بافندگی مردم هزاره
بافندگی مردم هزاره؛ فعالیت‌های مربوط به صنایع بافندگی در فرهنگ مردم هزاره.
بافندگی مردم هزاره، قدمت طولانی دارد. مردم هزاره از مواد اولیۀ بومی، دست‌بافت‌های مرغوبی تولید می‌کنند که از گذشته‌های دور نقش اساسی در اقتصاد خانوادۀ هزاره داشته است. امروزه این محصولات، جزء هویت فرهنگی هزاره‌ها به‌شمار می‌آید.
مفهوم‌شناسی
بافندگی مردم هزاره، صنعت بافندگی با استفاده از دست و ابزار‌های ابتدایی است که ریشه در فرهنگ و تاریخ هزاره‌ها دارد.[۱]
پیشینه
بافندگی میان قوم هزاره، از تاریخی کهن برخوردار است؛ اما در قرن 19م مردم هزاره بافندگان ماهری داشتند که دست‌بافت‌های مرغوبی مانند قالی، گلیم، بَرَک، نَمَد و پارچه تولید می‌کردند. پس از شکست قیام 1893م مردم هزاره علیه عبدالرحمن، کارخانه‌های تولید برک را از مناطق هزاره‌نشین به کابل انتقال دادند و تعداد زیادی از زنان و دختران هزاره را که به‌عنوان برده در کابل آورده بودند، در آن جا به‌صورت اجبار به کار گماشته شدند.[۲] پس از این دوره تا 1380ش به‌صورت پراکنده و حتی در عالم مهاجرت مردم هزاره، دست‌بافت‌هایی را با روش سنتی تولید می‌کردند.[۳] پس از سقوط طالبان، تولید قالی در کارگاه‌های خانگی، میان مردم هزاره رونق دوباره پیدا کرد.[۴] با روی‌کار آمدن مجدد طالبان و اعمال محدودیت‌ها علیه زنان، قالیبافی به‌عنوان شغل خانگی همچنان مورد توجه است.[۵]
اهمیت بافندگی در فرهنگ هزاره
بر اساس تحقیقات انجام شده، از گذشته‌های بسیار دور بافندگی از راه‌های تأمین معیشت مردم هزاره بوده است؛ نیروی فعال بافندگی را زنان و کودکان تشکیل می‌دهند، اما مردان نیز در اوقات فراغت به‌خصوص زمستان، کار بافندگی انجام می‌دهند. زنان هزاره از کودکی بافندگی را به کودکان خود به‌ویژه دختران آموزش می‌دهند و از این طریق مهارت بافندگی نسل‌به‌نسل انتقال پیدا کرده[۶] و هزاره‌ها آن را جزء هویت فرهنگی خود می‌دانند.[۷]
ابزار و مواد اولیه
مردم هزاره برای بافتن فرش و برخی پارچه‌های پوشاکی از دارهای عمودی و افقی، شانه، گوله، دَم‌کش، چوب دستی،[۸] قیچی، چاقو و قلاب استفاده می‌کنند، اما پوشاکی چون ژاکت، جوراب، دست‌کش و کلاه را با سیخ‌های فلزی می‌بافند.[۹] استادکاران هزاره دست‌بافت‌های خود را از پشم خودرنگ گوسفند، بز و شتر تولید می‌کنند؛ اما در صورت نیاز آنها را با رنگ‌های گیاهی، رنگ‌آمیزی می‌کنند که کارشناسان آن را راز مرغوبیت دست‌بافت‌های هزارگی می‌دانند.[۱۰]
انواع دست‌بافت‌های مردم هزاره
کارشناسان دست‌بافت‌های مردم هزاره را به دو دسته تقسیم می‌کنند:
الف) فرش/ زیرانداز
1. قالی، مناطق‌هزاره‌نشین از گذشته یکی از مراکز مهم تولید قالی در افغانستان بوده است. زنان هزاره قالی را از نخ‌های پشمی که محصول دست خود آنها بود، می‌بافتند و قالیبافی جنبۀ خوداشتغالی داشت؛[۱۱] اما امروزه بیشتر مواد اولیه توسط کارخانه‌های صنعتی تولید می‌شود[۱۲] و شرکت‌های فعال در عرصۀ تجارت فرش، مواد اولیه و ابزار کار را در اختیار بافندگان قرار می‌دهند. قالی مناطق هزاره‌نشین از شهرت جهانی برخوردار است و در 2019م قالی بامیان، از نواحی مرکزی هزاره‌ها، در میان 184 کشور در آلمان، جایزۀ بهترین طراحی فرش را از آن خود کرد.[۱۳] در گذشته بافندگان هزاره بیشتر قالی را برای رفع احتیاجات زندگی می‌بافتند که بزرگان اجتماعی از آن استفاده می‌کردند،[۱۴] اما امروزه مازاد تولید، صادر می‌شود و گاهی در جهیزیه نوعروسان نیز دیده می‌شود.[۱۵]
2.گلیم که در گویش محلی به آن «پلاس» نیز می‌گویند، از دست‌بافت‌های معروف مردم هزاره است که از نخ‌های پشمی، روی دار خوابیده، توسط مردان[۱۶] و زنان بافته می‌شود.[۱۷] گلیم‌بافان در بازارها و روستاها، محل مشخص دارند و گاهی گلیم‌بافان مرد به‌صورت دوره‌گرد به روستاها سفر می‌کنند. در گلیم هزارگی رنگ‌های مختلف استفاده می‌شود، اما در برخی مناطق رنگ قرمز و در برخی مناطق سفید و سیاه کاربرد بیشتر دارد. در طرح گلیم، خطوط موازی پرکاربرد است. استادکاران هزاره دو طرف گلیم را به‌طور معمول با رنگ سفید می‌بافند و آن را با ریشه‌های بلند تزیین می‌کنند. امروزه با ورود فرش‌های صنعتی، صنعت گلیم‌بافی به فراموشی گراییده است.[۱۸]
ب) پوشاک
1. بَرَک، این پارچه که از نخ پشم بره و شتر بافته می‌شود از مرغوبیت بالایی برخوردار است. برک توسط زنان بافته می‌شود که به بافندۀ آن تانسته‌باف می‌گویند. مردم هزاره از پارچۀ برک پوشاک مردانه مانند چپن، بالاپوش (پالتو)، کورتی (کاپشن)، واسکت، دریشی (کت‌وشلوار) و کلاه می‌سازند.[۱۹] برک یک لباس اعیانی است و در گذشته، لباس رسمی اکثر پادشاهان و خان‌ها در افغانستان و ایران بوده است.[۲۰] برک امروزه میان رهبران سیاسی هزاره رایج است و زیبایی آن توجه گردش‌گران را نیز به خود جلب کرده است. لباس‌هایی که از برک ساخته می‌شود خیاط ویژه دارد که به آن خلیفه می‌گویند. خلیفه‌ها در میان جامعه جایگاه خاص دارند. خلیفه‌ها در زمان دوخت برک، کارآوایی مانند «سوزن ماشین بیرون شد چون سنان آبدار – بَرَک چارگَلَه را نیش می‌زدی مانند مار» را زمزمه می‌کنند. از نظر کارشناسان برک علاه بر آن که یک لباس شیک است، یک پوشش گرم زمستانی است که برای کاهش دردهای عضلانی و مفاصل مفید است.[۲۱]
2. در گذشته، زنان هزاره از کرک بز پارچه‌های مرغوبی می‌بافتند.[۲۲] 3. ژاکت، جوراب، دست‌کش و کلاه از دیگر دست‌بافت‌های هزارگی است که از نخ‌های پشمی توسط سیخ و با کیفیت عالی بافته می‌شود و برای زمستان سرد مناطق هزاره‌نشین بسیار مناسب است.[۲۳]
نقش بافندگی در اقتصاد خانواده
از نظر کارشناسان بافندگی سنتی مردم هزاره، رابطۀ مستقیم با دامداری دارد. بنابراین رونق بازار بافندگی در رشد دامداری نیز اثر دارد. بافندگی در کنار اینکه یک شغل قابل دسترس خانگی است، منابع موجود در جامعه نیز بازار مصرف پیدا می‌کنند. از جانب دیگر دست‌بافی بخش بزرگ صنایع دستی است و بر این اساس رونق بازار آن تأثیر قابل توجهی بر رشد صنعت گردش‌گری دارد.[۲۴]
چالش‌ها
کارشناسان، خشک سالی، گرانی پشم، نبود بازار، عدم توجه مسؤلین و ورود پارچه‌ها و فرش‌های صنعتی را از جمله چالش‌های عمده فرا راه دست‌بافت‌های مردم هزاره می‌دانند.[۲۵]
پانویس
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص145.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص145.
- ↑ جعفری، «انواع صنایع دستی»، وبلاگ حسین جعفری.
- ↑ آرین، «از رنج هنرمندان قالیباف افغان تا صادارات به آمریکا و اروپا»، وبسایت یورو نیوز.
- ↑ «تولید قالین در بامیان نسبت به سال گذشته حدود سه برابر افزایش یافته است»، آژانس خبری پژواک.
- ↑ تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص83-84.
- ↑ «تحولی بر صنعت نمدبافی زنان بامیان»، وبسایت رونامۀ 8 صبح.
- ↑ «برکبافی؛ هنری به بلندای تاریخ افغانستان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.
- ↑ تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص83-84.
- ↑ تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص83-84.
- ↑ «شرکت تولید مواد خام برای بافت قالین در بامیان ایجاد شد»، وبسایت اطلاعات صنعتی افغانستان.
- ↑ آشنا، «قالیبافی، هنر یا غم نان»، خبر آنلاین.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص146-147.
- ↑ آشنا، «قالیبافی، هنر یا غم نان»، خبر آنلاین.
- ↑ «گلیم‌بافی یا پلاس‌بافی هزارگی، گلیم نمادی از صنعت کهن ما»، منجی استدیو.
- ↑ «پلاس بافی یا گلیم بافی هزارگی»، چینل دای جورنال.
- ↑ «گلیم‌بافی یا پلاس‌بافی هزارگی، گلیم نمادی از صنعت کهن ما»، منجی استدیو.
- ↑ «برکبافی؛ هنری به بلندای تاریخ افغانستان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص145.
- ↑ «برکبافی؛ هنری به بلندای تاریخ افغانستان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص145.
- ↑ مهدوی، «بازار صنایع دستی زنان ولایت دایکندی از رونق بازمانده است»، آژانس خبری پژواک.
- ↑ «برکبافی؛ هنری به بلندای تاریخ افغانستان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «تحولی بر صنعت نمدبافی زنان بامیان»، وبسایت رونامۀ 8 صبح.
منابع
آشنا، آصف، «قالیبافی، هنر یا غم نان»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 4 دسامبر 2008م. آرین، محمدعاطف، «از رنج هنرمندان قالیباف افغان تا صادارات به آمریکا و اروپا»، وبسایت یورو نیوز، تاریخ درج مطلب: 28 اکتبر 2019م. «برکبافی؛ هنری به بلندای تاریخ افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1396ش. شریعتی سحر، حفیظ‌الله، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش. مهدوی، احسان، «بازار صنایع دستی زنان ولایت دایکندی از رونق بازمانده است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1401ش. «پلاس بافی یا گلیم بافی هزارگی»، دای جورنال، تاریخ بازدید: 27 اسفند 1402ش. «تحولی بر صنعت نمدبافی زنان بامیان»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1394ش. «تولید قالین در بامیان نسبت به سال گذشته حدود سه برابر افزایش یافته است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 11 مارچ 2023م. تیمورخانوف، ل، تاریخ ملی هزاره، ترجمۀ عزیز طغیان، قم، اسماعلیان، 1372ش. جعفری، حسین، «انواع صنایع دستی»، وبلاگ حسین جعفری، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1394ش. «شرکت تولید مواد خام برای بافت قالین در بامیان ایجاد شد»، وبسایت اطلاعات صنعتی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1402ش. «گلیم‌بافی یا پلاس‌بافی هزارگی، گلیم نمادی از صنعت کهن ما»، منجی استدیو، تاریخ بازدید: 23 اسفند 1402ش. موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.