دایکندی

دایکندی؛ از ولایات مرکزی افغانستان.

دایکندی یکی از ولایات مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان است. این ولایت در مجاورت ولایات غور، بامیان، ارزگان و هلمند قرار گرفته است. مردم این ولایت با زبان فارسی (دری) و لهجۀ هزارگی تکلم می‌کنند. دین مردم دایکندی اسلام و مذهب آنها شیعۀ دوازده‌امامی است. ولایت دایکندی، کوهستانی بوده و سرچشمۀ رود هلمند در این ولایت قرار دارد. اقتصاد مردم در این ولایت وابسته به محصولات کشاورزی و دامداری است.

نام‌گذاری

دایکندی ترکیبی از دو کلمۀ «دای» و «کندی» است. واژۀ دای به مفهوم سرزمین و کندی نیز دارای معانی مختلفی است که یکی از آنها «دلاور» است؛ بنابراین دایکندی یعنی سرزمین کندی بای یا سرزمین دلاوران. دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند.

تاریخچه

در سال 1343ش بخش‌هایی از ولایات کابل، بامیان، غور و قندهار از آنها جدا و با هم ولایت ارزگان را تشکیل دادند. در این ولایت ولسوالی‌های دایکندی از ولایت بامیان و شهرستان از ولایات غزنی و ولسوالی کجران از ولایت غور جدا شده بود؛ اما بااین‌حال هرکدام مشترکات فرهنگی خود را با ولایات مادر حفظ کردند.

ولایتی تحت نام دایکندی با 9 واحد اداری که طی فرمان شمارۀ 14 حامد کرزی رئیس‌جمهور وقت افغانستان منظور و در تاریخ 4 تیر 1383ش افتتاح شد. این ولایت در ابتدا از سه ولسوالی کجران، شهرستان و دایکندی تشکیل شده بود که در گذشته هر سه جزء ولایت ارزگان بودند.

جمعیت‌شناسی

تعداد نفوس ولایت دایکندی 723,980 نفر برآورد شده که 48 درصد زن و 52 درصد مرد هستند. بیشتر نفوس این ولایت از قومیت هزاره هستند. زبان مردم دایکندی دری- فارسی است و به‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.

موقعیت جغرافیایی

دایکندی دومین ولایت بزرگ در منطقۀ هزاره‌جات است. ولایت دایکندی از جمله ولایات مرکزی افغانستان است که حدود 36/17501 کیلومترمربع مساحت و از سطح دریا 2400 متر ارتفاع دارد. این ولایت از شرق و شمال شرق با ولایات غزنی و بامیان، از غرب با ولایات هلمند و غور، از شمال با ولایت غور و از جنوب با ولایت ارزگان مرز مشترک دارد.

دایکندی ولایت کوهستانی با راه‌های مواصلاتی صعب‌العبور است. این ولایت کوهستان (96 درصد کوهستانی) که حدود2.68 درصد کل خاک افغانستان را تشکیل می‌دهد، دارای 2085 قریه (روستا) است.

آب و هوا

آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.

اقتصاد

بیشتر مردم ولایت دایکندی به کشاورزی و دام‌پروری مشغول هستند. بیشتر محصولات کشاورزی در این ولایت بادام، گندم، جواری (ذرت)، ماش، انگور، سیب، نخود، لوبیا و عدس است. بادام عمده‌ترین محصول کشاورزی مردم در این ولایت است که به‌دلیل مرغوبیت بالا در بازارهای داخلی و خارجی بازار خوبی دارد. معادن گچ در ولسوالی سنگ تخت و بندر، تورمالین در اشترلی، مرکز و شهرستان، ابرک در شهرستان و اشترلی، ذغال سنگ در اشترلی، گالن در کیتی و شهرستان، کرازوپراز در میرآمور، مرمر در مرکز و شهرستان، گرانیت در شهرستان و گارنت در مرکز وجود دارد ولی تاکنون هیچ‌کدام از آنها استخراج نشده است.

فرهنگ و هنر

در ولایت دایکندی در حال حاضر سه رسانۀ صوتی رادیو نسیم، رادیو آفتاب و رادیو دایکندی مشغول فعالیت هستند. جشن گل بادام یکی از فستیوال‌های محبوب در این ولایت است. جشن نوروز (میلۀ نوروز) یکی دیگر از جشن‌های تاریخی مردم در ولایت دایکندی است که در آن به اجرای برنامه‌های مختلفی از قبیل صلۀ رحم، تئاتر، ذبح حیوانات و در برخی نقاط کشتی‌گیری می‌پردازند.

ازدواج در دایکندی در اوایل جوانی و با آشنایی پسر و دختر بعد از خواستگاری رسمی توسط اقوام پسر صورت می‌گیرد. ابتدا مراسم شیرینی‌خوری (خویشی‌گری) انجام می‌شود؛ سپس داماد شیربها (گله) را طی یک تا دو سال به پدر عروس پرداخت کرده و در نهایت، مراسم عروسی (طوی) صورت می‌گیرد. مراسم عقد را نیز در خانۀ داماد ضمن مجلس مختصری اجرا می‌کنند.

سوزن‌دوزی، گلیم‌بافی، خامک‌دوزی، نمدبافی، لحاف‌بافی و بافندگی از جمله صنایع‌دستی زنان در ولایت دایکندی است. پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.

مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری، حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر هستند.

مشاهیر

دولت‌بیگ (حاکم نیمی از هزارستان در دوران صفویه)؛ عنایت خان هزاره (حاکم دایکندی و اطراف آن در زمان احمدشاه ابدالی)؛ محمدابراهیم گاوسوار (سردارِ مشهور هزاره در زمان ظاهر شاه)؛ محمدحسین صادقی نیلی (از فرماندهان مهم حزب وحدت)؛ سرور دانش (حقوقدان برجسته و معاون اشرف غنی رئیس‌جمهور سابق افغانستان)؛ آیت‌الله محمدحسن خسروی (از علمای مشهور دایکندی)؛ داوود سرخوش (آوازخوان و مشهور به سلطان دمبوره).

معارف و تحصیلات عالی

مکاتب، دارالعلوم‌ها، مراکز تعلیمات تخنیکی و مراکز سواد حیاتی متعددی در سطح ولایت دایکندی با صدها معلم و نزدیک به 200 هزار دانش‌آموز وجود دارند.

دانشگاه دولتی دایکندی در سال 1393ش در شهر نیلی افتتاح شد. دانشگاه خصوصی ناصرخسرو نیز از سال‌ها پیش در مرکز ولایت دایکندی مشغول فعالیت است. در ولایت دایکندی بیش از 20 مدرسۀ دینی مشغول ارائۀ خدمات آموزش علوم دینی است.

تقسیمات کشوری

ولایت دایکندی از ولسوالی‌های خدیر، کیتی، شهرستان، میرامور، اشترلی، کجران، گیزاب، سنگ‌تخت و بندر و نیلی تشکیل شده است. ولسوالی «پاتو» نیز در سال‌های اخیر در بخش جنوبی این ولایت افتتاح شده است. این تقسیمات محصول تجزیۀ ولسوالی شهرستان سابق به دو ولسوالی میرامور و شهرستان، ولسوالی کجران به دو ولسوالی کیتی و کجران و ولسوالی دایکندی به چهار ولسوالی خدیر، نیلی، اشترلی و سنگ‌تخت و بندر است.

امکانات رفاهی

شهر نیلی دارای یک پارک مشهور بنام پارک بادام و چوک بادام است؛ این شهر مرکزی در دشت نیلی واقع شده است. در ولایت دایکندی تنها10 کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است. تنها بند (سد) برق ساخته‌شده در دایکندی بند سوختوک است که در مرکز ولایت دایکندی و روی رودخانۀ «لزیر» یکی از سرچشمه‌های رودخانۀ هلمند ساخته شده و با ظرفیت 700 کیلووات برق فعال است که از آن برای روشنایی شهر نیلی استفاده می‌شود.

یک شفاخانۀ 20 بستر اختصاصیِ ترک اعتیاد در نیلی ساخته شده است. همچنین یک شفاخانه دولتی 100 بستر (شفاخانۀ ولایتی) در مرکز ولایت دایکندی و بیش از 36 مرکز صحی در مرکز و ولسوالی‌های این ولایت مشغول ارائۀ خدمات صحی هستند. ولایت دایکندی در حال حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) در مرکز به نام میدان هوایی نیلی است.

منابع

• «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 دسامبر 2018 م.
• «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 جولای 2018م.
• «پرواز موفقیت آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1395ش.
• تقی زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1400ش.
• «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• جیلانی «عارض»، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، 1379ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1395ش.
• خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1372ش.
• «دایکندی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 9 اسفند 1401ش.
• سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
• سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه 1391ش.
• سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، 20 آبان 1398ش.
• «سنگ تهداب شفاخانۀ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
• «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1395ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1392ش.
• طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانۀ 20 بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1400ش.
• فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی1393»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1393ش.
• کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجۀ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1394ش.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس: سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1397ش.
• مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: 11 فوریه 2008م.
• نبی زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، 1365ش.
• نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1398ش.
• «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 ژوئن 2014م.
• «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1400ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی سفر، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، چاپ4، تهران، محمدابراهیم شریعتی افغانستانی، 1390ش