قوم ازبک

قوم ازبک قوم ترک‌تبار در کشورهای افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان.

قوم ازبک‌، یکی از چهار قوم بزرگ و مهم در افغانستان است. این قوم در قرن سوم قبل از میلاد در آسیای مرکزی ظهور کرد. حضور آنها در شمال افغانستان به‌‌دنبال فروپاشی سلسلة تیموریان در هرات بود. مردم ازبک دارای ویژگی‌های نژادی، زبانی و فرهنگ مخصوص بوده و به زبان ازبکی و فارسی دری صحبت می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

کلمة ازبک، ترکیبی از دو واژة متداول ترکی «اوز» و «بیک» است. بخش اول در منابع تاریخی نظیر اوزبیگین یا اوزآپا به ‌کار رفته و بخش دوم یعنی واژة «بیک» از القاب متداول نزد ترکان بوده است؛ ترکیب این دو به‌معنای «آقای خود» است. تاریخ‌نگاران مسلمان معتقدند که ازبک‌ها، نام قومی خود را از ازبک‌خان، فرمانروای مسلمان اردوی زرین گرفته‌اند. در منابع تاریخی از سرزمین اردوی زرین برای مملکت ازبک یاد شده است. همچنین در برخی منابع دیگر، نام قوم ازبک به اوغوزخان نسبت داده شده است. اوغوزخان به اوغوزبیک نیز شهرت داشت.

نژاد و تاریخچه

ازبک‌ها در افغانستان، از سابقة تاریخی برخوردار هستند. دورة تیموریان در هرات، نمونه‌ای بارز از حضور تاریخی آنها است. تیمور، مؤسس سلسلة تیموریان از قبیلة برلاس (یکی از قبایل ازبک) در شهر «کش» در جنوب سمرقند متولد شد و یکی از قدرتمندترین فرمانروایان مسلمان به‌شمار می‌رفت. بر اساس منابع تاریخی، حضور ازبک‌ها در افغانستان دو مرحلة تاریخی دارد؛ در مرحلة اول، ازبک‌ها از سپاهیان مغول و ترک معروف به اردوی زرین بودند که از سدة 13 تا سدة 15 میلادی بر منطقة سیبری در روسیه تسلط داشتند. بعد از فروپاشی اردوی زرین، قوم ازبک به‌سوی جنوب کوچ کرده و در اطراف رودخانه‌های سیردریا و آمودریا مستقر شدند. مرحلة دوم حضور ازبک‌ها در افغانستان، به دهه‌های 1920 تا 1930م بر می‌گردد. در آن زمان، ازبک‌ها در شورش باسمچی علیه جماهیر شوروی شرکت کرده و بعد از شکست در این جنگ‌ها، به افغانستان پناهنده شدند.

اقوام و زبان‌ها

ازبک‌ها از نظر گروه‌های قومی، به سه گروه بزرگ تقسیم می‌شوند که هر کدام زیرشاخه‌هایی دارند:

1. گروه اول، بادیه‌نشین‌ها هستند که تقسیمات قبیله‌ای را فراموش کرده‌اند.
2. گروه دوم، ترک و مغول هستند که نیمه کوچ‌‌نشین بوده و از نسل ترک‌های پیش از عصر قوم جُغتایی و نیز مهاجران مغول و ترک در عصر جغتایی هستند. این گروه، تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده و خود را تُرک می‌خوانند.
3. گروه سوم از نسل قوم ازبک، مهاجرانی از دشت قِپچان در زمان دورة شیبانی در سده‌های 10 و 11 و 12 میلادی هستند. این گروه هم تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده‌اند.

در مناطق مرزی شمال افغانستان، ازبک‌هایی از طایفة لیقی زندگی می‌کنند و به چهار زیرشاخة اِسِنخواجه، بادِر اَهلی، بایرام و تورتِ اول تقسیم می‌شوند.

ازبک‌ها، ترک‌زبان هستند و زبان ازبکی از عناصر فرهنگی آنها به‌شمارمی‌رود. زبان ازبکی در افغانستان تحت تأثیر زبان فارسی دری قرار گرفته است. این زبان،‌ به‌عنوان سومین زبان در افغانستان شناخته می‌شود. در سال 1400ش رئیس‌جمهور افغانستان، اشرف غنی، در دیداری با بزرگان قوم ازبک، 29 میزان را روز ملی زبان ازبکی اعلام کرد و آن را یکی از گنجینه‌های فرهنگی افغانستان خواند.

جمعیت‌شناسی

جمعیت ترک‌تبارها در افغانستان، بین 3 تا ۵ میلیون برآورد شده که حدود 10 درصد از کل جمعیت افغانستان است. ازبک‌های افغانستان مسلمان و از نظر مذهبی، بیشتر اهل‌سنت و در دینداری بسیار قوی و پایبند به احکام شرعی اند. در ازبکستان، حدود 83.3 درصد از کل جمعیت را ازبک‌ها تشکیل داده‌اند.

موقعیت جغرافیایی

قوم ازبک در افغانستان از نظر موقعیت جغرافیایی، در ولایت‌های شمالی فاریاب، جوزجان، سمنگان، قسمت شرقی بادغیس و بخش‌هایی از ولایت‌های قندوز و تخار ساکن هستند. ازبک‌ها در ازبکستان، بیشترین جمعیت را داشته و در کشورهای تاجیکستان، قیرقزستان و قزاقستان هم حضور چشم‌گیری دارند.

اقتصاد

ازبک‌ها بسیاری از زمین‌های کشاورزی شمال افغانستان را در اختیار دارند و غلات و سبزیجات می‌کارند. علاوه بر آن، مهارت‌هایی در تولید صنایع دستی دارند و محصولات فرآوردة دامی را تولید می‌کنند. تولید پنبه نیز ثروت قابل توجهی نصیب ازبک‌ها می‌کند؛ اما شهرت اقتصادی ازبک‌ها در تولید قالی است که بیشتر توسط زنان بافته می‌شود.

ازبک‌ها از استقلال اقتصادی نسبی برخوردار هستند و به دولت‌های مرکزی وابسته نبوده‌‌اند. مالکیت شرکت «کام‌ایر»، از مهمترین شرکت‌های هواپیمایی افغانستان، در اختیار ازبک‌ها است. آنها هم‌چنین در بخش بانکداری نیز حضوری فعال دارند و «غضنفر بانک» متعلق به این قوم است.

وضعیت سیاسی

ازبک‌ها علاوه بر اینکه به‌صورت نیمه‌مختار در مناطق شمالی افغانستان حضور داشته‌اند، پس از خروج قوای شوروی و شروع جنگ‌های داخلی، در کنار اقوام هزاره‌ و تاجیک‌ خواستار سهم‌ سیاسی در کابل بوده‌اند. با تسلط «عبدالرشید دوستُم» بر ولایات شمالی ازبک‌نشین، ازبک‌ها به ساختار سیاسی منسجم و قدرتمندی دست یافتند. آنها به ائتلاف شمال که علیه رژیم طالبان می‌جنگید، پیوستند و پس از سقوط طالبان، به نفوذ بیشتری در عرصه‌های سیاسی نظامی افغانستان دست یافتند. در نظام فعلی طالبان نیز ازبک‌ها در سطح معاون ریاست‌الوزرا و چندین والی و فرماندة نظامی، در قدرت سهیم شده‌اند.

آداب و رسوم

ساختار قوم ازبک در افغانستان، سلسله‌مراتبی است و رهبران قوم ازبک از قدرت زیادی برخوردار هستند. از دورة تیموریان که نشان‌دهندة حضور تاریخی قوم ازبک در افغانستان است، مدرسة هرات، مسجد جامع گوهرشاد، قلعة اختیارالدین، مصلای هرات و گازرگاه مرقد خواجه عبدالله انصاری برجای مانده است.

ازبک‌ها دارای سبک پوشش ویژه‌ای هستند؛ لباس‌های مردانة ازبکی عبارتند از پیراهن و تنبان گوبچه، چین قاقمه و موزة مسی. در لباس مردانه و زنانة ازبکی از ایکات و گلدوزی استفاده می‌شود. برای زنان ازبک در شمال افغانستان، دو نوع لباس سنتی وجود دارد که اولی شامل یک شلوار ایکات و لباس ایکات است. دختران ازبک برای پوشش سر از یک کلاه کوچک مخملی و زنان متأهل از روسری یا کلاهی که با شال بزرگ سفید و یا رنگی پوشیده شده، استفاده می‌کنند. در روزهای عید نیز زنان روی این لباس یک کت می‌پوشند که با پارچة ایکات تزئین و روی آن گلدوزی شده است. لباس اجتماع، یک کت بلند است که روی شانه‌ها پوشیده شده و بیشتر به‌صورت گلدوزی است. نوع دوم، یک لباس گشاد با نقوش گلدوزی شده و شلوار گشاد است. زنان ازبک در افغانستان از یک شال بزرگ یا چادر برای پوشاندن سر و بدن خود استفاده می‌کنند.

ازبک‌ها غذا‌های معروفی دارند؛ قابلی‌پلوی ازبکی علاوه بر افغانستان در ایران و ازبکستان نیز شناخته شده است.. دیگر غذاهای ازبکی همانند غذای سایر مناطق افغانستان است؛ نظیر بولانی، منتو، کیچیری، قوروت، دلمة برگ، آشک، بره‌کباب و چپلی‌کباب که محبوبیت زیادی در بین آنها دارد.

مراسم عروسی ازبک‌ها همانند سایر اقوام افغانستان است؛ اما بهترین دختر برای ازدواج در نظر ازبک‌ها کسی است که قالی‌های مرغوب زیادی بافته باشد.

از دیگر مؤلفه‌های فرهنگی قوم ازبک، موسیقی ازبکی است که این سبک موسیقی در مناطق ازبک‌نشین به‌صورت خاص به زبان ازبکی و دری اجرا می‌شود. در موسیقی ازبکی، از ابزار موسیقی مخصوص آن یعنی غیچک، دنبوره، دوتار ازبکی، دایره، زنگ و چنگ استفاده می‌شود. عبدالغفور کمال، فیض احمدی، خدای‌قل، عصمت‌الله رهیاب، تاج‌محمد انتظار، رشیده (ژاله)، سبزه‌گل لطافت، نسیمه رشید، مولوده (نشاط)، محمد صابر و بی‌رقیب از جمله هنرمندان معروف موسیقی ازبکی هستند.

رسانه‌های شنیداری و تصویری قوم ازبک، در دورة جمهوریت پیشرفت چشم‌گیری داشتند. از آن جمله می‌توان به شبکة تلویوزیونی «آیینه» تحت نظر جنبش اسلامی به رهبری عبدالرشید دوستُم و شبکة تلویزیونی «باتور» در جوزجان متعلق به فرزند دوستُم و نیز شبکه‌های رادیویی میمنه، ترکستان، سواش، تمنا، ممتاز، صحت. و رادیوهای ولایت جوزجان، رادیو ارمغان، آسایش، درمان، غزل و بوستان اشاره کرد. مردم ازبک به ورزش‌های سنتی علاقة زیادی دارند. از جمله ورزش‌های مورد علاقة آنها بزکشی، پهلوانی و چوب‌بازی است.

منابع

• «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجلة خامک، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1402ش.

• «اقوام افغانستان»، ویکی ‌فقه، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1400ش.
• «انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستانی سمنان»، وب‌سایت انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستان سمنان، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1391ش.
• «بناهای هرات در عصر تیموری»، وب‌سایت مجلة ویستا، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1402ش.
• پاکتچی، احمد، «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1399ش.
• پوپل، کریم، «رسم و رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک، تاریخ درج مطلب: 26 حمل 1401ش.
• پیمان، وحید، «ترک‌تباران افغانستان»، وبلاگ یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1401ش.
• «تاریخ ازبک‌ها»، وب‌سایت اوکتای اصلان راه سوم، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1402ش.
• «تلویزیون آیینه»، وب‌سایت پیام آفتاب، تاریخ بازید: 11 فروردین 1202ش.
• «جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1402ش.
• «رادیوهای خصوصی میمنه در ولایت فاریاب»، مرکز خبرنگاران افغانستان، تاریخ بازدید: 11 فروردین 1402ش.
• «زبان ازبکی یکی از گنجینه‌های افغانستان است»، خبرگزاری آناتولی، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1402ش.
• «سیزده غذای محلی افغانستان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1399ش.
• «طرز تهیه قابلی‌پلو ازبکی با دستور پخت اصلی مرحله به مرحله»، وب‌سایت فیدیا، تاریخ بازدید: 9 آبان 1402ش.
• عطایی، فرهاد و کوزه‌گر کالجی، ولی، «تأملی بر سیاست خارجی جمهوری ازبکستان از منظر پیوستگی»، تاریخ بازدید: 7 فروردین 1402ش.
• مجیدی، عبدالطیف، «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجلة خامک، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1401ش.
• «مذهب و قومیت در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 5 فروردین 1402ش.
• «معرفی زبان ازبکی الفبا و راهنمای یادگیری»، وب‌سایت مؤسسة زبان دهخدا، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1402ش.
• «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک، تاریخ بازدید: 8 فروردین 1402ش.
• نورالدین، خاتون اوغلی، «یک اورغ ازبک که مشهور به نام آمازون‌های ازبک است»، 2022م.
• «همه چیز دربارة انواع مدل لباس افغانی و انواع آن»، وب‌سایت فروشگاه مدیسه، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1402ش.
• «22 رسانه جریمه نقدی و 2 تلویزیون به سارنوالی معرفی شدند»، خبرگزاری صدای افغان (آوا) تاریخ درج مطلب: 15 سرطان 1393ش.