تحصیل دختران
تحصیل دختران؛ علم‌آموزی و کسب دانش توسط دختران.
تحصیل دختران و کسب علم و دانش توسط آنها در طول تاریخ با کمیت و کیفیت متفاوت، وجود داشته است. علم‌آموزی دختران در مقاطع مختلف تحصیلی سبب افزایش سطح آگاهی و دانش آنها شده و تأثیر مستقیمی بر زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی آنها دارد.
اهمیت تحصیل دختران
دختران به‌عنوان مادران آینده، نقش مهمی در خانواده و اجتماع بر عهده دارند و بهره‌مندی از دانش، یکی از حقوق اصلی و مسلم آنها به‌شمار می‌رود. بها دادن به علم‌آموزي دختران و رشد علمي آنها بخشی از روند رشد و ترقی جامعه است. [۱] دختران با تحصیل علم، گامی مهم در توانمندسازی خویش و شکوفایی استعدادهای خود در زمینه‌ها و عرصه‌های مختلف برمی‌دارند. همچنین تحصیل دختران نقش مهمی در تعالی خانواده دارد.[۲]
علم‌آموزی زن از دیدگاه اسلام
آموزه‌های اسلام بر علم‌آموزی همگان و از جمله زنان، همواره تاکید کرده و برخی زنان صدر اسلام نیز در همین چارچوب به‌دنبال کسب علم بوده‌اند.[۳] اهمیت کسب علم برای بانوان در جامعۀ مسلمان تا حدی بوده که حضرت فاطمه زهرا و برخی همسران پیامبر اکرم در زمان حیات و پس از رحلت او محل رجوع سایر بانوان در مسائل دینى بوده‌اند. همچنین در تاریخ صدر اسلام به زنان مسلمانی اشاره شده است که در فراگیری علم و آگاهی‌های لازم برای زندگی در آن زمان، سرآمد بوده‌اند، زنانی مانند ام‌سلمه، ام‌اسلام، ام‌جمیل، رعله قشیریه، نسیبه بنت حارث، ام‌عطیه، ام‌درداء و اسماء بنت عمیس. [۴] از منظر آموزه‌های اسلام، زنان همانند مردان حق دارند که علوم مختلف را فرا بگیرند؛ اما تحصیل علم نباید رسالت‌های اصلی دختران مانند ازدواج و تشکیل به‌موقع خانواده، نقش مادری و زمان کافی برای تربیت صحیح فرزند و نقش همسری آنها را تحت تأثیر قرار دهد و به چالش بکشد.[۵]
رویکردهای کلان اجتماعی دربارۀ تحصیل دختران
حاکمان برخی کشورها تحصیل دختران را نفی کرده و با دستور عمومی مانع از تحصیل یا ادامه تحصیل دختران می‌شوند. در برخی مدارس نیجریه، اردوگاه‌های پناهندگان در عراق و کارگاه‌های هنری در برزیل، دختران از حق ادامۀ تحصیل محروم هستند. همچنین در مناطق حاشیه‌نشین و کم‌درآمد پاکستان نیز حدود 40 درصد از دختران از تحصیل محروم هستند. در افغانستان نیز با روی کار آمدن حکومت طالبان دختران از تحصیل یا ادامۀ تحصیل در دانشگاه‌ها منع شده‌اند. این حکومت‌ها معتقدند تحصیل، هیچ کمکی به بانوان نکرده و ابزار بازدارندۀ آنها از اهداف زندگی است.[۶] برخی روشنفکران معتقدند تحصیل دختران با هر شرایط و به هر شکلی مطلوب است؛ این رویکرد برآمده از فرهنگ غربی در دوران قاجار وارد فرهنگ مردم ایران شد و هنوز هم کمابیش در بخش‌های از جامعل ایرانی، پذیرفته است.[۷] در رویکردی متعادل، دین اسلام تحصیل دختران را جایز دانسته و برای آن شرایطی مانند سلامت محیط آموزشی، وزانت محتوای آموزشی و سازگاری با جنسیت و رسالت‌های اصلی دختران در زندگی را مورد توجه قرار داده است.[۸]
سیر تاریخی تحصیل دختران در ایران
در فرهنگ ایرانیان، علم‌آموزی زنان و تحصیل دختران، امری پذیرفته با گستره‌ای متغیر بوده است. در بسیاری از دوره‌های تاریخی، تحصیل دختران همانند علم‌آموزی پسران از دایرۀ اولویت یا اهمیت زندگی مردم، خارج بوده است؛ به‌ویژه اولویت تشکیل خانواده و ازدواج به‌هنگام، توجه بسیاری از دختران در خانواده‌های کم‌درآمد را به سوی مشغله‌های دیگری غیر از دانش‌اندوزی جلب می‌کرد و فرصت علم‌آموزی به دختران و زنان خانواده‌های اشراف و برخوردار، محدود می‌شد.[۹] این وضعیت اجتماعی در تاریخ ایران تا دوران قاجار، غلبه داشت. در دوران قاجار نیز محل آموزش و تحصیل علم کودکان، مکتب‌خانه‌ها بودند که دختران سهم ناچیزی از آن داشتند. از اواخر دوره قاجار، سبک علم‌آموزی کودکان در ایران، دگرگونی‌هایی را تجربه کرد و به‌تدریج مدارسی با الهام از سبک آموزشی غرب در ایران شکل گرفت. در مدارس جدید، ارزش‌های فرهنگی ایرانیان مانند حجاب و حیا که برگرفته از آموزه‌های اسلام بود مورد بی‌توجهی قرار می‌گرفت و به همین دلیل، خانواده‌های متدین، محیط آموزشی مدارس را مناسب تحصیل دختران نمی‌دانستند. این ناسازگاری در زمان پهلوی با غلبۀ رویکرد تحصیل به شرط کشف حجاب و پرهیز از هنجارهای دینی به اوج رسید. در نتیجه، بسیاری از دختران از تحصیل بازماندند. [۱۰]آموزش عالی نیز در این دوران بیشتر شامل دختران ثروتمند می‌شد.[۱۱] پیش از انقلاب اسلامی بیش از نیمی از جمعیت بالای 6 سال در کشور سواد خواندن و نوشتن نداشتند و در سال 1355ش، تنها یک‌سوم زنان سواد داشتند.[۱۲]
تحصیل دختران پس از انقلاب اسلامی
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تحصیل دختران به‌صورت جدی مورد توجه قرار گرفت؛[۱۳] در همین راستا، مظاهر فساد و الگوهای فرهنگی غرب از محیط مدارس و دانشگاه‌ها زدوده شد [۱۴] و بر رعایت هنجارهای دینی و فرهنگ اصیل ایرانی در مواردی مانند پوشش دختران، تأکید شد. این رویکرد موجب جلب اعتماد خانواده‌ها برای فرستادن دختران خود به مدارس و دانشگاه‌ها شد.[۱۵] در هفتم دی 1358ش جمهوری اسلامی ایران با تأسیس سازمان نهضت سوادآموزی، عزم خود را برای باسواد کردن تمام افراد جامعه حتی در دورترین مناطق کشور نشان داد و این تصمیم با استقبال تعداد زیادی از بی‌سوادان به‌خصوص دخترانی روبرو شد که فرصت دانش‌آموزی را در دورۀ حکومت پهولی از دست داده بودند.[۱۶] با اجرای برنامه‌های گوناگون به شکل معناداری بر میزان جمعیت باسواد کشور افزوده شد و در سال 13۹۵ش، میزان افراد باسواد کل کشور به ۸۷.۶ درصد رسید. [۱۷] امروزه در بسیاری از مناطق کشور حتی مناطق روستایی و عشایری امکان تحصیل دختران فراهم شده است و در سال‌های اخیر 70 درصد ورودی دانشگاه‌ها را دختران تشکیل می‌دهند. [۱۸] طبق اطلاعات سر‌شماری سال 1395ش حدود ۸۵ درصد زنان باسواد هستند و شمار زنان شاغل دارای تحصیلات عالی نسبت به پیش از انقلاب حدود ۹ برابر افزایش یافته است.[۱۹]
تحصیل دختران در قانون
در مجموعۀ قوانین جمهوری اسلامی ایران دربارۀ تحصیل دختران به موارد زیر توجه شده است:
- حق برخورداری از آموزش تا بالاترین سطوح تحصیلی با توجه خاص به دختران مناطق محروم و دختران دارای معلولیت (بندهای ۷۶، ۷۷، ۷۹ و ۸۴ قانون حمایت از حقوق و مسئولیت‌های زنان در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی)؛
- برابری کارمندان دارای اوضاع مشابه دستگاه‌های اجرایی در انتصاب مشاغل سازمانی و پرداخت حقوق و دستمزد (بند ۴ ماده ۶۸ و ماده ۸۹ قانون مدیریت خدمات کشوری)؛
- حق بهره‌مندی زنان از اطلاعات آموزش‌ها و کسب مهارت‌ها و امکانات کار جهت اشتغال مناسب و حق برخورداری از حمایت در این امور برای زنان خودسرپرست و سرپرست خانوار (بند ۱۰۲ از قسمت ب قانون حمایت از حقوق و مسئولیت‌های زنان در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی).
موانع تحصیل دختران
با وجود پیشرفت‌های متعددی که در آموزش کشور برای بانوان صورت گرفته؛ اما هنوز در برخی نواحی روستایی و دور افتاده ایران، عدم تحصیل یا ترک تحصیل دختران در میان مردم این منطقه مرسوم است. مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در تصمیم‌گیری برای تحصیل دختران روستایی نقش داشته است. برخی والدین تحصیل یا ادامه تحصیل دختران را کارآمد نمی‌دانند. همچنین فقدان سیاست‌ها و برنامه‌ریزی برای مشکلات و نیازمندی‌های ازدواج بهنگام دختران، بسیاری از آنها را پس از ازدواج، به ترک تحصیل وادار می‌کند. همچنین برخی انگاره‌ها در خرده‌فرهنگ‌های روستایی و عشایری موجب پرهیز خانواده‌ها از تحصیل دختران در مراکز دانشگاهی شهرهای دیگر می‌شود.[۲۰] از طرفی در مناطق محروم و دورافتاده به‌دلیل ناسازگاری آموزش‌های مدارس با نیازها و استعدادهای دختران موجب تضعیف انگیزۀ آنها برای ادامه تحصیل می‌شود. بی‌علاقگی به تحصیل، امنیت کم جاده‌ها در برخی مناطق، دوری از امکانات آموزشی و وضعیت مالی ضعیف نیز از موانع تحصیل دختان به‌شمار می‌رود.[۲۱]
کارکرد
به عقیدۀ کارشناسان یکی از شاخص‌های توسعۀ نیروی انسانی، سطح سواد زنان در جامعه است. تحصیل دختران، نقش مهم و سازنده‌ای در ایفای نقش مادری به‌ویژه در تربیت فرزندان و نسل آینده جامعه دارد. آگاهی و توانایی دختران بر ایفای نقش مادری و همسری و ادارۀ صحیح و منطقی امورات خانه و خانواده اثرگذار است و موجب تحکیم بنیان خانواده و کاهش فروپاشی زندگی مشترک می‌شود. [۲۲] به همین ترتیب، تحصیل دختران سبب انتقال فرهنگ به نسل‌های آینده شده و آگاهی عمومی افراد جامعه نسبت به مسائل مختلف را در بستر خانواده و جامعه افزایش می‌دهد. کارشناسان معتقدند دختران تحصیل‌کرده توانایی بیشتری در حل مسئله و مقابله با مشکلات دارند. [۲۳] به میزانی که سطح دانش و آگاهی زنان بالا می‌رود پایگاه اجتماعی و اقتصادی آنان نیز در جامعه ارتقا می‌یابد. در دهۀ اخیر با افزایش بانوان دانش‌آموخته در مقاطع فوق‌لیسانس و دکتری جذب بانوان متخصص به‌عنوان هیئت علمی در دانشگاه‌ها افزایش یافته است.[۲۴]
پیامدهای ترک تحصیل دختران
از جمله پیامدهای ترک تحصیل دختران عبارت است از:
- شکوفا نشدن استعدادهای نهفته؛
- کاهش اعتماد به نفس؛[۲۵]
- عدم آگاهی کافی نسبت به فرهنگ اصیل ایرانی و تقلید کورکورانه از تبلیغات ماهواره‌ای و سبک زندگی غربی؛
- افزایش احتمال آسیب‌پذیری دختران.[۲۶]
چالش‌های تحصیل دختران
امروزه تمرکز فزاینده دختران به تحصیل به‌خصوص در مقاطع تحصیلی عالی، مانع ازدواج آنها شده و آمار ازدواج را کاهش داده است. همچنین کسب سطوح بالای تحصیلی توسط دختران سبب می‌شود در برخی موارد آنها با پسرهایی که به لحاظ موقعیت تحصیلی هم‌ردۀ آنها نیستند، ازدواج نکرده و همین امر سبب افزایش میانگین سنی ازدواج دختران می‌شود.[۲۷] در طرف مقابل، برخی باور‌های عامیانه، مشغله‌های زندگی مشترک و کاهش شغل مناسب در جامعه، موجب می‌شود که بسیاری از دختران از ادامۀ تحصیل منصرف شده یا انگیزۀ کافی برای این کار نداشته باشند. کارشناسان برای برون‌رفت از این چالش‌ها بر نقش رسانه‌ها به‌ویژه رسانۀ ملی در معرفی الگوهای مناسب و تبیین موفقیت‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی آنها تأکید کرده‌اند.[۲۸]
پانویس
- ↑ . نواری، «بررسی کمی و کیفی علم‌آموزی زنان در سه دهۀ پس از انقلاب اسلامی ایران»، 1394ش، ص1217.
- ↑ . فرضی‌زاده و همکاران، «بررسی موانع تحصیل دختران روستایی»، 1396ش، ص115.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . الهامی، «علم‌آموزی زن از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . طهماسبی، «چرا دختران باید تحصیل کنند؟»، وب‌سایت هفنه‌نامۀ تجارت فردا.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . الهامی، «علم‌آموزی زن از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ . «تاریخچه سواد آموزی در ایران»، وب‌سایت سازمان نهضت سوادآموزی.
- ↑ . زمانی، «شرایط تحصیل زنان در گذر زمان»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «بیست و نه در مقابل 60 درصد؛ آمار دختران دانشجو پیش و پس از انقلاب اسلامی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «از تحصیل تا ورود به بازار کار؛ زنان ایرانی ۴ دهه بعد از پیروزی انقلاب چه جایگاهی دارند»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانواده.
- ↑ . «از تحصیل تا ورود به بازار کار؛ زنان ایرانی ۴ دهه بعد از پیروزی انقلاب چه جایگاهی دارند»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانواده.
- ↑ . «تاریخچه سواد آموزی در ایران»، وب‌سایت سازمان نهضت سوادآموزی.
- ↑ «بیست و نه در مقابل 60 درصد؛ آمار دختران دانشجو پیش و پس از انقلاب اسلامی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «تاریخچه سواد آموزی در ایران»، وب‌سایت سازمان نهضت سوادآموزی.
- ↑ . «از تحصیل تا ورود به بازار کار؛ زنان ایرانی ۴ دهه بعد از پیروزی انقلاب چه جایگاهی دارند»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانواده.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «از تحصیل تا ورود به بازار کار؛ زنان ایرانی ۴ دهه بعد از پیروزی انقلاب چه جایگاهی دارند»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانواده.
- ↑ . فرضی‌زاده و همکاران، «بررسی موانع تحصیل دختران روستایی»، 1396ش، ص115.
- ↑ . فرضی‌زاده و همکاران، «بررسی موانع تحصیل دختران روستایی»، 1396ش، ص115.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «از تحصیل تا ورود به بازار کار؛ زنان ایرانی ۴ دهه بعد از پیروزی انقلاب چه جایگاهی دارند»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانواده.
- ↑ . فرضی‌زاده و همکاران، «بررسی موانع تحصیل دختران روستایی»، 1396ش، ص115.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
منابع
- «ادامه تحصیل دختران؛ فرصت یا تهدید؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1393ش.
- «از تحصیل تا ورود به بازار کار؛ زنان ایرانی ۴ دهه بعد از پیروزی انقلاب چه جایگاهی دارند»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانواده، تاریخ درج مطلب: 10 بهمن 1397ش.
- الهامی، داوود، «علم‌آموزی زن از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 1378ش.
- «تاریخچه سواد آموزی در ایران»، وب‌سایت سازمان نهضت سوادآموزی، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
- زمانی، لیلا، «شرایط تحصیل زنان در گذر زمان»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1400ش.
- طهماسبی، جواد، «چرا دختران باید تحصیل کنند؟»، وب‌سایت هفته‌نامۀ تجارت فردا، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1401ش.
- فرضی‌زاده، زهرا و همکاران، «بررسی موانع تحصیل دختران روستایی»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شمارۀ 129، 1396ش.
- نواری، فاطمه، «بررسی کمی و کیفی علم‌آموزی زنان در سه دهۀ پس از انقلاب اسلامی ایران»، نشریۀ الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، دورۀ 4، 1394ش.
- «29 در مقابل 60 درصد؛ آمار دختران دانشجو پیش و پس از انقلاب اسلامی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 17 بهمن 1390ش.