و پس از پذیرش اسلام توسط پشتون‌ها است.[۱۳] وارتان گریگوریان، نویسندة کتاب «ظهور افغانستان نوین»، بر این باور است که افغان‌ها برای این‌که برای خود پیشینه‌ای یکتاپرستی بسازند و سابقة خود را با ادیان آسمانی گره بزنند این داستان‌ها را ابداع نموده‌‌اند.[۱۴]
گروهی دیگر، ریشة نژادی قوم پشتون را بر اساس خصیصه‌های رفتاری و اخلاقی آنها، به قبطیان مصر و اعراب نسبت داده‌‌اند.[۱۵] بعضی منابع اروپایی، قوم پشتون را طایفه‌ای از ارامنۀ قفقاز موسوم به «اوغونان» دانسته و با گرجی‌های قفقاز از یک ریشه می‌دانند.[۱۶] برخی از منابع نیز در این اواخر پشتون را دارای اصالت آریایی- ایرانی[۱۷] و یکی از اقوام بومی ایران معرفی کرده‌اند.[۱۸] منابع اسلامی از سدة چهارم به بعد، پشتون‌ها را به‌نام افغان خوانده‌اند.[۱۹]
گروه‌بندی
قوم پشتون، دارای قبایل مختلفی هستند که به‌صورت کلی به سه گروه بزرگ قومی «دُر‌انی» یا اَبدالی و «غَلزایی» یا غَلجایی و «کَرلانی» تقسیم می‌شوند.[۲۰] قبایل درانی در غرب، غلزایی‌ها بیشتر در جنوب و کرلانی‌ها در شرق کشور افغانستان سکونت دارند. هرکدام از قبایل مذکور در درون خود زیرمجموعه‌های مختلفی از قبایل و طوایف دارند که بر اساس برخی منابع در حدود 60 طایفه و شعبه هستند.[۲۱] دو طایفۀ «وزیر» و «محسود» از قوم پشتون نیز در پاکستان سکونت دارند.[۲۲]
موقعیت جغرافیایی
محل سکونت اصلی قوم پشتون، در افغانستان در دو سوی خط دِیورَند[۲۳] بین مرز افغانستان و پاکستان و بخش باختری رود سند (پاکستان) است که شامل خَیبرپَختُونخوا و بخش شمالی بلوچستان است.[۲۴] در واقع ضلع جنوبی افغانستان (در همسایگی پاکستان کنونی) در اختیار «قوم پشتون» است.[۲۵] پشتون‌ها در شمال افغانستان در سال‌های اخیر جابه‌جا شده و در هرات، قندهار و غزنی نیز چندین قرن پس از سایر اقوام، در دوران صفوی و بابری حضور یافته‌اند.[۲۶] همچنین قبایل مهم و تاریخی از پشتون‌های دیاسپورا در ایالت‌های پنجاب و سند پاکستان (بیشتر در شهرهای کراچی و لاهور) و در مناطق روهیله خند ایالت اُوتار پَرادِش هند (در شهرهای بزرگ مانند بمبئی و دهلی) حضور دارند. در سال‌های اخیر جمعیتی از پشتون‌ها در کشورهای پیرامون خلیج‌فارس (به‌خصوص در امارات) زندگی می‌کنند.[۲۷]
جمعیت‌شناسی
جمعیت پشتون‌ها، با احتساب سایر اقوام پشتوزبان، در برخی منابع حدود 30 درصد[۲۸] و در برخی دیگر تا 40 درصد جمعیت افغانستان را شامل می‌شود.[۲۹] از این تعداد حدود 60 درصد در پاکستان و 40 درصد در افغانستان زندگی می‌کنند.[۳۰] بعضی منابع جدید، جمعیت کل اقوام پشتون را در سراسر جهان بین ۶۰ الی ۷۰ میلیون نفر برآورد کرده‌اند.[۳۱] مردم پشتون، از نظر دینی، مسلمان و سنی مذهب هستند که حدود 60 تا 70 درصد پیرو مذهب حنفی[۳۲] و اقلیتی کوچک شیعة دوازده‌امامی[۳۳] و شماری از آنها نیز سنی حنبلی، شافعی، وهابی و سلفی، یهودی و مسیحی هستند که همگی به زبان پشتو صحبت می‌کنند.[۳۴]
اقتصاد
قوم پشتون، بعد از تأسیس حکومت درانی‌ها در سال 1747م و استقلال این محدودة جغرافیایی به‌نام افغانستان،[۳۵] همیشه در ضمن جنگ‌ها و آسیب‌ها، زمین‌ها و مراتع بسیاری را در مناطق مختلف به دست آوردند. هرچند بسیاری از آنها در افغانستان به دام‌پروری، کشت گندم و جو و کارگری نیز مشغول هستند، ولی قسمت قابل‌توجهی به‌عنوان کُوچِی «کوچ‌نشین فصلی» زندگی می‌کنند[۳۶] که با توجه به شرایط سیاسی افغانستان شاهرگ‌های اقتصادی، منابع کلیدی و امتیازهای تجاری اقتصادی افغانستان را در دست دارند.[۳۷]
سیاست
از آغاز تأسیس دولتی به‌نام افغانستان، پشتون‌ها تنها گروه قومی بودند که رهبری حاکمیت و قدرت سیاسی را در دست داشتند و حکمای پشتون همواره تلاش کردند قدرت خود را بر سایر گروه‌ها تثبیت کنند.[۳۸] این فرآیند با محوریت فرهنگ سیاسی پشتونوالی و کنار زدن سایر اقوام از سیاست و حکومت، گردش پیداکرده است.[۳۹] سیاستِ انحصار قدرت و تثبیت هویت پشتون‌ها در افغانستان تاکنون جریان داشته و امروزه شدت بیشتری به خود گرفته است.[۴۰] از نظر سیاست درون قومی، پشتون‌ها به دو طايفۀ بزرگ «غلزايي یا غلجه‌زایی» و «دراني یا ابدالی» تقسیم مي‌شوند كه از ديرباز رقابت سختی بر سر قدرت سياسي، ميان اين دو طايفه وجود داشته است. همين امر نیز باعث جنگ‌هاي قومي متعددي در میان این طوایف شده است. از زمان تشکیل حكومت افغاني در سال 1126ش توسط احمدخان ابدالي، حكومت افغانستان همیشه تحت سلطة دراني‌ها بوده است.[۴۱] طايفة «غلزايي» هرچند در ساختار قدرت سياسي مشاركت داشتند، ولی هیچ‌گاه حكومت انحصاري را چون رقيب خود در دست نداشتند. پس از كودتاي ماركسيستي سال 1357ش با سقوط سلسلة «بارك‌زايي» حاكميت سياسي در اختيار طايفة ديگری از پشتون‌ها «غلزايي» قرار گرفت.[۴۲] ازاین‌رو ساختار قدرت سياسي در افغانستان تنها خود را در برابر مطالبات قبيلة رقيب از اقوام پشتون پاسخگو مي‌دانست و نوعي انحصار سياسي وجود داشت كه بر اساس آن اقوام غير پشتون از مشاركت سياسي در اين ساختار محروم بودند.[۴۳] این سیاست انحصارگرایی و همچنین رقابت بین قبیلة درانی‌ها و غلزایی‌ها ادامه داشته و امروزه به‌صورت کامل اجرایی شده است.[۴۴]
مشاهیر
برخی از مشهورترین شخصیت‌های علمی، فرهنگی و سیاسی پشتون عبارتند از: احمدشاه درانی معروف به احمدخان ابدالی (۱۷۲۲–۱۷۷۳م)،[۴۵] عبدالغفارخان (۱۸۹۰– ۱۹۸۸م)،[۴۶] ناز و توخی (۱۷۱۷–۱۶۵۱م)، خوشحال‌خان خَتک (۱۶۸۹–۱۶۱۳م) و عبدالرحمان مومند، مشهور به رحمان بابا (۱۰۴۲- ۱۱۲۸ق) معروف‌ترین شاعران دوران آغازین ادبیات پشتو، است،[۴۷] محمود طرزی (۱۹۳۳–۱۸۶۵م)[۴۸] و عبدالحی حبیبی (۱۹۸۴–۱۹۱۰م).[۴۹]
فرهنگ و ساختار قبیله
فرهنگ پشتون‌ها اغلب بر ویژگی‌ها، خصوصیات قومی و پَشتُونوالِی پایه‌گذاری شده[۵۰] که ترکیبی از آداب‌ورسوم بومی قبیله با تأثیراتی از جنوب و غرب آسیا است. پشتون‌ها مانند سایر مسلمانان ماه رمضان و عید فطر را جشن می‌گیرند. برخی از قبایل پشتون، نوروز را هم مانند سایر مردم افغانستان گرامی می‌دارند.[۵۱] وجه تمایز ساختار قبیلة پشتون‌ها از اقوام دیگر، قانون عُرفی و اجتماعی پشتونوالی «افغانیت» است که به آن افتخار می‌کنند. این قانون، ضوابط و اصول اساسی رفتار افراد و ارزش‌های ملی پشتون را تعریف کرده و ستون‌های اصلی آن، «نَنَواتی»، «حقّ‌پناهندگی»، «بَدَل» «انتقام شخصی»، «مهمان‌نوازی»، «تاراجگری»، «سودجویی»، «عشق به آزادی» و «فخر به نَسَب» است.[۵۲] ادارة امور در بیشتر قبایل مردم‌سالارانه بوده و مسائل مهم در «جِرگَه» (شورا) حل‌وفصل می‌شود. شورای سراسری را «لویَه جِرگه» (شورای بزرگان یا ریش‌سفیدان) نامیده و هر وقت لازم باشد، برای حل‌وفصل مسائل بسیار مهم و حیاتی کشور، با انتخاب نمایندگان اقوام و قبایل، آن را برپا می‌کنند.[۵۳] برخی آداب و فرهنگ قبیلهای نیز در میان پشتوزبانان وجود دارد؛ مانند «اَتَن» شامل رقص گروهی مانند یک حلقه که توسط مردان و زنان به‌صورت جداگانه انجام می‌شود؛ «لُنگِی» یا دَستار بستن بر روی سر برای مردان از نمونه‌های فرهنگی این قوم است.[۵۴]
پانویس
- ↑ یواِنز، افغانستان: مردم و سیاست، 1396ش، ص12.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامه افغانستان، 1382ش، ص34.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص59.
- ↑ «نامهای افغانستان در گستره تاریخ» وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1385ش، ص 68.
- ↑ شاکری، افغانستان (تاریخ، سرزمین، مردم)، 1384ش، ص25.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص60.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1385ش، ص68.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص61.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1385ش، ص68.
- ↑ «افغان» وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1385ش، ص68-69.
- ↑ کلیفورد، سرزمين و مردم افغانستان، 1368ش، ص52.
- ↑ گریگوریان، ظهور افغانستان نوین، 1388ش، ص46.
- ↑ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، 1372ش، ص125.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص64.
- ↑ "Pashtuns"books.google.
- ↑ «پشتو»، مرکزدایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ستوده، حدود العالم، 1362ش، ص71-72.
- ↑ افشار يزدي، افغان نامه، ۱۳۵۹ش، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص66-68.
- ↑ ". A Secret Deal on Drones, Sealed in Blood", The New York Times.
- ↑ . "Pashtuns"books.google.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص71-72.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حکومت افغانستان و قوم پشتون، 1377ش، 36-37.
- ↑ «چه کسی بومی‌تر است؟»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ .Jaffrelot, Pakistan: nationalism without a nation?2004, Zed Books, p 27.
- ↑ «نقشه اقوام افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ «جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران هرات.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص70.
- ↑ «ملتی از تاجران که به دنبال صلح هستند»، وب‌سایت تریبون.
- ↑ «ساختار مذهبي در جامعه افغانستان»، وب‌سایت اطلاع رسانی افغانستان.
- ↑ «افغانستان»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ «افغان»، وب‌سایت‌واژه‌یاب.
- ↑ گریگوریان، ظهور افغانستان نوین، 1388ش، ص67.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص69.
- ↑ گریگوریان، ظهور افغانستان نوین، 1388ش، ص388-390.
- ↑ «پشتونیزم منحیث دستگاهی برای سرکوب غیر پشتون‌ها و زنگ خطر برای تمام اقوام غیر پشتون»، وب‌سایت کابل پرس.
- ↑ «تبعات تسلط تک قومیتی در افغانستان»، وب‌سایت موسسه مطالعات راهبری شرق.
- ↑ «حذف گذشته فرهنگی ملیت‌های افغانستان با توزیع تذکره تابعیت الکترونیکی»، وب‌سایت جاودان.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص50-60.
- ↑ فکرت، «پشتون»، دانشنامه جهان اسلام، 1375ش، ج1، ص2778.
- ↑ «اقوام ساکن در افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص68.
- ↑ «احمدشاه درانی»، وب‌سایت روزنامه صبح کابل.
- ↑ «آیا خان عبدالغفارخان خواستار الحاق آنسوی دیورند به افغانستان بود؟»، وب‌سایت خراسان زمین.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص71.
- ↑ «بحثی پیرامون محمود طرزی»، وب‌سایت روزنامه صبح کابل.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص71.
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص75.
- ↑ »What is Nowruz? The Persian New Year explained.«
- ↑ ارزگانی، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، 1390ش، ص75.
- ↑ اسعـدی، جهـان اسـلام، 1366ش، ج1، ص80-85.
- ↑ «لنگی یا دستار پوششی بسیار قدیمی در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک.
منابع
- «آیا خان عبدالغفارخان خواستار الحاق آنسوی دیورند به افغانستان بود؟»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
- «احمدشاه درانی»، وب‌سایت روزنامه صبح کابل، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- ارزگانی، مسیح، افغانستان رنگین‌کمان اقوام، کابل، مرکز مطالعات و انتشارات خراسان، 1390ش.
- اسعـدی، مرتضـی، جهـان اسـلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1366ش.
- افشار يزدي، محمود، افغان نامه، تهران، سخن، ۱۳۵۹ش.
- «افغان»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
- «افغانستان»، وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
- «اقوام ساکن در افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 8 آذر 1401ش.
- «بحثی پیرامون محمود طرزی»، وب‌سایت روزنامه صبح کابل، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- «پشتو»، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
- «پشتونیزم منحیث دستگاهی برای سرکوب غیر پشتون‌ها و زنگ خطر برای تمام اقوام غیر پشتون»، وب‌سایت کابل پرس، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- «تبعات تسلط تک قومیتی در افغانستان»، وب‌سایت موسسه مطالعات راهبری شرق، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- «جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران هرات، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- «چه کسی بومی‌تر است؟»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 23 آذر 1401ش.
- «حذف گذشته فرهنگی ملیت‌های افغانستان با توزیع تذکره تابعیت الکترونیکی». وب‌سایت جاودان، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- دولت‌آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، 1382ش.
- «ساختار مذهبي در جامعه افغانستان»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- ستوده، منوچهر، حدود العالم من المشرق الی المغرب، تهران، طهوری، 1362ش.
- شاکری، محمود، افغانستان (تاریخ، سرزمین، مردم)، ترجمه عزیز‌الله علیزاده مالستانی، تهران، عرفان، 1384ش.
- فرهنگ، میر محمد صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، تک‌جلدی، تهران، عرفان، 1385ش.
- فکرت، محمدآصف، «پشتون»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1375ش.
- کلیفورد، مری لوئیس، سرزمين و مردم افغانستان، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران، علمی و فرهنگی، 1368ش.
- گریگوریان، وارتان، ظهور افغانستان نوین، ترجمه علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، 1388ش.
- «لنگی یا دستار پوششی بسیار قدیمی در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
- محمدی اشتهاردی، محمد، حکومت افغانستان و قوم پشتون، مجله پاسدار اسلام، شماره 203، 1377ش.
- ملتی از تاجران که به دنبال صلح هستند»، وب‌سایت تریبون، تاریخ بازدید: 9 آذر 1401ش.
- «نامهای افغانستان در گستره تاریخ» وب‌سایت، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 16 آذر 1401ش.
- «نقشه اقوام افغانستان»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
- یزدانی، کاظم، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، قم، مهر، 1372ش.
- یواِنز، مارتین، افغانستان: مردم و سیاست، ترجمه سیما مولایی، تهران، ققنوس، 1396ش.
- " A Secret Deal on Drones, Sealed in Blood", The New York Times, Date of visit: 14 December, 2022.
- "The Pashtun Question"books.google, Date of visit: 14 December, 2022.
- Jaffrelot, Christophe, Pakistan: nationalism without a nation?, to books.google.com, Date of visit: 14 December, 2022.
- What is Nowruz? The Persian New Year explained, middle east eye, Date of visit: 14 December, 2022.