چادر
چادر، نوعی پوشش زنانه برای پوشاندن سر تا روی پا.
چادر از زبان سانسکریت گرفته شده (chad) و به معنای پوشاندن است.[۱] در میان زرتشتیان نیز چادر رواج داشته، بنابر متنِ پهلوی «روایت اِمیدِ اَشَوَهیشتان» كه در قرن چهارم هجری تدوین‌شده، یكی از سرپوش‌های زنان زرتشتی چادر (adurČ) بوده است.[۲] در زبان عربی، نخستین بار واژه چادر به‌صورت معرب «شَوذَر» راه پیداکرده است.[۳] در اصطلاح، چادر پوششی است با رنگ‌های مختلف در ایران و برخی کشورهای اسلامی که سر تا روی پای زنان را می‌پوشاند.[۴]
چادر در دوه هخامنشیان
در برخی آثار دوره هخامنشی نقش‌هایی شبیه چادر امروزی دیده می‌شود؛ نقش برجسته‌ی ازگلی در شمال‌غربی آناطولی، نقش پارچه‌ای در پازیریك و نقش برخی مُهرهای یونانی ـ ایرانی از جمله این موارد است.[۵] در آثار دوره اشكانی و ساسانی نیز زنان در پوششی شبیه چادر نشان داده شده‌اند.[۶]
چادر بعد از اسلام
یکی از انواع پوشش در دوره اسلامی، چادر است که دارای كاركرد، شكل، اندازه و حتی رنگ واحدی نیست. با توجه به اشعار فردوسی[۷] و سعدی[۸] می‌توان گفت در ایرانِ قبل و بعد از اسلام، چادر برای پوشاندن صورت یا سر به کار می‌رفت و در برخی از مواقع برای پوشاندن سر تا پا مورد استفاده قرار می‌گرفت. یکی از کلمات مترادف چادر در زبان عربی، «حِبْرَه» است که به معنای پوشش سر تا پایی است. در دوره اموی (41 ـ 132ق) حبره به‌عنوان پوشش زنان مورد استفاده قرار می‌گرفت. حسن ابراهیم حسن آن را از انواع مُلایه شمرده[۹] که نوعی پوشش متداول زنان در بیرون خانه در اوایل دوره عباسی (132 ـ 656ق) بوده که سر تا پا را می پوشاند.[۱۰] در یكی از تصاویرِ کتاب «مقامات حریری» زنانی با پوشش‌هایی مانند چادر امروزی در مجالس وعظ و قضا در سال‌های میانی قرن ششم به چشم می‌خورند. این پوشش‌ها را یكی از نویسندگان عرب، جلباب و عبایه نامیده است.[۱۱] در میان زنان کشورهای مسلمان، چادر یکی از کامل‌ترین نوع حجاب به‌شمار می‌آید، اما زنان مسلمان در کشورهای اروپایی و کشورهای غیر اسلامی، ضمن رعایت حجاب شرعی به ندرت چادر به سر می‌کنند.
چادر حجاب یا زینت
نگاه زنان به چادر در دوره‌های متأخر، تنها به عنوان نوعی حجاب نبود، بلکه نگاه زیباشناختی در انتخاب جنس چادر و تزئینات آن خصوصا در بین طبقات با وسع مالی بالا رواج زیادی داشت. نوع برخورد و رفتار زنان اشراف مراکش در دوره عثمانی و زنان اشراف دوره قاجار در ایران به خوبی نشان‌دهنده این نوع نگاه درباره چادر و تزئینات آن می‌باشد.[۱۲] در این دوره چادرهای بسیار گران‌بهای «عبایی» که از بغداد وارد می‌شد، خریدار بسیار داشت.
رنگ چادر
رنگ چادر متأثر از سلیقه زنان، سن آن‌ها و جایگاه طبقاتی آنان بود. در مصر زنان حبره ابریشمی سیاه و دختران حبره سفید می‌پوشیدند. در ترکیه زنان جوان بیشتر رنگ‌های آبی و بنفش و در ایرانِ دوره قاجار زنان اشراف چادرهای مشکی یا بنفش می‌پوشیدند. امروزه رنگ چادر زنان در بیرون از خانه غالبا سیاه است، اما در مناطق روستایی و شهرهایی که فرهنگ سنّتی در میان آن‌ها رواج دارد، چادرهای رنگی همچنان به چشم می‌خورد. چادرنماز نیز در شهر و روستا، عموماً به رنگ روشن و اغلب سفید است.
انواع چادر
درباره شکل چادر و دوخت آن اطلاعات اندکی در کتاب‌های لغت آمده است؛ بعضی از انواع چادر یک تکه و برخی دیگر دوتکه بوده[۱۳] و همین دوگانگی موجب تنوع در نام‌گذاری آن نیز شده تا آنجا که در برخی فرهنگ‌ها چادرهای دوتکه را «رَیطه» و چادرهای یک‌تکه را «مُلاءَه» می‌گفتند.[۱۴] عناوین دیگری مانند «جار» و «چارشاف» نیز در کشورهای عثمانی و ترکیه درباره انواع چادر با دوخت‌ها مختلف گفته شده است. اما در ایرانِ دوره قاجار چادرهایی به نام «چادرْکمری» استفاده می شد که دامنی از قسمت پایین به آن وصل بود و کمربندی داشت که آن را از پشت به کمر گره می‌زد. نوعی از «چادرْکمری» مخصوصِ نماز بود که جنس آن از زری، مخمل، ترمه کشمیری و اطلس بود. این نوع چادر به دو صورت نیم‌دایره و راسته بود.[۱۵]
چادر کامل‌ترین حجاب اسلامی
بهره‌مندی چادر از ويژگی‌های خاص، موجب شده تا در فرهنگ مسلمانان به عنوان کامل‌ترين حجاب شناخته شود برخی از این ویژگی‌ها عبارت است از: این تلقی که چادر یادگار فاطمه زهرا است، پوشاندن حجم و شکل بدن، کمترین جلب توجه نامحرم، تجلی بخشیدن به دیانت، ملیت و استقلال فرهنگی مردم ایران، دارای بار فرهنگی بالا در زمینه حیا و عفاف، سمبل مبارزه با استعمار، نماد وقار و متانت معنوی بودن برای زنان، و اين انگاره که چادر مسیر کمال و تقرب الهی را برای زنان فراهم می‌کند.
نحوه پوشیدن چادر
نحوه پوشیدن چادر در میان مردم متفاوت بوده؛ برخی گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که در دوره‌ی ایلخانان، زنان در شیراز کاملاً در چادر پوشیده بودند.[۱۶] گزارش برخی جهانگردان در عصر صفوی و دوره‌های بعد وجود پوشش کامل و نیز انواع دیگری از پوشش را در ایران تأیید می‌کند.[۱۷] انواع دیگر پوشش در ایران، از ویژگی‌های ساکنان مناطق روستایی و عشایری است که ناشی از نوع زندگی آن‌ها است.
مقابله با چادر
استفاده از چادر به‌ندرت با مخالفت و ممانعت حکومت‌ها مواجه شده اما می‌توان به مواردی از مقابله حکومت‌ها با چادر اشاره کرد؛ در حکومت عثمانی برخی از مردان با پوشیدن چادر وارد دربار می شدند ازاین‌رو در سال 1309ق سلطان عبدالحمید پوشیدن چادر را هنگام ورود به دربار منع کرد.[۱۸] از دیگر موارد مقابله حکومت‌ها با چادر می‌توان به ماجرای کشف حجاب در برخی کشورهای مسلمان مانند مصر، الجزایر و ترکیه اشاره کرد. این اتفاقات سبب شد تا مدت کوتاهی بعد از وقوع آن‌ها، رضاشاه پهلوی در سال 1314ش فرمان کشف حجاب در ایران را صادر کند. این اتفاق تا حد زیادی موجب منسوخ شدن یا از رونق افتادن استفاده از چادر در ایران شد.[۱۹] پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1۳۵۷ش پوشیدن چادر در بین عموم مردم، مراکز اداری و برنامه‌های رسمی رواج یافت. اینک پوشیدن چادر در اماکن مقدّس و شماری از ادارات دولتی و مراکز آموزشی ایران الزامی است.
پانویس
- ↑ جلالی، فرهنگ سنسکریت فارسی، 1375ش، ج1، ص231.
- ↑ صفای اصفهانی، روایت اِمیدِ اَشَوَهیشتان، 1376ش، ص203.
- ↑ جوهری، تاج‌اللغه و صحاح‌العربیه، 1407ق، ج2، ص695.
- ↑ «تاریخچه چادر در ایران و انواع آن»، سایت شیعه نیوز، تاریخ درج: 7 دی 1399ش.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک ایلها، 1346ش، ج۱، ص۷۷.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک ایلها، 1346ش، ج۱، ص۳۰۷.
- ↑ فردوسی، شاهنامه فردوسی،1971م، ج ۹، ص۲۸۸.
- ↑ سعدی، کلیات سعدی،1370ش، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی،1964م، ج۱، ص۵۴۵.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی،1964م، ج۲، ص۴۲۹.
- ↑ عبیدی، الملابس العربیه الاسلامیه فی العصر العباسی الثانی،1980م، ج۱، صص۲۹۸ـ۲۹۹.
- ↑ نجمی، طهران عهد ناصری،1364ش، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ جوهری، تاج‌اللغه و صحاح‌العربیه، 1368ش، ذیل «الرَیطه».
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج۷، ص۳۰7.
- ↑ نجمی، طهران عهد ناصری، 1364ش، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، 1975م، ج۱، ص۲۲۳.
- ↑ گارسیا سیلوا، سفرنامه دن‌گارسیا د سیلوا فیگوئروآ سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول،1363ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، 1348ش، ج۱، ص۷۳.
- ↑ وزارت اطلاعات، تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، 1378ش، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۴۵.
جستارهای وابسته
منابع
- «تاریخچه چادر در ایران و انواع آن»، سایت شیعه نیوز، تاریخ درج: 7 دی 1399ش.
- جلالی نائینی، محمدرضا، فرهنگ سنسکریت ـ فارسی (دوجلدی)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج‌اللغه و صحاح‌العربیه، بیروت، دار العلم للملايين، چاپ چهارم، 1407ق.
- ابراهیم حسن، حسن، تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، بیروت، مکتبة النهضة المصرية، چاپ هفتم، 1964م.
- روایت اِمیدِ اَشَوَهیشتان، ترجمه نزهت صفای اصفهانی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- سعدی، مصلح بن عبداللّه ، کلیات سعدی، تهران، ثالث، چاپ اول، 1386ش.
- سیلوا فیگوروا، گارسیا د، سفرنامه فیگوروا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایلها، چادرنشینان و روستائیان ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، چاپ اول، ۱۳۴۶ش.
- عبیدی، صلاح حسین، الملابس العربیه الاسلامیه فی العصر العباسی الثانی، بغداد، دارالرشید للنشر، چاپ اول، 1980م.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه فردوسی، ویراستار و محقق آندری یوگنیویچ برتلس، تهران، فرهنگان، چاپ اول، 1971م.
- محمد بن عبدالله، ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم، 1348ش.
- ابن‌منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
- مظاهری، علی، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ترجمه مرتضی راوندی، تهران ۱۳۴۸ش.
- نجمی، ناصر، طهران عهد ناصری، تهران، عطار، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- وزارت اطلاعات، تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378ش.