نامحرم
نامَحرَم؛ انگارۀ دینی مسلمانان برای تعیین قلمرو روابط زن و مرد.
نامحرم، صفتی مرکب[۱] از یک پیشوند فارسی و یک واژۀ عربی[۲] است. در فرهنگ اسلامی به هر فردی که از جنس مخالف زن یا مرد بوده[۳] و بتوان با او ازدواج کرد، نامحرم گفته می‌شود.[۴] در دانش فقه، اصطلاح «نامحرم» در برابر «مَحرَم» وضع شده است.[۵] از نظر فقهای مسلمان و با تکیه بر قرآن[۶] و روایات،[۷] مَحرَمیّت از طریق ولادت (محرمیت نَسَبی)، ازدواج (محرمیت سَبَبی) و شیرخوردن (محرمیت رِضاعی) به‌وجود می‌آید.[۸] بر این اساس، مَحارِم هر انسان در فرهنگ مسلمانان به سه دستۀ کلی زیر، تقسیم می‌شوند:
محارم نَسبی: پدر و مادر، پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها، فرزندان و نوه‌ها و نتیجه‌ها، خواهر و برادر و فرزندان‌شان، عمه، خاله، عمو و دایی. همچنین عمه، خاله، عمو و داییِ پدر، مادر، پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها نیز در این قلمرو جای می‌گیرند.[۹]
محارم سَببی: پدر ، مادر، پدر بزرگ و مادر بزرگ‌های همسر، فرزندان همسر، نامادری و ناپدری، داماد و عروس.[۱۰]
محارم رِضاعی: همۀ کسانی که با ولادت، به یک انسان محرم می‌شدند از طریق شیر خوردن نوزاد نیز محرم می‌شوند.[۱۱]
روابط اجتماعی با نامحرم در فقه اسلامی
آموزه‌های اسلام، انواع کام‌یابی جنسی از نامحرم را ممنوع کرده[۱۲] و زنان و مردان را از سخن گفتن غیر ضروری،[۱۳] دست‌دادن،[۱۴] اختلاط،[۱۵] خلوت کردن،[۱۶] و چشم‌دوختن[۱۷] به نامحرم نهی کرده و حتی اندیشیدن شهوانی به نامحرم را نکوهش کرده است.[۱۸] همچنین در آیین اسلام، پوشش بر زنان[۱۹] و مردان[۲۰] واجب است و جلوه‌گری جنسی[۲۱] و سخن گفتن شهوت‌انگیز[۲۲] در برابر نامحرم، نهی شده است.<br فقهای مسلمان با تکیه بر آموزه‌های اسلامی، مجموعه‌ای از احکام شرعیِ مربوط به نامحرم را در محورهای زیر برداشت کرده‌اند:
گفت‌وگو؛ سخن گفتن‌های غیر ضروری با نامحرم، مکروه است.[۲۳] با نامحرم نباید به‌گونه‌ای شهوت‌انگیز سخن گفت و نباید به‌قصد لذت جنسی به صدای نامحرم گوش داد.[۲۴]
پوشش؛ پوشاندن بخش‌های معینی از بدن، بر مردان و زنان واجب است.[۲۵]
نگاه؛ زن و مرد نباید به بخش‌هایی از بدن نامحرم که معمولا پوشیده می‌شود، نگاه کنند.[۲۶] از این‌رو، نگاه بدون لذت به صورت و دست‌های زن و همچنین سر و دست و پای مردان، استثنا شده است.[۲۷] فقهای شیعه دربارۀ نگاه کردن به عکس زنان، دیدگاه‌های مختلفی دارند.[۲۸]
خلوت کردن؛ بسیاری از مراجع تقلید شیعه، خلوت کردن زن و مرد نامحرم در جایی که دیگران وارد نمی‌شوند را حرام دانسته‌اند.[۲۹]
اختلاط؛ از منظر فقهای مسلمان، اختلاط زن و مرد نامحرم، مکروه بوده و در مواردی، حرام شمرده شده است؛ در حکم اختلاط با نامحرم، وجه فسادانگیز بودن آن، مورد توجه فقها بوده است.[۳۰] مثلا استفاده از عطر که معمولا در روابط اجتماعی با جنس مخالف، شهوت او را برمی‌انگیزد، حرام دانسته شده است.[۳۱] هرگونه تماس بدنی مانند دست دادن نیز حرام است؛ اگرچه برخی فقها، دست دادن از روی لباس و بدون لذت و فشار دادن را جایز می‌دانند.[۳۲]
نامحرم در فرهنگ مسلمانان
آموزه‌های اسلامی ارتباط با نامحرم را به‌طور کلی نفی نمی‌کند بلکه این ارتباط را در چهارچوب رعایت پوشش اسلامی و حفظ حریم جنسیتی جایز می‌داند.[۳۳] پس از نزول آیه 31 سوره نور که بر پوشش سر و گردن زنان، تأکید کرده است، زنان مسلمان در مدینه، سر و گردن‌شان را می‌پوشاندند،[۳۴] اما در فعالیت‌های اجتماعی، تجاری، علمی و خدماتی شرکت می‌کردند. بیعت با پیامبر،[۳۵] حضور در جلسات پیامبر،[۳۶] پرسش از پیامبر در جمع اصحاب، شرکت در نمازها، به‌جا آوردن حج، انجام فعالیت‌های اقتصادی، کتابت و رفتن به سفر از جمله فعالیت‌های اجتماعی زنان مسلمان است که از صدر اسلام گزارش شده است.[۳۷] تمام این فعالیت‌ها با حفظ حریم زنان و مردان، صورت می‌گرفت.[۳۸]
معماری خانه‌ها نیز در فرهنگ مسلمانان به‌گونه‌ای بود که این حریم، مراعات می‌شد؛ خانه‌ها، اتاق و یا مکان پوشیده-ای مخصوص زنان داشت که وقتی نامحرمی وارد خانه می‌شد زنان به آنجا می‌رفتند. ورودی خانه‌ها علاوه بر در، پرده هم داشت تا ورود و خروج کنترل و محدود شود و نگاه نامحرم به اهل خانه نیفتد.[۳۹]
نامحرم در فرهنگ ایرانیان
نقش‌های کتیبه‌ها، مجسمه‌ها و ظروف کشف شده از دوران ایران باستان نشان می‌دهد که پوشش زنان در جامعه ایرانی حتی قبل از اسلام نیز مورد توجه بوده و غیر از دورۀ مادها، زنان علاوه بر پوشش بدن، موی خود را نیز می‌پوشانده‌اند و هنگام خروج از خانه، چیزی شبیه چادر بر سر می‌افکندند. در آن دوران حریم زن و مرد رعایت می‌شده و غیر از همسران کسی اجازۀ لمس و تماس با زنی را نداشته[۴۰] و حتی پدران و برادران نسبت به زن شوهردار، نامحرم محسوب می‌شدند.[۴۱] شاهزادگان و زنان دربار در اجتماع حاضر نمی‌شدند و زنان طبقات پایین نیز از آنها الگوبرداری می‌کردند.[۴۲]
بعد از اسلام تا دورۀ قاجار نیز، زنان لباس‌های بلند و گشاد می‌پوشیدند، موی خود را می‌پوشاندند، چادر بر سر می‌کردند و شلوار می‌پوشیدند و در بعضی دوره‌ها صورت‌شان را هم با روبنده می‌پوشاندند. بعد از سفر ناصرالدین شاه به اروپا و آشنایی او با چگونگی پوشش زنان اروپایی، مفهوم «نامحرمی» و رعایت حریم زن و مرد، از توجه کافی و کامل، فاصله گرفت و پوشش زنان ایرانی کم‌کم، دگرگون شد؛ زنان مرفه و روشنفکر با کت و دامن، شلوارهای تنگ یا نازک، روسری‌های ساده و بدون چادر وارد اجتماع می‌شدند. تنها زنان روستایی و شهرهای کوچک، پوشش خود را به شکل سنتی حفظ کردند.[۴۳] بی‌توجهی به پوشش اصیل ایرانی ـ اسلامی، در دورۀ پهلوی نیز ادامه یافت تا آنجا که رضاخان فرمان کشف حجاب را صادر کرد؛ اما عدم پذیرش اجتماعی این فرمان، موجب شد که پهلوی دوم، آن را لغو کند.[۴۴]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت¬نامه، ذیل واژه¬ی نامحرم.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ نامحرم.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ نامحرم.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، 1375ش، ج6، ص38.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ نامحرم.
- ↑ سوره نور، آیه 23.
- ↑ شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة، 1409ق، ج20، ص372.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1371ش، ج3، ص327.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، 1424ق، ج2، ص290–285.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، 1385ش، ج2، ص465.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، 1424ق، ج2، ص290- 285.
- ↑ مطهری، مسآله حجاب، 1395ش، ص75.
- ↑ مجلسی، محمد¬باقر، بحار الانوار، 1403ق. ج101، ص32؛ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج1، ص269.
- ↑ وسائل الشیعه، ج20، ص198؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، 1403ق، ج7، ص214.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، 1407ق، ج5، ص537.
- ↑ نوری، حسین بن محمد، 1408ق، ج14، ص265.
- ↑ سوره نور، آیات 30 و 31.
- ↑ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج1، ص273
- ↑ سوره نور، آیه 30 و 31؛ سوره احزاب، آیه 59.
- ↑ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج1، ص265.
- ↑ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج1، ص243.
- ↑ سوره احزاب، آیه 59.
- ↑ معصومی، سیدمسعود، احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان، 1395ش، ص70.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، 1385ش، ج2، ص492.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، 1385ش، ج2، ص488.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، 1385ش، ج2، ص486–485.
- ↑ حسینی سیستانی، توضیح المسائل، 1395ش، ص464.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، 1385ش، ج2، ص490.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، 1385ش، ج2، ص492.
- ↑ شریفی و رفیعی، اربعین حجاب، 1389ش، ص180.
- ↑ شریفی و رفیعی، اربعین حجاب، 1389ش، ص133.
- ↑ معصومی، احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان، 1395ش، ص73.
- ↑ علی‌محمدی و آرمان، «حدود ارتباط با نا نامحرم از دیدگاه قرآن»، 1397ش، ص7 - 1.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، 1412ق، ج3، ص104.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1371ش، ج24، ص46.
- ↑ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج1، ص275.
- ↑ پشمی، «نحوه پوشش و حضور اجتماعی زنان در صدر اسلام»، 1387ش، ص225 – 218.
- ↑ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج1، ص271 و 283.
- ↑ عشایری منفرد و دهقان، پوشش زنان در زمان پیامبر، 1398ش، ج2، ص؟
- ↑ بهرامیان، درنیایی و ابراهیمی، «حجاب در ایران باستان»، پژوهش‌نامه زنان، 1398ش، ص125 – 111.
- ↑ مطهری، مساله حجاب، 1395ش، ص24–21.
- ↑ بهرامیان، درنیایی و ابراهیمی، «حجاب در ایران باستان»، پژوهش¬نامه زنان، 1398ش، ص125 – 111.
- ↑ نظری، «پوشاک زنان در پنج دوره تاریخی پس از ورود اسلام به ایران»، شباک، 1396ش، ص64 - 53.
- ↑ ابراهیمی، «پوشش زن ایرانی در گذر تاریخ»، معارف، 1393ش.
منابع
- ابراهیمی، احمد، «حجاب زن ایرانی در گذر تاریخ»، معارف، دی و بهمن، 1393ش.
- بنی‌هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن، توضیح المسائل مراجع (13 مرجع)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1385ش.
- بهرامیان، مسعود و همکاران، «حجاب در ایران باستان»، پژوهش‌نامه زنان، پاییز و زمستان، 1398ش.
- پشمی، منیره، «نحوه پوشش و حضور اجتماعی زنان در صدر اسلام»، بانوان شعیه، تابستان، 1387ش.
- حسینی سیستانی، سید علی، توضیح المسائل، قم، دار المجتبی، 1395ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 شهریور 1401ش.
- شریفی، معصومه و رفیعی، محسن، اربعین حجاب، تهران، سازمان بسیج جامعه زنان کشور، 1389ش.
- شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم، 1412ق.
- عشایری‌منفرد، محمد و دهقان، مجید، «پوشش زنان در زمان پیامبر»، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1398ش.
- علی‌محمدی، محمد و آرمان، هاشم، «حدود ارتباط با نا نامحرم از دیدگاه قرآن»، سازمان امور دانشجویان، آبان، 1397ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 شهریور 1401ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربیه، 1403ق.
- مطهری، مرتضی، مساله حجاب، تهران، صدرا، 1395ش.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1424ق.
- مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1371ش.
- معصومی، سیدمسعود، احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان، قم، بوستان کتاب، 1395ش.
- نظری، ساره، «پوشاک زنان در پنج دوره تاریخی پس از ورود اسلام به ایران»، شباک، فروردین 1396ش.
- نوری، حسین بن محمد، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، 1408ق.