خیاطی

خیاطی؛ پیشه و هنرِ دوختن لباس.

خیاطی به‌معنای دوزندگی و درزیگری، پیشه و هنر دوختن لباس است. این واژه به صنعت خیاطی و نیز خیاط‌خانه اشاره دارد. پیشه خیاطی، شامل تمام مراحل دوخت لباس، یعنی اندازه‌گیری، برش و دوخت می‌شود.

پیشینه

برخی از پژوهشگران، با تکیه بر افسانه‌ها و اساطیر، کار دوخت‌ودوز را به کیومرث پیشدادی (تهیه کردن پوستینی از پوست سمور و روباه) و برخی آن را منسوب به جمشید دانسته‌اند. گروهی از مورخان، بر این باورند که خیاطی توسط ادریس (از پیامبران الهی) به مردم آموخته شد تا برای پوشش بدن خود، از لباس استفاده کنند.

محققان به این نتیجه رسیده‌اند که پیشینه دوخت جامه در منطقۀ فلات ایران، به 10,000 سال پیش از میلاد می‌رسد. برای مثال، قوم ماد، به‌دلیل کوچندگی، نیازمند تن‌پوش دوخته‌شده بوده‌اند. بر اساس نمونه‌های کشف شده، جنس برخی از لباس‌ها، از چرم بوده و دوخت آنها نیز ساده، صاف، بدون چین، تنگ و چسبان بوده است.

هخامنشیان نیز لباسی از پارچۀ مستطیلی‌شکل به تن می‌کردند که در ناحیه کمر، به اندازۀ دلخواه آنها، چین می‌خورد. لوح‌های گِلی به‌دست آمده از آن دوران، نشان می‌دهند که خیاطی پیشه‌ای زنانه بوده و مردان به‌ندرت در آن فعالیت داشته‌اند. در دوره اشکانیان، تفاوت دوخت لباس‌های زنانه و مردانه، آشکارتر شد. از مشخصه‌های لباس زنان در دورۀ ساسانیان، پیراهن‌های بلند و پرچین بود. پس از هجوم مغول‌ها، شیوه دوخت مغولی در ایران رایج شد. در آن دوره، لباس هر نفر، به اندازۀ قامت خود او، بریده، طبق الگو دوخت زده، آهار زده و اتو می‌شد. در دورۀ صفویان، هر پادشاهی، یک قیچی‌خانه داشت که چندین نفر در آن، دوزندگی می‌کردند. در این دوران، دوخت یقه و دکمه‌های گوناگون بر روی لباس‌ها، مرسوم شد. در دورۀ قاجاریه، زنان اشرافی، خیاط و کنیزهایی متخصص و مخصوص برای دوخت لباس‌های خود داشتند. در دورۀ پهلوی، تغییراتی اساسی در مد و لباس ایرانیان ایجاد شد. این تغییرات بنیادین، نیاز به تولید لباس، طراحی لباس‌های جدید و خیاطی را افزایش داد. پس از انقلاب اسلامی در ایران، مردم به سمت ساده‌زیستی گرایش یافته و با شروع جنگ در ایران، صنعت مد، دوخت‌ودوز و طراحی لباس، تا مدتی به حاشیه رفت. پوشش مردان و زنان نیز با تغییراتی همراه شد؛ برای مثال پوشش زنان بیشتر به چادر و مانتو تغییر کرد.

آموزش خیاطی

خیاطی از جمله رشته‌های هنری محسوب می‌شود که برخی آن را در آموزشگاه‌های فنی‌وحرفه‌ای، برخی دیگر در کلاس‌های خصوصی، برخی در مدارس و هنرستان‌ها و برخی دیگر نیز آن را به‌صورت تجربی یاد می‌گیرند.

دوره‌ها

امروزه، دوره‌های مختلف خیاطی وجود دارد که شامل دوره ضخیم‌دوزی، نازک‌دوزی، دوخت مانتو، خیاطی آقایان (نازک‌دوز مردانه)، دوخت لباس عروس، نقاشی روی پارچه و دوخت لباس کودک است. برخی دوخت روی پارچه‌های ابریشم (ابریشم‌دوزی) و منجوق‌دوزی را نیز از دوره‌های تکمیلی خیاطی می‌دانند.

روش‌ها

خیاطی، امروزه به روش‌های متفاوتی انجام می‌شود. خیاطی به روش گرلاوین (از قدیمی‌ترین و پیچیده‌ترین شیوه‌های خیاطی)، روش مولر (از دقیق‌ترین شیوه‌های دوخت لباس)، روش سایزبندی یا ایتالیایی (با کمک الگو) و خیاطی به روش متریک (نیازمند محاسبات دقیق و دستورالعمل‌های سخت) از آن جمله هستند.

آموزشگاه

رشته خیاطی لباس زنانه، از جمله رشته‌های شاخه کاردانش است. در این رشته، هنرجو باید دروسی همچون نازک‌دوزی زنانه، روپوش، کت، روبدوشامبر دوزی، الگوسازی با رایانه، الگوساز و برشکاری زنانه (تک‌دوزی)، مانتودوزی، الگوسازی به روش حجمی و کارورزی را بگذراند. در این رشته که از جمله رشته‌های دانشگاهی نیز محسوب می‌شود، هنرجو کار با ماشین‌های صنعتی، ابزارهای مختلف مانند اتوی صنعتی، نرم‌افزار طراحی الگو و دوخت انواع لباس را می‌آموزد.

ابزار خیاطی

از جمله ابزارهای کار خیاطی می‌توان به قیچی، نخ، سوزن، انگشتانه، خط‌کش، اتو و صابون خیاطی اشاره کرد. پیش از ورود چرخ خیاطی به ایران، تمام مراحل دوخت‌ودوز لباس را با دست انجام می‌شد؛ اما امروزه، استفاده از انواع چرخ‌خیاطی‌های دستی و پایی (پدالی) در میان مردم رایج شده است.

الگوی خیاطی

الگوی خیاطی، راهنمایی برای برش لباس است. تمامی خیاط‌ها و تولیدکنندگان لباس، از الگوهای خیاطی به‌منظور تسهیل در کار برش و تمیزدوزی، استفاده می‌کنند. الگوها، درواقع، تکه کاغذهایی برش خورده هستند که روی پارچه قرار گرفته و خطوط دور آن را از روی پارچه برش می‌زنند. از جمله روش‌های مختلف استفاده از الگو می‌توان به روش مولر، متریک، گرلاوین، ساده و سایزبندی اشاره کرد.

ویژگی‌های خیاط

به کسی که کار خیاطی را انجام می‌دهد «خیاط» می‌گویند. امروزه، خیاط‌های ماهر دارای ویژگی‌های زیر هستند:

1. خلاق بودن؛
2. توانایی طراحی لباس؛
3. مهارت برش الگو؛
4. مهارت شناخت انواع پارچه‌ها و تفاوت آنها؛
5. توانایی ارتباط با مشتری و درک خواسته‌های آنها؛
6. داشتن دقت و توجه به جزئیات؛
7. توانایی شناسایی و استفاده از ابزارهای خیاطی؛
8. داشتن اطلاعات بسیار درباره استایل و مد؛
9. علاقه‌مندی به طراحی؛
10. سلامت جسمی و ذهنی.

خیاطی در باورهای مردم

باورهای متفاوتی نسبت به پیشۀ خیاطی، زمان برش و دوخت لباس و ویژگی‌های آن، در میان مردم ایران رایج است. برای مثال، برخی، زنانه‌دوزی را کاری دور از شأن برای مردان خیاط می‌دانستند. در بسیاری از نقاط ایران، دوخت‌ودوز در روز عاشورا، نامبارک و بدشگون شمرده می‌شود. برخی معتقدند که دوخت پارگیِ لباس یا دوختن دکمۀ آن، در حالی‌که بر تن صاحب آن باشد، منجر به کم‌عقلی او خواهد شد.

خیاطی در فرهنگ ایرانیان

بسیاری از مادران ایرانی، وسایل جهاز دختران‌شان را خود دوخته یا درصورتی‌که دختر، مهارت داشت، خود به این کار مشغول می‌شد. امروزه اسباب خیاطی و چرخ‌خیاطی از اقلام جهاز دختران به‌‌شمار می‌رود. زنانِ عشایر نیز خود به دوختن لباس‌های همسران و فرزندان خود می‌پردازند. دختران، در دوخت انواع لباس‌های محلی مهارت یافته و از سنین کودکی، کار با نخ، سوزن و قیچی را فرا می‌گیرند.

گاهی در مراسم «رخت‌بُران»، خیاطِ لباس عروس، پیش از بریدن لباس، نقلی بادامی را با قیچی خود می‌برید و نیمی از آن را به عروس و نیم دیگر را نیز به داماد می‌داد تا همیشه شیرین‌کام باشند. در جشن «درزی ولاج» در میان مردم سوادکوه، خیاط در مدت 3 تا 7 روز جشن عروسی، در خانۀ داماد بساط کرده و علاوه‌ بر دوخت لباس عروس و داماد، به دوختن لباس اقوام و خویشان آنها نیز مشغول می‌شد.

خیاطی در ادبیات

حکایت‌ها و ضرب‌المثل‌های بسیاری دربارۀ خیاطی و خیاط، در ادبیات شفاهی و کتبی فارسی‌زبانان ساخته شده است. در داستان‌هایی همچون «دختر خیاط»، «پادشاه و خیاط»، «قصه‌های مشدی گلین خانم»، داستان بیست و پنجم از مجموعه داستان «هزار و یک شب»، «خیاط از ما بهتران» و سایر داستان‌ها، محتوای اصلی قصه، حولِ یک خیاط و حرفۀ او شکل گرفته است. گاهی، به زیرکی و زرنگی خیاط‌ها اشاره شده که در چشم بر هم زدنی، لباس را آماده می‌کنند.

امثال و حکمی همچون «اگر خیاط سوزن و نخش گم نشود، روزی صد دست لباس می‌دوزد»؛ «با سوزن خیاطی چاه می‌کند»؛ «بزاز از دست خیاط دق کرد و مرد»؛ «به شتر گفتند: چه کاره‌ای؟ گفت: خیاط» و «همه سرگردان هستند، خیاط کمرگردان» نیز به پیشۀ خیاطی و ویژگی‌های آن اشاره دارند.

سلامت و امنیت

امروزه به‌منظور حفظ سلامت و امنیت در کارگاه‌های خیاطی، موارد زیر را توصیه می‌کنند:

باید از ایمنی کف کارگاه مطمئن بود. هرگونه اقلام غیرضروری را باید از روی زمین برداشت. حرکت کردن افراد در محیط کاری، باید آزادانه باشد. هر چیزی که از دیوار یا قفسه‌های موجود در کارگاه آویزان است، باید محکم بوده و امکان افتادن آنها وجود نداشته باشد. پس از پایان کار، کارگاه را باید تمیز و مرتب کرد. ابزارها در جعبه‌های مخصوص به خود، نگهداری شوند. از خوردن و آشامیدن هر چیزی که منجر به کثیفی پارچه‌ها و دستگاه‌ها می‌شوند خودداری گردد. همچنین باید از سلامت جریان برق و ابزارهای برقی نیز مطمئن شد. جهت پیشگیری از آتش‌سوزی، از وسایلی همچون کپسول‌های آتش‌نشانی استفاده گردد. از دیگر موارد مهم در امر خیاطی، نشستن صحیح پشت میز چرخ‌خیاطی و حفاظت از سلامت جسمی است.

پیوند چرخ خیاطی با صنعت

خیاطی با صنعت پوشاک، ریسندگی و پارچه‌بافی در ارتباط است. صنعت پارچه‌بافی و ریسندگی ایران که در دوره قاجاریه، با واگذاری امتیاز به انگلستان و روسیه نابود شده بود، در دوره پهلوی رونق یافت و صنعت مد و فشن نیز در ایران به تجارتی پرسود تبدیل شد. پس از انقلاب اسلامی نیز خیاطی در ایران توسعه یافت و با صنایع بسیاری در دادوستد قرار گرفت.

بزرگداشت

در تقویم هجری خورشیدی، روز 21 آذر به‌عنوان روز خیاط نام‌گذاری شده است.

منابع

• «از چرخ خیاطی کارگاه دوزندگی تا صادرات پوشاک به عمان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 2 فروردین 1401ش.
• امان‌اللهی بهاروند، سکندر، کوچ‌نشینی در ایران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
• «انواع دوره‌های خیاطی»، سایت طراحی لباس، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• «انواع مراحل خیاطی چیست؟»، سایت نیکارو، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• بشرا، محمد و طاهر طاهری، باورهای عامیانۀ مردم گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۶ش.
• بقیعی، غلامحسین، مشاغل قدیم، مشهد، سخن گستر، ۱۳۸۴ش.
• بهشتی‌پور، مهدی، تاریخچۀ صنعت نساجی ایران، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۳ش.
• تابان‌سیرت، کاووس، پژوهشی در طایفۀ گودسرابی، یاسوج، چویل، ۱۳۸۴ش.
• «تاریخچه خیاطی و مد در ایران از گذشته تا کنون»، سایت هنرانه، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1401ش.
• تسلیمی، علی، افسانه‌های مردم گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۰ش.
• «چرا باید از الگوی خیاطی استفاده کنیم؟»، سایت روچی، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• «چرخش زندگی با دوزندگی»، سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۸ش.
• رنج‌دوست، شبنم، تاریخ لباس ایران، تهران، مؤسسه جمال هنر، ۱۳۸۷ش.
• «روز خیاط»، وبلاگ جدول‌یاب، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• ستوده، منوچهر، فرهنگ سمنانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف الف، تهران، مازیار، ۱۳۷۷ش.
• شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱-۱۳۸۳ش.
• شیبانی، ثریا، «مطالعه‌ای دربارۀ خیاط‌خانه‌های زنانۀ تهران»، کتاب هفته، تهران، شماره 9، ۱۳۴۲ش.
• صفی‌پوری، عبدالکریم، منتهی الارب، تهران، بی‌نا، ۱۳35ش.
• صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• «کدام پیامبر خیاط بود؟ خصوصیات ایشان»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 20 خرداد 1397ش.
• کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به‌تحقیق علی آنی‌زاده، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۸ش.
• کخ، ه.م، از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، آتیه، ۱۳۷۹ش.
• فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق جلال خالقی‌مطلق، تهران، آبان، ۱۳۸۶ش.
• فره‌وشی، بهرام، فرهنگ زبان پهلوی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸ش.
• لمعه، منوچهر، فرهنگ عامیانۀ عشایر بویراحمدی و کهگیلویه، تهران، اشرفی، ۱۳۵۳ش.
• مقدم گل‌محمدی، محمد، تویسرکان، تهران، اقبال، ۱۳۷۸ش.
• مظاهری، علی، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ترجمۀ مرتضى راوندی، تهران، سپهر، ۱۳۴۸ش.
• «معرفی رشته خیاطی لباس زنانه، شاخه کاردانش»، سایت وزارت آموزش و پرورش، تاریخ بارگذاری: 3 دی 1396ش.
• «نکات ایمنی شخصی و کلی حیاتی در کارگاه‌های خیاطی»، سایت روچی، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
• نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۴ش.
• واجد علی‌خان، مطلع العلوم، چ سنگی، لکهنو، بی‌نا، ۱۳۲۰ق.
• «ویژگی‌های یک خیاط ماهر چیست؟»، سایت آکادمی تخصص الگوسازی و دوخت آرامه، تاریخ بارگذاری: 20 اسفند 1400ش.
• هزار و یک شب، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی، به‌تحقیق محمد رمضانی، تهران، بی‌نا، ۱۳۱۵ش.
• یوسفی، فریده، فرهنگ و آداب و رسوم سوادکوه، ساری، پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۹ش.