غزنی
غزنی، ولایتی در جنوب‌شرق افغانستان با سابقهٔ تمدنی کهن.
ولایت غزنی از ولایت‌های باستانی افغانستان بوده و از نظر تاریخی، از مراکز فرهنگ و ادب منطقه به‌شمار می‌رود. در این ولایت، شاعران، نویسندگان، پژوهشگران، هنرمندان و عالمان زیادی زیسته‌اند که در غنی‌سازی فرهنگ و کسب افتخارات تاریخی غزنی، نقش ایفا کرده‌اند.
نام‌گذاری
هیوان تسانگ، سیاح چینی که در ۶۴۴م به غزنه سفر کرده بود، آن را پایتخت «تساو کیوتو» زابلستان خوانده و نام غزنه را «هوسی‌نا» نوشته است که برخی، آن را همان «کانتراک» دانسته‌اند. برخی پژوهشگران، غزنه را تغییریافتۀ «گَزنگ» و به‌معنای خزانه گفته‌اند. مورخین عرب این شهر را گاهی غزنه و گاهی نیز غزنین خوانده‌اند. گروهی دیگر از کارشناسان، بر این باور هستند که سرزمین اوستایی «کخره» همان شهر غزنه است. یونانیان نیز این شهر را «غازوس» نامیده‌اند.[۱]
تاریخچه
غزنی از کهن‌ترین مناطق افغانستان محسوب می‌شود که آثار تاریخی مربوط به دورهٔ پارینه‌سنگی با قدمت بیش از ۱۰۰ هزار سال در دشت ناهور این ولایت کشف شده است. این آثار، ابزارهای سنگی ساخته شده از کوارتز شامل تَراشه، ساطور، رَنده، تیشه و تَبر هستند و نخستین شواهد به‌دست‌آمده از دورۀ پارینه‌سنگی زیرین در افغانستان به شمار می‌روند.[۲] غزنی همچنین در قرن هفتم میلادی از مراکز اصلی بوداییان در افغانستان بوده است. آثار مذهبی کشف‌شده از تپهٔ سردار، نشان از دو فرهنگ هندویی و بودایی دارد. همچنین بسیاری از حملات غزنویان به هند از غزنی سازماندهی شده است. تاریخ‌نگاران با شگفتی از آراستگی ساختمان‌ها، کتاب‌خانه‌های بزرگ، مجلل بودن دربار و ثروت گران‌بهای شهروندان غزنی یاد کرده‌اند.[۳] این ولایت در دوران غزنویان و غوریان، شاهد تمدنی بزرگ همراه با آبادانی، پیشرفت فرهنگی و آفرینش شاهکارهای ادبی بوده است.[۴] ولایت غزنی پیش از اسلام مرکز زابلستان بوده که در شاهنامۀ فردوسی به‌عنوان کانون پهلوانان یاد شده است. این منطقه، در دوران پس از اسلام نیز از شهرهای بزرگ خراسان و از آبادترین و زیباترین شهرهای آسیا به حساب می‌آمده است.[۵]
جمعیت‌شناسی
براساس احصائیۀ مرکزی در سال 1399ش، ولایت غزنی دارای ۱,۳۶۲,۵۰۴ نفر جمعیت بوده و از ولایت‌های پرنفوس افغانستان به‌شمار می‌رود.[۶] پشتون‌ها، هزاره‌ها، تاجیک‌ها و قزلباش‌ها، جمعیت اصلی این ولایت را تشکیل می‌دهند. زبان‌های فارسی و پشتو، از زبان‌های رایج در ولایت غزنی بوده و مردمان این ولایت مسلمان سنی و شیعه هستند.[۷]
موقعیت جغرافیایی
ولایت غزنی از شمال با ولایت بامیان و میدان وردک، از جنوب و جنوب‌غربی با ولایت زابل، از شرق با ولایت لوگر و پکتیا، از جنوب‌شرق با ولایت پکتیکا و از غرب با ولایت ارزگان و دایکندی همسایه است. شهر غزنی مرکز این ولایت باستانی بوده و فاصلۀ آن از کابل، ۱۳۵ کیلومتر است.[۸]
اقتصاد
تجارت و صنعت
غزنی به‌دلیل قرارگرفتن در مسیر شاه‌راه کابل- هرات، از رونق تجاری برخوردار است. از قدیم نیز شهر غزنی معبرگذرگاه هند با دو مرکز کابل و بامیان بوده که این امر در رونق اقتصادی این ولایت نقش داشته است.[۹]
کشاورزی
بیش از 85 درصد از ساکنین ولایت غزنی پیشۀ زراعت و مالداری دارند. گندم، کچالو (سیب‌زمینی)، آلوبخارا، انگور و جو از محصولات زراعتی این ولایت بوده و انگور و آلو بخارای آن از شهرت برخوردار است که به‌صورت آلوبخارای خشک و کشمش در بازار‌های جهانی عرضه می‌شود.[۱۰]
سرمایۀ طبیعی
بر اساس آمار وزارت معادن و پطرولیم، ولایت غزنی دارای معادن متعددی است. آهن در منطقۀ کوالی‌کوشی، پَری‌خانه و نیلَگ؛ سرب و جست در تَنَگی و سَرلومان؛ آلومینیم در چارقلعه؛ طلا در زرکشان انگوری و تَمکی؛ بسموت در قَره‌باغ؛ زغال سنگ در چاربرجه؛ کرومایت در سِترنین؛ سنگ تراورتن در کَمرک، ناهور و مالستان؛ تنگستن در سَروآ؛ قلعی در لارگه؛ نقره در میرزکه؛ سنگ‌های تزئینی در انگوری و سنگ مرمر در کوراله از سرمایه‌های معدنی این ولایت به شمار می‌روند.[۱۱]
صنایع خلاق
صنایع دستی از قدیم به‌عنوان منابع عایداتی (درآمدی) مردم غزنی به‌شمار رفته و ظروف برنجی و مِسی، گیلم‌بافی، شال‌بافی، خامَک‌دوزی، پوست و وسایل نقاشی، جوراب شالی، دستمال‌های گوش و زیورآلات نقره‌ای از مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌روند.[۱۲]
فرهنگ و هنر
ادبیات
غزنی در گذشته، همواره مرکز تجمع دانشمندان بسیاری مانند ابوریحان بیرونی، فردوسی، ابوالفضل بیهقی، عبدالحی گردیزی، سنایی، مسعود سعدسلمان، عنصری، منوچهری دامغانی و فرخی سیستانی بوده است. در زمان سلطان محمود غزنوی جمعی بزرگ از شاعران در این شهر گرد آمده و با خلق آثار ادبی باعث شده‌اند تا زبان فارسی به یک زبان زنده و فناناپذیر تبدیل شود.[۱۳]
رسانه
هشت رادیو و دو تلویزیون محلی و بیشتر از چهل رسانه چاپی در مرکز و ولسوالی‌های ولایت غزنی فعالیت دارند که برنامه‌های محلی و ملی را منتشر می‌کنند.
جشن‌ها
«عید قربان» و «عید رمضان» به‌عنوان اعیاد دینی[۱۴] و «نوروز» از زمان سلطان محمود غزنوی تاکنون به‌عنوان یک جشن فرهنگی تجلیل و تکریم می‌شود.[۱۵]
ورزش و بازی‌های محلی
فوتبال، والیبال، کاراته، کانکفو‌توآ، بوکس، فری‌فایت، تکواندو از جمله ورزش‌های پرطرفدار در ولایت غزنی بوده و علاوه بر آنها، سنگ‌گیرگ، توب‌دنده، سنگ‌اندازی، توشله برد، شیغَی‌بازی و کمان‌بازی، گیرگ‌زنی، نیزه زنی و نشانه زنی، کبک‌جنگی، بادبادک بازی، خروس جنگی و غورسی از بازی‌های محلی این ولایت به شمار می‌روند.[۱۶]
غذاهای محلی
دلده، بولانی، منتو، آشک، کیچیری قوروت، آش، کباب تندوری (تنوری)، چپلی کباب، قابلی پلو، نان بوته، قورتی، حلوای سرخ، گوشت‌کوچه، مَلیده تخم‌جوشی از جمله غذاهای محلی ولایت غزنی به‌شمار می‌روند. این نوع غذاها در سایر مناطق افغانستان نیز رواج دارند اما تفاوت‌های اندکی در شیوه‌های پخت‌وپز آنها مشاهده می‌شود.[۱۷]
پوشاک
در ولایت غزنی اقوام مختلف دارای نوع پوشش و لباس‌های خاص خود هستند. شال خامک‌دوزی، موره (مهره) دوزی، گند افغانی، پیراهن‌تنبان، برگ و عمامه از جمله سبک‌های پوشش مردمان غزنی به شمار می‌رود. زنان نیز دارای پوشش خاص خود بوده و بیشتر با حجاب هستند.[۱۸]
افتخارات
غزنی در سال ۳۴۱ش به‌عنوان پایتخت سلسلۀ غزنویان انتخاب شد. این شهر در سدۀ ۱۱م از مراکز فرهنگی- ادبی پارسی بوده است. علاقۀ ادبی سلطان محمود غزنوی باعث شد تا بسیاری از شاعران و فیلسوفان پارسی‌گوی در دربار او گرد آیند. غزنی به‌دلیل سابقۀ تمدنی در سال ۲۰۱۳م از سوی سازمان آیسیسکو به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام نام‌گذاری شد.[۱۹]
پژوهش‌ها دربارۀ غزنی
کتاب «غزنی بستر تمدن شرق اسلامی» حاصل تلاش جمعی از نویسندگان مجمع فرهنگی علما و طلاب جاغوری است. این مجموعه، مقالات و نوشته‌های تاریخی، علمی و ادبی را دربارهٔ پیشینۀ شهر غزنی جمع‌آوری کرده‌اند. در این کتاب از تاریخ، فرهنگ، زبان، جغرافیای تاریخی و مفاخر غزنی صحبت شده است.[۲۰]
معارف و تحصیلات عالی
مکاتب
در ولایت غزنی ۶۴۸ باب مکتب و ۱۱ باب مرکز تربیت معلم فعال بوده و ۷۰۰ هزار دانش‌آموز در آن مصروف آموزش هستند که از این میان، ۴۵ درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند.[۲۱]
دانشگاه غزنی
دانشگاه غزنی در سال ۱۳۸۷ش تأسیس شده و دارای پنج دانشکده و ۱۷ گروه آموزشی است. این دانشگاه دارای یک باب کتابخانة عمومی و چهار باب کتابخانة اختصاصی است.[۲۲]
دانشگاه‌های خصوصی
دانشگاه خاتم‌النبیین (در دو واحد جاغوری و غزنی)، دانشگاه سلطان محمود غزنوی و دانشگاه مسلم از جمله دانشگاه‌های خصوصی فعال در این ولایت هستند.[۲۳]
کتابخانة عمومی
کتابخانه عامه در مرکز غزنی که توسط جمهوری اسلامی ایران بنا شده، بزرگترین کتابخانة شهر به‌شمار می‌رود. کتابخانۀ فیض‌‌محمد کاتب هزاره در جاغوری، کتابخانۀ صوتی نابینایان، کتابخانۀ ویژۀ بانوان و کتابخانۀ دانشگاه غزنی از جمله مراکزی هستند که در این ولایت فعالیت داشته و روزانه مراجعین زیادی دارند.[۲۴]
تقسیمات کشوری
شهر غزنی مرکز ولایت غزنی بوده و ولسوالی‌های بهرام شهید، جَغَتو، ناوُر، اَجرِستان، جاغوری، مُقُر، ناوه، آب‌بند، گیرو، قره‌باغ، اَندَر، ده‌یک، زَنه‌خان، گیلان، رشیدان، واغَز، خواجه‌عمری، مالستان و خوگیانی از جمله ولسوالی‌های این ولایت به‌شمار می‌روند.[۲۵]
گردشگری
در ولایت غزنى، در مجموع 300 آبده و مقبرهٔ تاریخى وجود دارد. ارگ غزنی، مناره‌های غزنی، قصر سلطان مسعود غزنوی، مقبرهٔ سبکتگین بنیان‌گذار دودمان غزنوی، مقبرهٔ سلطان محمود غزنوی، مقبرهٔ سلطان حلقوم، مقبرهٔ سلطان عبدالرزاق، مقبرهٔ سلطان مودود، مقبرهٔ سنایی غزنوی، زیارت بهلول، زیارت علی لالا، زیارت تاج‌اولیا، زیارت خواجه بلغار، زیارت شمس صاحب، تپه سردار، باغ پیروزی، باغ صدهزار یا باغ صدهزاره، باغ محمودی و باغ هزاردرخت از مهم‌ترین مکان‌های دیدنی و گردشگری مرکز ولایت غزنی به‌شمار می‌روند.[۲۶]
زیرساخت‌ها
وزارت احیا و انکشاف دهات در ولایت غزنی، برنامۀ همبستگی ملی را به اجرا گذاشته و در مجموع ۳۵۵۲ پروژهٔ زیربنایی را تکمیل کرده است. این برنامه‌ها شامل بند‌های آب، آب صحی (بهداشتی)، دیوارهای حفاظتی، سرک‌سازی (راه‌سازی)، سالن اجتماعات، مکاتب و کانال‌های آب‌رسانی است.[۲۷]
پانویس
- ↑ ناهض، قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۹۴ش، ص ۸۰.
- ↑ «ولایت غزنی، از سنایی تا یکی از کهن‌ترین مناطق جهان»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ «ولایت غزنی، از سنایی تا یکی از کهن‌ترین مناطق جهان»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ «معرفی یک فرهنگ و تمدن اصیل در غزنی بستر تمدن شرق اسلامی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «ولایت غزنی، از سنایی تا یکی از کهن‌ترین مناطق جهان»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ سالنامة احصائیوی ۱۳۹۹ش، ص۹.
- ↑ ناهض، قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۹۴ش، ص۸۰.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامه افغانستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۰.
- ↑ «غزنی پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت پایگاه فرهنگی- سیاسی سحر.
- ↑ «غزنی پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت پایگاه فرهنگی- سیاسی سحر.
- ↑ «ظواهر معدنی ولایت غزنی»، وب‌سایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان.
- ↑ ناهض، قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۹۴ش، ص۸۱.
- ↑ ندوی، سفرنامه افغانستان، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱.
- ↑ «عید فطر در افغانستان»، وب‌سایت ایرانگردی.
- ↑ «تجلیل از نوروز و ائین‌های سنتی در غزنی»، خبرگزاری جمهور.
- ↑ «ورزش‌های محلی و سنتی در غزنی در یک سال گذشته رشد چشم‌گیر داشته است»، خبرگزاری سلام وطندار.
- ↑ غذاهای محلی غزنی»، وب‌سایت غذاهای محلی غزنی.
- ↑ «لباس مردم افغانستان»، وب‌سایت آسمان جاغوری.
- ↑ «غزنی رسما پایتخت فرهنگی جهان اسلام شد»، روزنامه ماندگار.
- ↑ «مجموعه مقالات و نوشته‌های تاریخی، علمی و ادبی در باره غزنی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «از اثر ناامنی در ولایت غزنی ۳۳ مکتب و مدارس دینی بسته شده است»، آژانس خبری پژواک.
- ↑ «کتلاک پوهنتون ها و موئسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزرات تحصیلات عالی افغانستان.
- ↑ وهنتون ها و موسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت ریاست تضمین کیفیت و اعتباردهی.
- ↑ «رشد فرهنگ مطالعه در بین جوانان ولایت غزنی»، روزنامه ماندگار.
- ↑ «ولایت غزنی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، اطلاعات عمومی.
- ↑ ناهض، قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۹۴ش، ص ۸۰.
- ↑ «بهره برداری از ۲۱ پرژه انکشافی در ولایت غزنی»، خبرگزاری صدای افغان.
منایع
- «از اثر ناامنی در ولایت غزنی ۳۳ مکتب و مدارس دینی بسته شده است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ بارگذاری: ۲۷ می ۲۰۱۹م.
- «بهره‌برداری از ۲۱ پروژه انکشافی در ولایت غزنی»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ بارگذاری: ۲۴ اسد ۱۳۹۵ش.
- «تجلیل از نوروز و آیین‌های سنتی در غزنی»، خبرگزاری جمهور، تاریخ بارگذاری: ۲۸ حوت ۱۳۹۱ش.
- «پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت ریاست تضمین کیفیت و اعتباردهی، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۱ش.
- دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، ۱۳۸۲ش.
- «رشد فرهنگ مطالعه در بین جوانان ولایت غزنی»، روزنامه ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۱۰ سنبله ۱۳۹۳ش.
- سالنامه احصائیوی ۱۳۹۹ش، شماره ۴۴، تاریخ بارگذاری: ۱۴۰۰ش.
- «ظواهر معدنی ولایت غزنی»، وب‌سایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «عید فطر در افغانستان»، وب‌سایت ایرانگردی، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «غزنی پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت پایگاه فرهنگی- سیاسی سحر، تاریخ بارگذاری: ۱خرداد ۱۳۹۳ش.
- «غزنی رسما پایتخت فرهنگی جهان اسلام شد»، روزنامه ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۵ حوت ۱۳۹۲ش.
- «غذاهای محلی غزنی»، وب‌سایت غذاهای محلی غزنی، تاریخ بارگذاری: ۱۹آبان ۱۳۹۸ش.
- «کتلاک پوهنتون‌ها و موئسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزرات تحصیلات عالی افغانستان، ۱۳۹۹ش.
- «لباس مردم افغانستان»، وب‌سایت آسمان جاغوری، تاریخ بارگذاری: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰ش.
- «معرفی یک فرهنگ و تمدن اصیل در غزنی بستر تمدن شرق اسلامی»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۱۳مرداد ۱۳۹۴ش.
- «مجموعه مقالات و نوشته‌های تاریخی، علمی و ادبی درباره غزنی»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۷ بهمن ۱۳۹۵ش.
- ندوی، سیدسلیمان، سفرنامه افغانستان، ترجمه نذیراحمد اسلامی، زاهدان، نشر غلام حسین جهان‌تیغ، ۱۳۸۲ش.
- ناهض، محمدحکیم، قاموس جغرافیایی افغانستان، کابل، دایرة‌المعارف آریانا، ۱۳۳۸ش.
- «ولایت غزنی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: ۲۵بهمن ۱۴۰۱ش.
- «ولایت غزنی، از سنایی تا یکی از کهن‌ترین مناطق جهان»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ بارگذاری: ۲۸تیر ۱۴۰۰ش.
- «ورزش‌های محلی و سنتی در غزنی در یک سال گذشته رشد چشم‌گیر داشته است»، خبرگزاری سلام وطندار، تاریخ بارگذاری: ۲۳ دی ۱۴۰۱ش.