خامک دوزی
خامک دوزی؛ از صنایع دستی زنانه و گونه‌ای از هنر سوزن‌دوزی.
خامک دوزی، از زیباترین و ظریف‌ترین هنرهای سوزن‌دوزی است و با استفاده از نخ ابریشم یا سُند، روی پارچه‌های ابریشم و کتان و یا پارچه‌هایی دوخته می‌شود که تار و پود آن واضح باشد. خامک‌دوزی در طرح و نقش‌های مختلف و رنگ‌های زیبا و جذاب عرضه می‌شود به‌گونه‌ای که نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کند. امروزه این هنر دست‌دوزی از جغرافیای افغانستان فراتر رفته و توجه گردشگران خارجی را به‌خود جذب کرده است و آنها برای خرید این نوع صنعت دستی چشم‌نواز زنان افغانستان هزینه می‌کنند.
تاریخچه
خامک‌دوزی از هنرهای اصیل و صنایع دستی زنان افغانستان است.[۱] خامک‌دوزی، گونه‌ای از هنر سوزن‌دوزی است که سابقۀ 6000 هزارساله دارد.[۲] برخی پژوهشگران هنر خامک‌دوزی در افغانستان را به پیدایش صنعت ابریشم در این کشور پیوند داده‌اند و نخستین نوشته‌های اسلامی، افغانستان امروزی را بهترین مکان برای تولید محصولات ابریشمی دانسته‌اند.[۳]
نام‌گذاری
نام‌گذاری خامک به این دلیل است که در گذشته ابریشم را به‌صورت خام و بدون سفیدکاری، رنگرزی و پخت به‌کار می‌گرفتند و تنها با تابیدن در قالب نخ، اثر خامک‌دوزی‌شده به وجود می‌آوردند.[۴]
جایگاه هنر خامک‌دوزی
خامک‌دوزی در سراسر افغانستان رایج است، اما در شهرهای هرات، قندهار، مزارشریف، بامیان، غور و غزنی شهرت بیشتری دارد.[۵] همچنین این هنر فوق‌العاده ظریف زنانه، در میان اقوام مختلف افغانستان به‌ویژه هزاره‌ها که با آن زندگی می‌کنند از اهمیت خاصی برخوردار است[۶] و طرح‌های این هنر در شهرهای مختلف با توجه به اختلاف فرهنگی مناطق، تنوع زیادی را در خود گنجانده است.[۷]
ابزار خامک‌دوزی
برای خلق یک اثر هنری مهارت و ابزار لازم است تا کاربرد دقیق آن زیبایی و جذابیت خاصی به اثر بدهد. در هنر خامک‌دوزی از وسائل بسیار ساده و کم‌هزینه استفاده می‌شود.
سوزن
در خامک‌دوزی از سوزن‌های باریک و نازک استفاده می‌شود تا ظرافت بیشتری داشته باشد.
تار
در گذشته نخ ابریشمی برای هنر خامک به‌کار گرفته می‌شد، اما امروزه از سند (ریمس) استفاده می‌شود.
تارکن
این وسیله برای کندن دوخت‌های اشتباه، استفاده می‌شود.
انگشتانه
یک وسیلۀ فلزی است که با آن سر انگشت از آسیب سوزن محافظت می‌شود.
کارگا
دو سازۀ چوبی سبک حلقوی است که پارچه را در وسط آن قرار می‌دهند تا پارچه بدون حرکت و صاف بماند و کار دوخت به‌آسانی انجام شود. خامک‌دوزان در یک‌دست کارگاه و در دست دیگر سوزن را می‌گیرند و گاهی نیز پارچۀ خامک را روی زانو گذاشته خامک‌دوزی را شروع می‌کنند.[۸]
پارچه
دوخت خامک روی پارچه‌های مختلف مانند گاج عربی و گاج ابریشم برای روسری، کرب و کربناز برای شلوار زنان، انجام می‌شود. خامک‌دوزی روی پارچه‌های یادشده مهارت بالایی لازم دارد به‌دلیل اینکه این پارچه‌ها بسیار ظریف است و نخ‌های آن به‌آسانی قابل شمارش نیست. برای لباس مردان از پارچه‌های سندل، آریش و تیترون در خامک‌دوزی استفاده می‌شود که با توجه به ضخامت این نوع پارچه‌ها، هنر خامک روی آن آسان‌تر انجام می‌گیرد.[۹]
ذوق هنری
علاقه، سلیقۀ هنری و حوصلۀ زیاد از عوامل تحقق یک اثر خامک‌دوزی است.[۱۰]
مدت زمان خامک‌دوزی یقۀ مردانه و پاچۀ شلوار زنانه گاهی چهار تا شش ماه طول می‌کشد.[۱۱]
شیوۀ آموزش
هنرخامک‌دوزی به‌عنوان میراث فرهنگی،[۱۲] از نسلی به نسل دیگر توسط خانواده‌ها منتقل می‌شود و آنها در زمان کودکی به فرزندان دختر خود این هنر زیبا را آموزش می‌دهند. در بسیاری از مناطق افغانستان بر پایۀ رسوم کهن، دختران پیش از نامزد‌شدن، لباس شب عقد داماد را خامک‌دوزی می‌کنند تا حاصل هنرمندی باظرافت خود را در جشن آغازین زندگی مشترک بر تن همسر فردای خود ببینند.[۱۳]
روش دوخت
زنان خامک‌دوز این هنر را به سه شیوه اجرا می‌کنند.
- در روش اول ابتدا تارهای پارچه شمرده شده و پس از آن طرح مورد نظر روی آن دوخته می‌شود. بانوان خامک‌دوز با مهارت ویژه در این هنر، نقشه و طرح آن را ترسیم می‌کنند.[۱۴]
- در روش دوم، هنرمندان خامک، طرح و نقشه را روی پارچه کپی کرده و خامک‌دوزی را مطابق آن ادامه می‌دهند.
- در روش سوم، ابتدا دوخت روی پارچۀ جالی (توری) به‌دلیل سهولت در شمارش نخ‌های توری، انجام می‌شود و سپس پارچۀ توری خامک‌دوزی‌شده، به پارچۀ اصلی وصل می‌شود، اما آن ظرافت نوع اول را ندارد.[۱۵] افراد حرفه‌ای در این هنر به‌طور معمول به طراحی اولیه روی پارچه با کاغذ نیاز ندارند، آنها در ذهن خلاق خود طرح‌های متنوع را آماده می‌کنند و سپس آن را روی پارچه اعمال می‌کنند.[۱۶]
انواع خامک‌دوزی
این هنر به دو صورت سنتی و ماشینی انجام می‌شود؛ شکل سنتی آن به‌صورت دست‌دوز اجرا می‌شود، اما امروزه در رقابت با این هنر دست، ماشین‌های خامک‌دوزی وارد شده است که این کار را در طرح‌ها و تقشه‌های متنوع با قیمت پایین انجام می‌دهد. بر خلاف کار دست، دستگاه خامک‌دوز سرعت بالایی در دوخت دارد، اما در ظرافت به کار دست نمی‌رسد.[۱۷]
نقش‌های خامک‌دوزی
در خامک‌دوزی نقش‌ها دو گونه است:
- نقش‌هایی که برای تاق‌بندی (اسکلت‌بندی) به‌کار می‌رود، شامل آوه، چهار‌بسته، نختک، شبکه، دبست و نبات‌ریز است. هنرمند خامک‌دوز انواع نقش‌های هندسی را با ترکیب این نقش‌های پایه به‌شکل‌های زیبا و جذاب در می‌آورد.[۱۸]
- برخی از نقش‌ها که با استفاده از آن تاق‌ها پر می‌شود شامل نختک، تخمک، مارپیچ، لَیس ساده، لیس دودندانه ( دندان موش)، لیس چهاردندانه، پشت ماهی و هشت‌فرق (هشت‌برگ) است.[۱۹]
عناصر بصری
بانوان هنرمند این صنعت، با به‌کارگیری مناسب از جلوه‌های بصری مانند نظم، ریتم، تعادل، تقارن، تکرار و حرکت، اثر خود را از یکنواختیِ خسته‌کننده در می‌آورند و با تنوع و جذابیت، نگاه هر ناظری را به این آثار چشم‌نواز جلب می‌کنند.[۲۰]
الهام از محیط پیرامونی
هنرمندان خامک با الهام از محیط و طبیعت پیرامون، عقاید مذهبی[۲۱] و هنرهای دیگر مانند نقش‌های هندسی در معماری‌ها، کاشی‌ها، قالین (قالی) و پارچه‌های طرح‌دار، سبک خاصی در سوزن‌دوزی ابداع کرده‌اند که جزء هویت تاریخی ـ فرهنگی افغانستان شده است. تنوع زیاد طرح و نقش هندسی، بانوان را به ترکیب‌های نامحدود وا می‌دارد و آنها با استفاده از خلاقیت و ذوق هنری خود اشکال زیبایی را می‌آفرینند.[۲۲]
نمادسازی‌های معنوی در هنر خامک‌دوزی
- به نظر کارشناسان و محققان، هنرمند خامک‌دوز با استفادۀ عالی از نقش‌های هندسی و به‌خصوص گره‌ها فراتر از هندسۀ اقلیدسی رفته و خط‌های تزیینی ایجاد می‌کند که به وضوح، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را آشکار می‌سازد. از یک گره، گره‌های زیادی به‌وجود می‌آید، پس گره زایا است و باعث تنوع، آهنگ، توازن، پیچیدگی و کثرت می‌شود.[۲۳]
- نظم تک‌تک طرح‌های خامک‌دوزی آکنده از نظم منطقی و در نهایت، کل طرح دارای نظم منطقی توأم با تعادل است.[۲۴] این هنر ظریف و بی‌نهایت دقیق، نشان از ذهن پر مفهوم و ظریف زن هنرمند شرقی دارد و هویت فردی و جمعی او را حکایت می‌کند.[۲۵]
- به نظر برخی محققان نقش‌های هندسی، اثر خامک‌دوزی‌شده را در بعد مادی و معنوی از ابهت و نجابت ویژه‌ای برخوردار می‌سازد و خامک‌دوز هنرمند، روی یک پارچۀ ساده به‌کمک نقش‌های هندسی سوژۀ اصلی خود را به‌بهترین شکل به‌نمایش می‌گذارد که لباس‌های عروس و داماد در مراسم عروسی از این سنخ است و با تفاوت آشکار از لباس دیگران متمایز می‌شود.[۲۶]
- نمونۀ دیگر از بعد معنوی خامک‌دوزی ظرافت خاص در اشکال خامک‌دوزی شدۀ لباس زنانه است که به لحاظ لطافت و ملایمت با لباس مردان تفاوت آشکار دارد. همچنین برای آدم‌های بانفوذ و ثروتمند لباس‌های پرنقش و نگارتر،[۲۷] برای آدم‌های عارف مسلک طرح‌های ملایم و برای انسان‌های بدکردار طرح‌های خشن تزیین شده است که از یک اندیشۀ معنوی و نوع نگاه هنرمند خامک‌دوز به هستی، پشت این طرح‌ها حکایت دارد.[۲۸]
کارکردها
معرفی و گسترش فرهنگ و هنر صنایع دستی
خلق آثار هنری در بخش صنایع دستی توسط بانوان خامک‌دوز، هنر و فرهنگ جامعۀ افغانستان را بیشتر معرفی می‌کند و گسترش می‌دهند.[۲۹]
تقویت اقتصاد
زنان خامک‌دوز با تولید آثار هنری و تزیینی خود در رشد و توسعۀ اقتصاد خانواده‌ها و کشور سهم می‌گیرند.[۳۰]
آرامش در عین ناامنی
آثار خامک‌دوزی‌شدۀ زنان در ایام ناامنی و جنگ، با تزیین دیوار خانه‌ها حس امنیت و آرامش به مردم جنگ‌زده القا می‌کند.[۳۱]
خلق زیبایی
زنان هنرمند افغانستان با هنر خامک‌دوزی خود توانسته‌اند در هر شرایطی زیبایی بیافرینند و زندگی را قشنگ‌تر جلوه دهند.[۳۲]
تقویت توریسم
صنعت خامک‌دوزی، نظر گردشگران بسیاری را به‌خود جلب کرده و صنعت گردشگری افغانستان را رونق داده است[۳۳] و ظرفیت زیادی برای تقویت توریسم دارد.[۳۴]
تقویت اعتمادبه‌نفس
خلق این آثار هنری زیبا باعث تقویت روحیۀ خودباوری و اعتمادبه‌نفس زنان محروم افغانستان می‌شود.[۳۵] مهارت در هنر خامک‌دوزی از افتخارات هر زن افغانستانی است و زنان آراسته به این هنر در جامعۀ افغانستان یک سر و گردن از دیگر خانم‌ها برتر دانسته می‌شوند.[۳۶]
تقویت صادرات
آثار خامک‌دوزی به‌عنوان یک هنر دستی اصیل، به دیگر کشورها صادر می‌شود.[۳۷]
کاربرد‌ها
از هنر خامک‌دوزی برای موارد ذیل استفاده می‌شود:
تزیین لباس و لوازم شخصی
خامک‌دوری معمولا برای تزیین یقۀ پیراهن مردانه، پاچه شلوار زنانه، عرقچین، روی پارچۀ توری، پرده، دستمال، پارچه‌های تزیینی،[۳۸] جانماز (سجاده)، شال زنانه، پیش‌بند،[۳۹] پرده، سربکسی، سرمیزی، پتو، بالش، دوشک، واسکت (جلیقه) و رو‌تختی، استفاده می‌شود.[۴۰] امروزه از این هنر ظریف در تزیین پیراهن مردانه، مانتوی زنانه و روسری‌های جدید نیز استفاده می‌شود.[۴۱]
سوغاتی
در دهه‌های اخیر به‌دلیل جنگ و ناامنی در افغانستان تعداد زیادی از خانواده‌ها که به‌کشورهای اروپایی، استرالیا و آمریکا مهاجرت کرده‌اند، به استفاده از لباس‌های خامک‌دوزی‌شده رغبت نشان می‌دهند. آنها در سفر به افغانستان یکی از سوغاتی‌هایی که به منازل خود در کشورهای دیگر می‌برند، لباس‌های خامک‌دوزی‌شده است و گاهی نیز بستگان آنها که در افغانستان هستند هدایایی از این دست، برای آنها می‌فرستند.[۴۲]
لباس عروس و داماد
یکی از مواردی که خامک‌دوزی در آن استفادۀ زیاد دارد، لباس عروس و داماد و همچنین پارچه‌هایی است که به‌عنوان جهیزیه از سوی خانوادۀ عروس تقدیم می‌شود. یقۀ لباس سنتی را خود عروس می‌دوزد تا همسر آیندۀ او در شب عروسی آن را به تن کند و به‌این صورت هم داماد خوشحال شود و هم ظرافت هنری خود را به داماد و اطرافیان نشان دهد.[۴۳]
تزیین دستمال
یکی از کارهای زنان هنرمند این صنعت، خامک‌دوزی روی دستمال است که روی پارچۀ ابریشم و کتان انجام می‌شود و عروس دستمال مخصوصی برای داماد می‌دوزد. خانوادۀ عروس و داماد، دستمال‌های دیگر خامک‌دوزی‌شده را به مهمانان خود در عروسی هدیه می‌دهند.[۴۴]
تزیین چادر
این نوع خامک‌دوزی ابتدا روی پارچۀ توری اعمال می‌شود و سپس آن پارچۀ خامک‌دوزی‌شده به پارچۀ گاج وصل می‌شود که به‌عنوان چادر در افغانستان کاربرد دارد.[۴۵]
خامک روی توری
خامک‌دوزی روی تور به دو صورت اجرا می‌شود؛ قسم اول گُلشَن‌دوزی است؛ به این شکل که به خود تور در زیر و روی آن دوخته می‌شود و قسم دوم به‌صورت ساده و معمولی انجام می‌شود. وصل توری خامک‌دوزی‌شده بر روی پارچۀ اصلی به‌گونه‌ای با ظرافت و دقت انجام می‌گیرد که تور از پارچۀ اصلی متمایز نمی‌شود.[۴۶]
پانویس
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ «خامک دوزی چیست؟» صفحۀ Khamak Fashion Designner در فیسبوک.
- ↑ «خامک دوزی چیست؟» صفحۀ Khamak Fashion Designner در فیسبوک.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ «برگزاری ششمین شب از «هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday.
- ↑ «صنایع دستی افغانستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «صنایع دستی افغانستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ ابراهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص3.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص5.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص5.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص9.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص10.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ ابراهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص10.
- ↑ ابراهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص9.
- ↑ ابراهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص10.
- ↑ «برگزاری ششمین شب از «هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday.
- ↑ «برگزاری ششمین شب از «هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday.
- ↑ «برگزاری ششمین شب از «هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday.
- ↑ «برگزاری ششمین شب از «هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ «برگزاری ششمین شب از «هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday.
- ↑ «صنایع دستی افغانستان؛ هنری که حامی دارد و به بازار»، وب‌سایت شفقنا.
- ↑ ابراهیمی، «خامک‌دوزی هنر دستان زنان افغانستانی؛ بازتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ اخلاقی، زینب، «خامک‌دوزی؛ صنعت زنان افغانستان»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان».
- ↑ «خامک دوزی چیست؟» صفحۀ Khamak Fashion Designner در فیسبوک.
- ↑ ابراهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص3.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ «ترویج استفاده از زیور آلات قدیمی و لباس سنتی هزارگی در کشورهای غربی»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ براهیمی و حسامی، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، 1399ش، ص4.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
- ↑ صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک.
منابع
- ابراهیمی، آزیتا، «خامک‌دوزی- هنر دستان زنان افغانستانی؛ بارتاب‌دهندۀ هویت فرهنگی»، خبرگزاری بانوان افغانستان، تاریخ درج مطلب: 26 جدی (دی) 1402ش.
- ابراهیمی، آزیتا و حسامی، منصور، «تحلیل نقوش خامک‌دوزی هرات دیدگاه هندسۀ فرکتال»، در دوفصلنامه هنرهای صنایع اسلامی، شماره دوم، سال چهارم، پاییز و زمستان 1399ش.
- اخلاقی، زینب، «خامک‌دوزی؛ صنعت زنان افغانستان»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان»، تاریخ درج مطلب: 11 ثور (اردیبهشت) 1399ش.
- «برگزاری ششمین شب از هفته هنر افغانستان با عنوان شب صنایع دستی»، وب‌سایت parstoday، تاریخ درج مطلب: 29 قوس (آذر) 1399ش.
- «ترویج استفاده از زیورآلات قدیمی و لباس سنتی هزارگی در کشورهای غربی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 12 فبروری 2017م.
- «خامک‌دوزی چیست؟» صفحۀ Khamak Fashion Designner در فیسبوک، تاریخ درج مطلب: 17 مارس 2022م.
- صادقی، «خامک‌دوزی افغانستان، هنر اصیل زنان این مرز و بوم»، وب‌سایت مجلۀ خامک، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
- «صنایع دستی افغانستان؛ هنری که نه حامی دارد و نه بازار»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 17 ژانویۀ 2015م.
- «صنایع دستی افغانستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.