اشتغال هزاره‌ها

اشتغال هزاره‌ها؛ فعالیت‌های اقتصادی مردم هزاره به‌منظور کسب درآمد و تأمین مخارج زندگی.

اشتغال هزاره‌ها، با توجه به زندگی پرتحول این مردم، فراز و نشیب‌های فراوانی داشته است. کشاورزی، دام‌داری، صنایع دستی و تجارت از مشاغل سنتی مردم هزاره است. این شغل‌ها تحت تأثیر عوامل مختلف از توسعه باز مانده و با مرور زمان برخی نابود و برخ دیگر رونق گذشته را از دست داده است.

پیشینه

الف) در دوره‌ای که مناطق هزاره‌نشین امروزی بربرستان نام داشت (300 قبل از م تا 724م) خط تجارتی راه ابریشم از این منطقه عبور می‌کرد و مردم این مناطق بیشتر به تجارت یا خدمات‌رسانی به کاروان‌های تجارتی اشتغال داشتند. در این دوره همچنین مردم هزاره صنعت‌کاران برجسته‌ای داشتند.

ب) در دورۀ غزنویان و غوریان که مناطق هزاره‌نشین غرجستان نامیده می‌شد، تجارت از رونق افتاد و در مرحلۀ بعد از کشاورزی و دام‌داری قرار گرفت.

ج) با حملۀ مغول، اقتصاد مردم هزاره سقوط کرد. پس از آن تا شکست قیام هزاره‌ها در برابر عبدالرحمن (1893م)، جنگ‌های داخلی و خارجی، موقعیت جغرافیایی، قطع ارتباط با دنیای بیرون و سیاست انزواگرایانۀ میران هزاره، سبب شد که فعالیت‌های اقتصادی مردم هزاره محدود به‌کشاورزی، دام‌داری و صنایع سنتی، در حد نیاز محلی و امرار معیشت شود. پس از شکست قیام در 1893م که به قتل عام، بردگی و آوارگی این مردم انجامید، بخش عظیمی از زمین‌های کشاورزی و علف‌چرهای آنها غصب شد. پس از آن، ظلم و اضافه‌ستانی مأمورین حکومتی و همسایه‌ها از جمله کوچی‌ها، تعداد زیادی از مردم هزاره مجبور به ترک شغل‌های سنتی و مهاجرت به شهرها و حتی کشورهای همسایه شدند.

د) پس از کودتای 1978م، جهاد و مهاجرت در اشتغال و معیشت مردم هزاره تغییراتی به‌وجود آورد، چنانچه پس از به وجودآمدن نظام جمهوری اسلامی در 1381ش و برگشت مهاجرین تحصیل‌کردۀ هزاره و همچنین خشک‌سالی‌های دوام‌دار مشاغل سنتی هزاره‌ها از رونق بازماند و مردم هزاره در پی فرصت‌های جدید برآمدند؛ اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد که هنوز در برخی مناطق هزاره‌نشین، 86 درصد فعالیت اقتصادی را کشاورزی و باغ‌داری تشکیل می‌دهد.

اهمیت کار در فرهنگ مردم هزاره

به‌رغم چالش‌های فراوان در زندگی مردم هزاره، اما کار و تلاش در فرهنگ این مردم از جایگاه بلندی برخوردار است و ضرب‌المثل‌های عامیانۀ این مردم مانند «ازره روزی خوره از سنگ پیدا مونه» (هزاره روزی خود را از سنگ پیدا می‌کند)، گویای آن است. در فرهنگ هزاره کار نوعی عبادت و بی‌کاری گناه است. ضرب‌المثل «از آدم بی‌کار خدا بیزار» نشان این تلقی است. این ویژگی سبب شده که اقتصاد مردم هزاره چند بار از مرحلۀ نابودی، دوباره ترمیم و سر پا شود. مردم هزاره تلاش می‌کنند که کودکان خود را پرکار تربیت کنند.

روش‌ شغل‌گزینی هزاره‌ها

محیط کاری مردم هزاره به‌طور معمول خانوادگی است یعنی زن، مرد و کودکان خانواده به‌طور معمول در کارهای کشاورزی و دام‌داری سهم دارند. در گذشته تلاش بر این بود که کودکان در کنار خانواده به شغل پدری مشغول باشند، اما پس از تغییر نظام اجتماعی و تحول در اشتغال مردم هزاره به‌ویژه سال‌های اخیر، کودکان هزاره تلاش می‌کنند در جایی کار کنند که در کنار کسب درآمد، حرفه‌ای نیز بیاموزند.

مشاغل مردم هزاره

1. کشاورزی

تحقیقات نشان می‌دهد که در گذشته زمین‌های کشاورزی در اختیار فئودال‌های هزاره بوده و کشاورزان طبق سنت، روی زمین‌ آنها کار می‌کردند. اما بعد از تغییر نظام اجتماعی در میان هزاره‌ها، به‌رغم کمبود زمین‌های کشاورزی و محرومیت شدید، این مردم شناخت خوبی از زمین‌های خود پیدا کرده و به‌بهترین شکل از آن استفاده می‌کنند.

الف) ابزار و روش؛ کشاورزان هزاره تا قبل از 1381ش، از روش و ابزار سنتی استفاده می‌کردند. قُلبه (شخم‌) و خرمن‌کوبی به‌وسیلۀ گاو و گاهی الاغ انجام می‌شد. دِرو توسط انسان و جداکردن دانه از کاه از طریق غربال صورت می‌گرفت و در تمام فرایند کشاورزی‌ هزاره‌ها، نیروی انسانی (زن و مرد) نقش عمده را داشتند، اما در سال‌های اخیر ابزارهای ماشینی وارد کشاورزی مردم هزاره شده که به‌دلیل کمبود زمین، آن را به‌صرفه نمی‌دانند. تحقیقات نشان می‌دهد که در دو دهۀ گذشته، مردم منطقه و برخی از مؤسسات تلاش کردند که کشاورزی مدرن را در منطقه رایج کنند.

ب) زمین‌ها و منابع آبی؛ در مناطق هزاره‌ها دو نوع زمین کشاورزی وجود دارد «للمی» (دیم) که در زمین خشک شخم زده می‌شود و با آب برف و باران محصول می‌دهد و زمین «آبی» که منبع مشخص آب مانند رودخانه، نهر، کاریز و چشمه، دارد. بیشتر کشاورزی مردم هزاره تک‌فصل است که در فصل خزان ماه‌های میزان و عقرب (مهر و آبان) و فصل بهار ماه‌های حمل و ثور (فروردین و اردیبهشت) کاشته، اما برداشت آن بستگی به اقلیم و نوع محصول دارد.

ج) محصولات؛ محصولات کشاورزی هزاره را گندم، جو، جواری (ذرت)، مُشُنگ (نخودفرنگی)، عدس، باقُلی، کُلول (ماشک)، شَخَل و رِشقه (یونجه) تشکیل می‌دهد، اما در یک ‌قرن اخیر سبزیجات و میوه‌های چون زردک (هویج)، شلغم، کچالو (سیب‌زمینی)، بادرنگ (خیار)، بادنجان‌ رومی (گوجه)، پیاز، خربوزه و تربز (هندوانه) وارد کشاورزی مردم هزاره شده‌ است. همچنین کشاورزان هزاره گیا‌هان روغنی مانند شَرشَم (شلغم روغنی)، مسور (کاجره) و کُنجد که بیشتر روغن آنها برای روشن کردن چراغ استفاده می‌شد، می‌کاشتند. گفته می‌شود که در برخی مناطق گرم‌تر هزاره‌ها برنج نیز می‌کارند. امروزه در مناطق هزاره‌نشین سبزیجات کلم، گلپی (گل‌کلم) کاهو، مرچ (فلفل)، گندنه (تره)، ملی (تربچه) و تنباکو (گیاهی که از آن ناس درست می‌کنند) کاشته می‌شود. در سال‌های اخیر تولید سبزیجات گل‌خانه‌ای میان هزاره‌ها رایج شده که تعداد زیادی از زنان و مردان به آن اشتغال دارند.

2. باغ‌داری

در گذشته مردم هزاره بیشتر درختان غیرمثمر در اطراف نهرها و جوی‌بارها می‌کاشتند که از چوب آن برای سوخت، ساخت سازه‌های چوبی و گاهی فروش استفاده می‌کردند. این مردم در مناطق گرم‌سیر درخت انگور، انار، مالته (پرتقال)، انجیر، چهارمغز (گردو) به‌صورت سنتی می‌کاشتند؛ اما امروزه باغ‌داری مدرن در بیشتر مناطق رایج شده و در اکثر مناطق سیب، انواع زردآلو، بادام، شفتالو (هلو)، آلو، ناک (گلابی) و انواع توت، کاشته می‌شود و شهرت بالایی دارد. تحقیقات نشان می‌دهد که امروزه اکثر معیشت مردم ولایت دایکندی (استان هزاره‌نشین) به محصولات بادام وابسته است.

3. دام‌داری

پژوهش‌گران معتقدند که تا قبل از 1890م، دام‌داری یکی از منابع عمدۀ درآمد اقتصادی مردم هزاره بود. در آن دوران فئودال‌های دایزنگی و یکاولنگ بیش از 69000 اسب برای سواره‌نظام خود داشتند. هرچند امروزه نیز دام‌داری یک منبع درآمد این مردم است، اما رونق گذشته را ندارد. مردم هزاره حیواناتی مانند گوسفند، بز، گاو و شتر را برای بهره‌وری از گوشت، پشم، پوست و شیر آن تربیت می‌کنند. از نظر کارشناسان، از گذشته تا امروز مناطق هزاره‌نشین عمده‌ترین منطقۀ تأمین‌کنندۀ گوشت و روغن حیوانی مانند روغن زرد (ازحرارت‌دادن کره) و روغن دنبه (از آب‌کردن دنبۀ گوسفند) در افغانستان است. در گذشته مردم هزاره بیشترین و مرغوب‌ترین چرم را تولید می‌کردند. دوغ و کشک مناطق هزاره‌نشین که در زبان محلی ارچی و قُروت گفته می‌شود، در افغانستان شهرت خاص دارد. مردم هزاره از اسب، الاغ، قاطر، شتر و گاو نر برای سوارکاری، حمل و نقل و انجام کارهای کشاورزی استفاده می‌کنند. در گذشته در مناطق هزاره آسیاب‌هایی وجود داشت که توسط شتر، قاطر، الاغ و گاو می‌چرخید. بر اساس آماری که از سوی وزارت اقتصاد ارائه شده، امروزه 36 درصد فعالیت اقتصادی ولایت بامیان (مرکز هزاره‌جات) را دام‌داری پوشش می‌دهد. در مناطق هزاره‌نشین به‌دلیل زمستان طولانی، دام‌داری کار دشواری است. مردم هزاره در فصل‌های بهار و تابستان دام‌های خود را به چراگاه‌ها می‌برند؛ اما برای تغذیۀ زمستان آنها، گیاهان کوهی، اطراف جویبارها و چمن‌زارها را گردآوری و بعد از خشک شدن، به‌طور معمول توسط حیوانات (گاو یا الاغ) خرد کرده همراه با کاه محصولات کشاورزی، ذخیره می‌کنند.

4. مرغ‌داری

در دودهۀ گذشته، صنعت مرغ‌داری در میان هزاره‌ها رواج یافته و طبق گزارش‌ها در سال‌های اخیر ولایت بامیان در تولید مرغ گوشتی به‌ خودکفایی نزدیک شده است. در این بخش زنان با همکاری مؤسسات بین‌المللی و نهادهای دولتی سهم قابل ملاحظه دارند.

5. زنبورداری

یکی از شغل‌های جدیدی که زن و مردم هزاره به آن اشتغال دارند، زنبورداری است. عسل این مناطق با توجه به جغرافیای کوهستانی و تنوع گیاهی، از کیفیت بالایی برخوردار است.

6.صنایع دستی

این صنعت در میان مردم هزاره جایگاه ویژه دارد و طبق تحقیقات انجام‌شده پس از کشاورزی و دام‌داری بیشترین نقش را در اقتصاد خانوادۀ هزاره داشته است. محققان بر این نظراند که آهنگری، مسگری، زرگری و نجاری از جمله صنایعی دستی مردان هزاره است که در سال‌های اخیر، اکثر آن رونق خود را از دست داده است؛ اما سوزن‌دوزی، بافندگی و کوزه‌گری در جامعۀ هزاره بیشتر هنر زنانه به حساب می‌آید. در سال‌های اخیر سوزن‌دوزی و قالی‌بافی، رونق دوباره گرفته است؛ اما به‌گفتۀ آگاهان، صنعت نمدمالی و بَرَک‌بافی با رکود مواجه است. با حاکمیت طالبان و وضع محدودیت‌ها علیه زنان، بیشتر زنان هزاره برای امرار معاش از تولید صنایع دستی به‌عنوان شغل خانگی استفاده می‌کنند.

7. دباغی/ چرم‌گری

با توجه به زندگی دام‌پروری مردم هزاره، در گذشته صنعت چرم‌گری در میان این مردم رونق قابل ملاحظه‌ای داشته که علاوه‌بر صادرات چرم، از آن فرآورده‌هایی چون پاپوش، کیف، کمربند، زین اسب، مشک و دیگر وسایل کاربردی می‌ساختند. در گذشته دباغان در بازارهای مردم هزاره، محل مخصوص داشتند که پوست‌های حیوانات را جمع‌آوری کرده و پس از تبدیل‌آن به‌ چرم، به بازار می‌بردند. روش و ابزار دباغی در میان هزاره‌ها بسیار ساده و ابتدایی بود. دباغان، پوست را برای مدت 40 شبانه‌روز داخل دوغ‌آب خاکستر می‌گذاشتند که در گویش محلی به آن «خورآو» می‌گونید تا موهای آن به‌راحتی جدا شود بعد از آن برای مدتی (به‌طور معمول در فصل زمستان) داخل آب روان می‌گذاشتند که به این مرحله «شیرین‌کردن» می‌گویند. بعد از این مرحله پوست را برای چند شبانه‌روز داخل آب‌رنگی می‌گذاشتند که از پوست ریشه‌های درخت زردآلو، بادام و یا جنگل کوهی که مردم محل به آن «قَرغَنه» می‌گویند، می‌گذاشتند. بعد از رنگ‌آمیزی، چرم را با کوبیدن به سنگ و مالیدن، نرم می‌کردند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که چرم مناطق هزاره‌نشین بسیار خوش‌رنگ و دارای کیفیت عالی است.

8. معدن‌کاری

بر اساس تحقیقات‌، در قرن نزدهم میلادی مردم هزاره سنگ آهن و گوگرد را به‌شکل ابتدایی استخراج کرده و برای نیازهای محلی ابزار کار و اسلحه می‌ساختند و همیشه تلاش می‌کردند که از دید دیگران مخفی بماند. در مناطق هزاره‌نشین معادن بزرگ زغال سنگ وجود دارد. از نظر کارشناسان، افغانستان برای تولید زغال سنگ (دومین صنعت بزرگ کشور) به‌ مناطق هزاره وابسته است. امروزه تعداد زیادی از این مردم به استخراج، غربال، بارگیری و حمل و نقل زغال سنگ مشغول‌اند. طبق گزارش‌ها معدن‌چیان، روزانه 12 الی 15 ساعت در تونل‌های خطرناک و بدون وسایل ایمنی و فنی مشغول به کاراند. بر اساس گزارش‌ها در برخی مناطق هزاره‌نشین مواد ساختمانی مانند سنگ و ریگ جغل (شن) نیز استخراج می‌شود.

9. تجارت

تحقیقات نشان می‌دهد که در دورۀ بربرستان مردم این مناطق بیشتر به کار تجارتی و خدمات‌رسانی به‌ کاروان‌های تجارتی مانند فروش و کرایه‌دادن مرکب‌های بارکش، محل اقامت (کاروان‌سرا)، تهیۀ علوفه و غذا، تأمین نیروی امنیتی، پاسداری و راهنما، اشتغال داشتند. اما پس از این دوره تجارت رونق خود را از دست می‌دهد و تنها هزاره‌هایی به معاملات تجارتی می‌پرداختند که در مسیر کاروان‌های تجارتی و یا در مرز‌های مناطق هزاره‌نشین حضور داشتند. مبادلات مردم هزاره کالا در مقابل کالا بود. از نظر کارشناسان مردم هزاره تولید اضافی را فقط به‌منظور تهیۀ ضرورت‌های زندگی انجام می‌دادند و از این جهت به تجارت احساس نیاز نمی‌کردند. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، در اواخر قرن 19م، قیمت تمام کالاهای وارداتی مناطق هزاره‌ها در یک‌سال بیشتر از ده هزار روپیۀ (واحد پول افغانی) نمی‌شد. تاجران هزاره، حیوانات، فرآورده‌های حیوانی و دست‌بافت‌ها هزارگی را به‌ شهرهای کابل، قندهار، غزنی، هرات، بلخ و قندوز و گاهی به خارج از افغانستان امروزی (خراسان و جنوب آسیای مرکزی) می‌بردند و در بدل پخته (پنبه)، نمک، برنج اعلی، چای، بوره (شکر)، ابریشم، کاغذ، اسپ، حبوبات و روغن نباتی گپا می‌گرفتند. تاجران ایران، هندوستان و آسیای مرکزی و دیگر شهرهای افغانستان که وارد قلمرو هزاره‌ها می‌شدند، نخ، سوزن، وسایل آرایشی و زیورآلات زنانه، بوره، نمک، تنباکو، اسلحه، پارچه‌های پنبه‌ای و ابزار کشاورزی می‌آوردند. از نظر پژوهش‌گران بیشتر تجارت مناطق هزاره به دست دیگران بود و معدود تاجر هزاره، اشخاصی بودند که به‌قصد سیاحت یا تجارت به‌ کشورهای دیگر رفته و در آنجا مجبور می‌شدند که به تاجر تابع و کم‌مایه تبدیل شوند. امروزه حضور خرده‌تاجران هزاره در شهرهای کوچک و بزرگ افغانستان پررنگ‌تر از گذشته است اما در عرصۀ تجارت کلان نسبت به هر گروه قومی دیگر، حضور کم‌رنگ دارند.

بخش دیگر دادوستد مردم هزاره با صحرانشینان کوچی بود که با استفاده از زور محصول زراعتی هزاره را با قیمت اندک پیش‌خرید می‌کردند و در صورت عدم تهیۀ محصول، انسان هزاره مجبور به پرداخت قیمت بازار (چندبرابر قیمت پرداختی) می‌شد. در صورت عدم‌توانایی، این محاسبۀ ناعدلانه تداوم پیدا می‌کرد تا این که دام‌ها و زمین کشاورزی آنها را تصاحب می‌کردند.

10. شغل‌های شهری

پس از شکست قیام مردم هزاره در برابر عبدالرحمن (1893م)، هزاره‌ها به مناطق دیگر افغانستان کوچ کردند و برای زنده‌ماندن به‌ کارهای سخت مانند سقوی (سقایی)، جوالی‌گری (حمّالی) کراچی‌وانی (گاریچی) و کارهای خانگی (شست‌ورفت و نگهداری از اطفال) روی آوردند و کم‌کم به ساختمان‌سازی، خیاطی، رانندگی، لیلامی (فروش لباس‌های دست‌دوم)، دست‌فروشی، نانوایی، نجاری و کار در کارخانه‌ها مشغول شدند.

11. شغل‌های رسمی

حضور مردم هزاره در بخش‌های ملکی (کشوری) و نظامی، همواره کم‌رنگ بوده است؛ اما پس از روی‌کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، فرصت مردم هزاره برای حضور در بخش‌های ملکی به‌ویژه آموزش و صحت و نظامی، افزایش یافت. همچنین زنان و مردان تحصیل‌کردۀ هزاره با مؤسسات بین‌المللی و بخش خصوصی همکاری داشتند.

چالش‌های اشتغال

کارشناسان شرایط کوهستانی و دورافتادگی، نبود ارتباط با دیگر شهرها، فقدان ثبات سیاسی، ظلم و بی‌عدالتی، حضور کوچی‌ها، تعصبات مذهبی، سیاست انزواگرایانۀ میران هزاره و عدم اعتماد به تاجران غیر هزاره و شیعه‌، زمستان سرد و طولانی، نبود امکانات به‌ویژه سردخانه برای نگهداری محصولات کشاورزی و باغ‌داری و وسایل فرآوری لبنیات، عدم توجه حکومت مرکزی، خشک‌سالی، نبود بازار مناسب و نبود سیاست‌گذاری مشخص را از جمله چالش‌های عمده در برابر انکشاف اقتصادی و اشتغال در مناطق هزاره‌نشین می‌دانند.

پیامدهای اشتغال

برنامه‌ریزی دقیق و مناسب برای توسعه کشاورزی، دام‌داری، صنایع دستی و معدن‌کاری در مناطق هزاره‌نشین، در کنار استفادۀ بهینه از منابع موجود، موجب دست‌رسی افراد آسیب‌پذیر به‌ویژه زنان به اشتغال، جلوگیری از مهاجرت‌های بی‌رویه، تقویت روابط ملت و دولت، رفاه اجتماعی، توزیع عادلانۀ منابع، رشد صنعت گردش‌گری و توسعۀ پایدار می‌شود.

منابع

• آهنگر، تیمور، «رشد صنعت قالین میان مردم هزاره»، وبسایت هزاره اینترنشنال، تاریخ بازدید: 27 بهمن 1402ش.
• «از آدم بیکار خدا بیزار»، وبسایت دیدئو، تاریخ بازدید: 5 اسفند 1402ش.
• «بامیان در تولید گوشت مرغ خودکفا شد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 7 جون 2020م.
• «پروفایل ولایت بامیان»، 1398ش.
• «بیش از 45 درصد زنان ولایت بامیان کشاورز هستند»، باشگاه خبری جوان، تاریخ درج مطلب: 10 مرداد 1395ش.
• تیمورخانوف، ل، تاریخ ملی هزاره، ترجمۀ عزیز طغیان، قم، اسماعیلیان، 1372ش.
• «توزیع یک هزار فارم مرغداری خانه‌گی به بانوان بامیان»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1398ش.
• «جایگاه جامعۀ هزاره در نظام طالبان»، وب‌سایت تحلیل روز، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1401ش.
• حکیمی، یاسا، «بخشی از تاریخ درۀ ترکمن»، وب‌سایت هزاره اینترنشنال، تاریخ درج بازدید: 28/ بهمن 1402ش.
• حسنزاده، ابراهیم، «تحلیلی پیرامون اقتصاد هزارستان»، وبسایت هزاره اینترنشنال، تاریخ بازدید 23 بهمن 1402ش.
• «دومین جشنوارۀ گل بادام در دایکندی برگزار شد»، وب‌سایت رادیو کلید، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1397ش.
• «درویش‌علی خان هزاره اولین نایب‌الحکومۀ هرات در دولت درانی‌ها»، وب‌سایت کانون افغانستانی‌های فنلند، تاریخ درج مطلب: 15 فبروری 2009م.
• شهرستانی، شاه‌علی‌اکبر، «آذوقۀ مواشی در هزارجات»، وبلاگ هزاره کلچر، تاریخ درج مطلب: 4 آوریل 2020م.
• شریعتی سحر، حفیظ‌الله، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• «صنعت برکبافی در هزارهجات»، وبلاگ انجمن حامیان تولید و صادرات صنایع دستی و هنرهای سنتی، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1391ش.
• «صنایع دستی افغانستان؛ صنعتی به عظمت یک فرهنگ»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1397ش.
• «ضرب‌المثل‌های هزارگی»، وبلاگ آرمان هزاره، تاریخ بازدید: 4 آبان 1402ش.
• «ضرورت توسعه روستایی و نقش آن در توسعه ملی / روستاها نقشی قابل توجهی در تأمین امنیت غذایی و تولید ایفا می‌کنند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1400ش.
• طاهری، الیاس، «توزیع ده‌ها گل‌خانۀ سبیزجات برای زنان دیکندی»، وب‌سایت رونامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1399ش.
• عادلی، ملکه، «انواع لباسهای هزارگی در بامیان»، وبسایت رادیوبامیان، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1402ش.
• «عسل داخلی در بامیان جایگزین عسل خارجی شده است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 2 دسامبر 2015م.
• فیاض مجاهد، آمنه، «نقش و نگار دستی»، وبلاگ صنایع دستی هزارگی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• «کودکان کار در کشور»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1399ش.
• «معادن در افغانستان: زغال‌سنگ از گذشتۀ سیاه تا آیندۀ روشن، نگاه امیدوارانه طالبان به معادن زغال‌سنگ»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1401ش.
• مرادی، اسدالله، «ولسوالی پنجاب»، وبلاگ اسدالله مرادی، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1395ش.
• موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
• «وضعیت فعلی هزاره‌ها، چالش‌ها، فرصت‌ها و چشم‌انداز آینده»، وب‌سایت هزاره اینترنشنال، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1402ش.
• «یک مرکز فرهنگی و تجاری مخصوص زنان در بامیان به بهره‌برداری سپرده شد»، خبرگزاری زنان افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1402ش.