آموزش علوم دینی در افغانستان
آموزش علوم دینی در افغانستان؛ فرایند تربیت عالم دین در افغانستان برای پاسخگویی به نیازهای معنوی مردم.
آموزش علوم دینی در افغانستان، با پرورش مبلغان و مدرسان دینی و مذهبی صورت می‌گیرد تا مبانی و معارف دینی و مذهبی را بین مردم ترویج کنند و امور دینی مردم را با حضور و امامت نمازهای یومیه در مساجد و حضور در تکایای شیعیان، سرپرستی کنند.
مفهوم‌شناسی
آموزش علوم دینی در جامعۀ اسلامی، برنامه مدونی است برای تربیت عالمان دینی، مبلغین، مدرسین و افرادی که با هدف گسترش دین فعالیت می‌کنند.[۱]
پیشینه
با ورود اسلام به افغانستان در حدود 33ق، آموزش دینی نیز در سطوح مختلف، آغاز شد.[۲] اوﻟﯿﻦ آموزشگاه شیعی را ﺿﺤﺎک ﺑﻦ ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﻠﺨﯽ، از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم ﺳﺠﺎد، تأسیس ﮐﺮد ﮐﻪ در آن ﺣـﺪود ﺳـﻪ هـﺰار ﭘﺴـﺮ و هفت‌صد دﺧﺘﺮ آموزش می‌دیدند.[۳] مدارس پیشرفته نیز در دورۀ سلجوقیان توسط خواجه نظام‌الملک (متولد 408ق) در شهرهایی مانند بلخ و هرات تأسیس شد؛[۴] اما «مدرسۀ علوم دینی» به‌معنای خاص، پدیده‌ای متأخر است؛ برخی تأسیس اولین مدرسۀ علوم دینی در افغانستان را مربوط به اواخر قرن نوزدهم توسط عبدالرحمن خان در مسجد چوب‌فروشی کابل می‌دانند.[۵] برخی اعتقاد دارند که تعلیمات دینیِ دولتی در بین سال‌های 1870 تا 1875م و توسط امیر شیرعلی خان به سفارش سید جمال‌الدین افغانی شروع شده بود.[۶] برخی نیز معتقدند قبل از ۱۹۴۷م (1325ش) مدارس شناختهشدهای در افغانستان وجود نداشت و طلاب علوم دینی اهل سنت برای تحصیل به هند و بیشتر به مدارس دیوبند و مردم شمال کشور به مدرسۀ «دیوان‌بیگی» بخارا می‌رفتند. شیعیان افغانستان نیز برای تکمیل مدارج عالی علوم دینی به نجف در عراق و قم و مشهد در ایران مهاجرت می‌کردند. به‌طور کلی بعد از عبدالرحمن توجه به تأسیس مدارس علوم دینی افزایش یافت و پیروان هر دو مذهب بزرگ کشور (حنفی و جعفری) به ساخت و تأسیس مدارس ویژۀ خود روی آوردند.[۷] در زمان ظاهر شاه تعداد مدارس علوم دینی دولتی به 16 باب و در زمان داوود خان به 20 باب رسید. در آن دوره‌ها مدارس خصوصی کمی در کشور فعال بود. در دانشگاه‌ها نیز جز در کابل دانشکدۀ شرعیات دیگری تأسیس نشده بود. بعد از کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان در 1357ش آموزش علوم دینی در بخش دولتی با مشکل مواجه شد، اما با تعطیل شدن مکاتب دولتی در مناطق تحت کنترل احزاب جهادی، مدارس علوم دینی تا حدودی رونق گرفت. با مهاجرت بخشی از مردم به کشورهای همسایه تحصیل در مدارس خارجی نیز توسعه یافت، در حدی که در 1375ش فارغ‌التحصیلان مدارس دیوبندیه، موفق به تأسیس دولت اول طالبان در کابل شدند.
در دور اول حکومت طالبان مدارس علوم دینی وابسته به دولت تعطیل شد و تأسیس مدارس علوم دینی خصوصی با حمایت طالبان و به‌خصوص با توجه با تعطیلی مکاتب و دیگر مراکز دانشگاهی و علمی رونق گرفت. با سقوط طالبان در 1380ش و ایجاد دولت موقت، زمینه برای فعالیت مجدد مدارس علوم دینی دولتی فراهم شد و تعداد آنها در دورۀ ریاست‌جمهوری کرزی به 275 باب رسید. در این دوره برای اولین‌بار،در تاریخ کشور، این مدارس به شیعیان نیز اختصاص یافت. با توجه به اهمیت آموزش دینی و نگرانی‌‌های موجود، در دورۀ جمهوری اسلامی افغانستان تعداد این مدارس گسترش یافت و در 1397ش به 787 باب رسید و تعداد مدارس خصوصی علوم دینی نیز به حدود 12 هزار باب رسید. در این دوره با تأسیس دانشکده‌های شرعیات در بسیاری از دانشگاه‌های کشور توجه به آموزش علوم دینی در دانشگاه‌ها نیز افزایش یافت.[۸] بعد از سقوط جمهوریت و استقرار مجدد طالبان در 1400ش و با توجه به نگرش منفی آنان نسبت به مراکز تحصیلی آکادمیک، مدارس دینی رونق زیادی یافته و ظرف دو سال به دو برابر افزایش یافت.[۹]
مدارس علوم دینی
در قرن اخیر مدارس علوم دینی اصلی‌ترین محل آموزش علوم دینی در افغانستان بوده است. این مدارس به سه گروه تقسیم می‌شوند:
مدارس دینی دولتی
این مدارس وابسته به وزارت معارف بوده و هزینه آنها توسط دولت تامین می‌شود. برای محصلان این مدارس، مدارک رسمی صادر شده و فارغ‌التحصیلان آنها می‌توانند در دانشگاه‌ها و به‌خصوص دانشکده‌های شرعیات ادامه تحصیل داده و در مراکز دینی فعالیت کنند. بر اساس آمار، در 1397ش تعداد 787 مدرسه، 75 دارالعلوم و 163 دارالحفاظ زیر پوشش وزارت معارف فعال بوده‌اند و تعداد شاگردان این مدارس 376770 نفر بوده است. از 1381ش این مدارس شامل پیروان مذهب جعفری نیز شده و در مناطق شیعه‌نشین دروس و محصلان آن به پیروان مذهب شیعه اختصاص یافته است.[۱۰]
مدارس دینی خصوصی
این مدارس توسط افراد، مذاهب، برخی احزاب و گروه‌ها و گاهی توسط عوامل خارجی تأسیس شده و هیچ ارتباطی با دولت ندارند. هزینۀ این مدارس از طریق مردم، نذورات، وجوهات شرعیه و موارد مشابه تامین می‌شود. برخی از این مدارس وابسته به کشورهای خارجی و مورد حمایت آنها هستند. بیشتر مدارس موجود در افغانستان مدارس خصوصی هستند که آمار دقیقی از تعداد آنها وجود ندارد. برخی معتقدند در سال 1397ش حدود 12 هزار مدرسۀ خصوصی در کشور فعال بوده‌اند.[۱۱] مدارس علوم دینی شیعیان، مدارس خصوصی مستقل به‌حساب می‌آیند.[۱۲]
مدارس نیمه‌خصوصی
این مدارس در وزارت معارف ثبت شده و از آن وزارت مجوز فعالیت دریافت می‌کنند. این مدارس در نصاب درسی خود تا حد زیادی تابع برنامه‌های دولتی بوده ولی در امور مالی، اداری، مدیریت، اساتید و جذب محصل آزاد عمل می‌کنند. تعداد دقیق این نوع مدارس مشخص نیست.[۱۳]
دانشکده‌های شرعیات
دانشکدۀ شرعیاتِ دانشگاه کابل از مهم‌ترین آموزشگاههای علوم دینی در افغانستان است. این دانشکده در 1330ش به‌عنوان اولین مرکز تعلیمات علوم شرعی و قانونی و پنجمین دانشکده در دانشگاه کابل تأسیس شد. هـدف از تاسیس این دانشکده فراهم‌آوری زمینه¬های تحصیل و تحقیق در عرصۀ علوم شرعی و قانونی و تربیت کادر برای ادارات عدلی و قضایی از قبیل قضا، څارنوالی (محکمه)، وکالت دعاوی و کادرهای علوم شرعی برای دانشگاه‌ها، مدارس دینی و مکاتب بوده است. دانشکدۀ شرعیات دارای پنج دپارتمان شامل تفسیر و علوم قرآن؛ فقه و اصول فقه؛ تعلیمات اسلامی؛ عقیده و فلسفه و ثقافت اسلامی، است.[۱۴] جدا از دانشگاه کابل، اغلب دانشگاه‌های ولایتی و دانشگاه‌های خصوصی نیز دارای دانشکدۀ شرعیات هستند که تعداد زیادی از جوانان در آن مراکز به تحصیل اشتغال دارند.[۱۵]
آموزشگاههای خارج از کشور
بخشی از آموزش علوم دینی در افغانستان مربوط به مراکز، مدارس، مؤسسات و دانشگاه‌های خارج از کشور است. این مراکز با جذب دانشجویان افغانستانی و استفاده از نیاز فرهنگی و اقتصادی آنها می‌کوشند دریافت و تفسیر خود از اسلام و مبانی دینی را به آنها آموزش داده و زمینۀ فعالیت و تبلیغ دینی را برای آن افراد در داخل کشور فراهم کنند و از طریق آنها به اهداف فرهنگی، تبلیغی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و رسانه‌ای خود دست یابند. برخی از کشورهای منطقه و به‌خصوص پاکستان نقش پررنگی در این زمینه دارند.[۱۶]
عربستان
عربستان سعودی با داشتن امکانات فراوان و نگاه به آینده دانشجویان زیادی از افغانستان جذب کرده و در چندین دانشگاه مهم خود از جمله دانشگاه ام‌القری، دانشگاه اسلامی مدینه و دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود آموزش می‌دهد. دانشگاه‌های این کشور با دادن بورسیه به جوانان افغانستان، موفقیت‌هایی در ترویج تفکر وهابی به دست آورده است که از جمله آنها حضور فارغ‌التحصیلان آنها در دانشگاه‌های افغانستان در دوره جمهوریت بوده است.[۱۷]
پاکستان
پاکستان به‌دلیل داشتن مرزهای طولانی با افغانستان از گذشته‌های دور مرکز توجه علاقه‌مندان به علوم اسلامی بوده است. در دورۀ جهاد با مهاجرت گستردۀ مردم افغانستان به آن کشور این امر شدت یافت و هزاران جوان و نوجوان افغانستانی در مدارس دینی آن کشور جذب شده و تحت تعالیم مدارسی همانند دارالعلوم حقانی، جامعة‌العلوم الاسلامیه، جامعه اشرفیه لاهور و مدارس اهل‌حدیث، با رویکرد سلفی‌گری آشنا شده و موجب تحولات مهمی در افغانستان شدند که برآمدن طالبان و تصرف کشور توسط آنان در 1375ش و برای مرتبه دوم در 1400ش از جمله آنها است.[۱۸]
هند
هند به مفهوم شبه‌جزیره تا قبل از 1947م مهم‌ترین مرکز تحصیل دانشجویان علوم دینی افغانستان بود، اما بعد از تقسیم هند به پاکستان، هند و بنگلادش جوانان افغانستان زمینۀ کمتری برای تحصیل در هند به‌دست آوردند که مرکز آن دارالعلوم دیوبند است.[۱۹]
مصر
مصر به‌دلیل داشتن یکی از کهن‌ترین دانشگاه‌های اسلامی با نام الازهر، همیشه مورد توجه جوانان افغانستان بوده است، اما در دورۀ معاصر تعداد کمی از جوانان افغانستان در آن کشور تحصیل کردند که نمونۀ شاخص آن برهان‌الدین ربانی بود.[۲۰]
آسیای میانه
آسیای میانه و به‌خصوص بخارا در قرون گذشته از قطب‌های تحصیلی مردم افغانستان و به‌خصوص مردم شمال کشور بود، اما در قرن اخیر و با توجه به تحولات مربوط به شوروی و ضعیف‌شدن مراکز دینی کشورهای آسیای میانه، زمینۀ مهاجرت مردم افغانستان برای تحصیل در آن کشورها از بین رفته است.[۲۱]
ایران
ایران از گذشته‌های دور محل رجوع شیعیان افغانستان برای تحصیل علوم دینی بوده و این توجه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی گسترش یافته است. جدا از دانشگاه‌های ایران که دارای رشته‌های علوم دینی و معارف اسلامی هستند، مدارس علوم دینی در قم و مشهد و به‌خصوص مرکز جهانی علوم اسلامی و جامعةالمصطفی العالمیه نقش زیادی در تربیت جوانان شیعه داشته و به این طریق در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی شخصیت‌های برجسته‌ای آموزش داده‌اند. این شخصیت‌ها نیز توانسته‌اند در فرهنگ، سیاست، ادبیات، اجتماع و دانشگاه‌های افغانستان نقش‌آفرین باشند.[۲۲] در ایران مدارس اهل‌سنت نیز به‌خصوص در سیستان و بلوچستان و خراسان اقدام به جذب جوانان افغانستان کرده و در طول سال‌های اخیر برخی از فارغ‌التحصیلان این مدارس در افغانستان نقش داشته‌اند.[۲۳]
عراق
عراق از گذشته‌های بسیار دور مرکز علمی و دینی شیعه بوده است و در دورۀ معاصر تعدادی از جوانان افغانستان توفیق یافتند زیر نظر مراجع بزرگ شیعه در عراق با علوم دینی آشنا شده و با مراجعت به کشور زعامت دینی مردم را به دست بگیرند. همین افراد بودند که بعد از حکومت عبدالرحمان به تأسیس مدارس علوم دینی روی آورده و زمینۀ تحصیل علوم دینی را در داخل کشور فراهم کردند. بعد از سقوط صدام و احیای مجدد حوزۀ علمی نجف تعدادی از جوانان افغانستان در آن کشور به تحصیل اشتغال دارند.[۲۴]
مواد و منابع تحصیلی
مواد و منابع آموزشی، درسی و تبلیغی برای آموزش علوم دینی از ابتدا مبتنی بر آشنایی با معارف، احکام و اخلاق اسلامی بوده است. آموزش قرآن، فقه، زبان عربی، منطق، کلام، عقاید، اخلاق، تفسیر، حدیث و بلاغت در دوره‌های مختلف مورد توجه اساتید و مراکز تعلیمی بوده و آموزش آنها از سالیان قدیم در کشور مرسوم بوده است. اولین نصاب درسی دولتی در 1299ش برای مکتب «قضات» در کابل مطابق مقتضیات عصر و موافق برنامه‌های ممالک اسلامی (مصر، عراق و عربستان) ایجاد شد که عقاید، دینیات، فقه، اصول، منطق، فلسفه، تصوف، صرف، نحو، تاریخ، جغرافیا، ریاضی، هندسه، فارسی و اردو را شامل می‌شد. وزارت معارف مضامین درسی را برای مدارس دینی دولتی در 1397ش به شرح زیر اصلاح کرد: پشتو، فارسی، عربی، انگلیسی، ریاضی، ساینس، تاریخ و جغرافیه، اصول تدریس، تفسیر، حدیث، فقه، عقاید، اصول فقه، اصول افتاء، تاریخ اسلام، سیرت‌النبی، مختارات از فقه، کمپیوتر، حکمت تشریع، آداب قضاء، قواعد افتاء، مبادی حقوق، روش نوشتن و تحقیق، اصول دعوت اسلامی، روانشناسی عمومی و تربیتی، اصول تدریس و امتحان و ارزیابی.[۲۵] مواد درسی در مدارس خصوصی بسیار پراکنده است و هر مدیر بر اساس سلایق خود برنامۀ درسی مربوطه را تدوین می‌کند ولی به‌صورت کلی درس‌ها ناظر بر مکاتب دیوبندی پاکستان و اغلب شامل صرف، نحو، منطق، فلسفه، علم حساب و ریاضیات، بلاغت، فقه، اصول فقه، کلام، تفسیر و حدیث است.[۲۶] در متون درسی مدارس تشیع نیز بسته به سلایق و مراکز حمایتی اختلاف وجود دارد ولی به‌طور کلی مواد درسی این مدارس تحت تاثیر حوزه های علمیه شیعه در قم و مشهد بوده و در کلیت همانند دیگر مدارس کشور است.[۲۷] در دانشکده‌های شرعیات دولتی و خصوصی نیز با کمی تفاوت همین مضامین تدریس می‌شود. در 1398ش نصاب درسی دانشکده‌های شریعت به شرح زیر بوده است: عقاید، قرآن، حدیث، فقه، صرف، مبادی حقوق، منطق، تاریخ افغانستان، محیط زیست، نحو، سیره، حقوق بین‌الملل، فلسفه، کامپیوتر، حقوق اساسی، زبان خارجی، نظام سیاسی اسلام، کلام، اخلاق، تفسیر، فن خطابه، حقوق جزا، ادیان، اصول فقه، نگارش حقوقی، روش تحقیق و طب عدلی.[۲۸]
منابع مالی
با توجه به فقر مردم، منابع مالی از مهم‌ترین مسایل آموزش دینی در افغانستان است و مراکز آموزش علوم دینی، دانشکده‌ها و مدارس علوم دینی با مشکلات زیادی مواجه هستند. دانشکده‌ها و مکاتب با توجه به استفاده از منابع دولتی دارای بودجۀ ثابتی هستند، اما برخی از مدارس مستقل بوده و به کمک‌های مردمی و وجوهات شرعی متکی هستند. برخی مدارس از طریق کمک‌های خارجی تأمین می‌شوند و برخی توسط احزاب و گروه‌ها اداره می‌شوند.[۲۹]
چالش‌ها
سنت‌گرایی محض، جهل و ناآگاهی از جهان، فقر عمومی و کمبود منابع، وابستگی به خارج، وابستگی به مردم، بی‌آیندگی، بی‌برنامگی، سلیقه‌گرایی، متن‌محوری، نبودن متون امروزی، طولانی بودن دورۀ آموزش، نبودن رشته‌های تخصصی، پذیرش بدون برنامه توسط دانشکده‌ها و مدارس، محوریت فقه و اصول فقه، نبود مراتب معیاری علمی، ناترازی نظام آموزش، ناهماهنگی آموزش با نیازهای جامعه و کمبود وسایل آموزشی و کمک آموزشی، از جمله مشکلات مهم آموزش دینی در افغانستان است.[۳۰]
پانویس
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، 1397ش، ص6.
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص70.
- ↑ رحمانی ولوی، تاریخ علمای بلخ، 1383ش، ص454.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، 1397ش، ص6.
- ↑ غبار، افغانستان در مسير تاريخ، 1366ش، ص651.
- ↑ ندیشمند، معارف عصری افغانستان، 1389ش، ص7؛ رشتیا، افغانستان در قرن نوزده، 1389ش، ص271؛ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص196؛ شیرازی، «ساختار دیوبندیه در شبه‌قارۀ هند»، مجلۀ مطالعات راهبردی جهان اسلام، از ص161.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، 1397ش، ص8.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، 1397ش، ص9.
- ↑ شهاب، «گسترش مدارس دینی به سبک طالبان و آینده ترس‌آور افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص12-13، 20 و 45.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص10.
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص196.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص15.
- ↑ «وضعیت فعلی پوهنځی»، وب‌سایت دانشگاه کابل؛ «تعداد محصلين» وب‌سایت دانشگاه کابل؛ «درباره پوهنځی»، وب‌سایت دانشگاه کابل.
- ↑ «دانشکده شرعیات و علوم اسلامی»، وب‌سایت دانشگاه جامی؛ «دانشکده شرعیات»، وب‌سایت موسسۀ تحصیلات عالی اشراق؛ «شرعیات و علوم اسلامی»، وب‌سایت دانشگاه هرات؛ «دانشکدۀ شرعیات»، وب‌سایت دانشگاه بلخ.
- ↑ شیرازی، «ساختار دیوبندیه در شبه‌قارۀ هند»، مجلۀ مطالعات راهبردی جهان اسلام، ص169.
- ↑ «آشنایی با دانشگاه اسلامی مدینه»، مجلۀ دین پژوهان، 1381ش. ص145.
- ↑ اسکندری، «مدارس علوم دینی در پاکستان»، وب‌سایت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
- ↑ طاووسی مسرور، «دارالعلوم دئوبند»، دانشنامه جهان اسلام، 1390ش، ج16، ص719.
- ↑ «اخوان‌المسلمین در افغانستان»، وب‌سایت افق حوزه.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص9.
- ↑ کاظمی، حوزۀ علمیه نجف و قم و نقش آن در تاریخ معاصر افغانستان، 1401ش، ص51.
- ↑ «معرفی دارالعلوم زاهدان»، پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی اهل سنت ایران.
- ↑ کاظمی، حوزۀ علمیه نجف و قم و نقش آن در تاریخ معاصر افغانستان، 1401ش، ص98.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص58 و 65.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص56.
- ↑ حسینی، بررسی برنامۀ درسی حوزه‌های علمیه شیعه افغانستان در دوران معاصر، 1395ش، ص98؛ «راهکارهای برای روز‌آمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق اندیشه.
- ↑ «رشتهٔ تحصيلی تعليمات اسلامی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی.
- ↑ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص56.
- ↑ مؤمنی، «ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاری ﻧﻈﺎم آﻣﻮزشﺣﻮزه های علمیه اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن»، دو فصل‌نامه اسلام و مدیریت، 1397ش، 17؛ حسینی، بررسی برنامۀ درسی حوزه‌های علمیه شیعه افغانستان در دوران معاصر، 1395ش، ص128؛ معتصم، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، ص62؛ «راهکارهایی برای روز‌آمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق اندیشه.
منابع
- «آشنایی با دانشگاه اسلامی مدینه»، مجلۀ دین‌پژوهان، شماره 7، 1381ش.
- «اخوان‌المسلمین در افغانستان»، وب‌سایت افق حوزه، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1401ش.
- اسکندری، مصطفی، «مدارس علوم دینی در پاکستان»، وب‌سایت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1401ش.
- اندیشمند، محمداکرم، معارف عصری افغانستان، کابل مطبعه دولتی، 1389ش.
- «تعداد محصلين» وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- حسن‌زاده، غ.علی، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، قم، دارالتفسیر، 1390ش. ص64.
- حسینی، سیدآقاحسن، بررسی برنامۀ درسی حوزه‌های علمیه شیعه افغانستان در دوران معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1395ش.
- «دانشکدۀ شرعیات»، وب‌سایت موسسۀ تحصیلات عالی اشراق، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- «دانشکدۀ شرعیات»، وب‌سایت دانشگاه بلخ، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- «دانشکده شرعیات و علوم اسلامی»، وب‌سایت دانشگاه جامی، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- «درباره پوهنځی»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- «راهکارهایی برای روز‌آمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1401ش.
- رحمانی ولوی، مهدی، تاریخ علمای بلخ، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1383ش.
- رحیمی، محمدعیسی، «تکثر رسانه‌ها و تأثیر آن بر فرهنگ آینده‌ی افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های منطقه‌ای، شماره 12، 1393ش.
- «رشته تحصيلی تعليمات اسلامی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- رشتیا، سیدقاسم، افغانستان در قرن نوزده، کابل، میوند، 1389ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامۀ اسلام، تهران، امیرکبیر، 1387ش.
- «شرعیات و علوم اسلامی»، وب‌سایت دانشگاه هرات، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.
- شهاب، «گسترش مدارس دینی به سبک طالبان و آینده ترس‌آور افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 11 جدی 1402ش.
- شیرازی، مهران، «ساختار دیوبندیه در شبه‌قارۀ هند»، مجلۀ مطالعات راهبردی جهان اسلام، شماره 72، زمستان 1396ش. از ص149 تا 176
- ضیایی، محمد‌رضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1396ش.
- طاووسی مسرور، سعید، «دارالعلوم دئوبند»، دانشنامه جهان اسلام، 1390ش.
- غبار، میرغلام‌‌محمد، افغانستان در مسير تاريخ، تهران، جمهوری، 1366ش.
- کاظمی، سیدآصف، حوزۀ علمیه نجف و قم و نقش آن در تاریخ معاصر افغانستان، قم، المصطفی، 1401ش.
- معتصم، امین‌الله، بررسی وضعیت مدارس دینی کنونی کشور اعم از دولتی و خصوصی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه پروان، 1397ش.
- «معرفی دارالعلوم زاهدان»، پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی اهل‌سنت ایران، تاریخ بازدید: 27 اسفند 1402ش.
- موحد، مهران، «راز انحطاط گفتمان دینی در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب 28 سرطان 1402ش.
- مؤمنی، حسین، توکلی، عبدالله، «ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاری ﻧﻈﺎم آﻣﻮزشﺣﻮزه‌های علمیه اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن»، دوفصلنامۀ اسلام و مدیریت، شماره 13، 1397ش. ص19.
- «وضعیت فعلی پوهنځی»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1402ش.