فیض‌محمد کاتب هزاره
فیض‌محمد کاتب هزاره؛ نویسنده و پدر تاریخ‌نگاری معاصر افغانستان.
فیض‌محمد کاتب هزاره، نویسنده، خطاط، روشنفکر مشروطه‌خواه و تاریخ‌نگار هزاره است که آثار او به‌ویژه سراج‌التواریخ در زمرۀ معتبرترین منابع تاریخ معاصر افغانستان شناخته می‌شود. او به «پدر تاريخ‌نویسی افغانستان» و «بيهقی ثانی» مشهور است.
کودکی و نوجوانی
فيض‌محمد کاتب هزاره، فرزند سعيدمحمد، از طایفۀ محمد‌خواجه، سال 1279ق در قريۀ «زردسنگ» ولسوالی (شهرستان) قره باغ ولايت (استان) غَزنِین (غزنی) متولد شد.[۱]
در سال 129۷ق کاتب، ۱۸ ساله بود که جنگ خونين فرقه‌ای (شيعه و سنی) سبب ویرانی سکونت‌گاه‌های هزاره‌های شیعه و کوچ آنها به مکان‌هایی دیگر شد. بنابراین، بازماندگان طایفۀ محمد‌خواجه و دیگر اقوام هزاره به ناهُور (ناوور) غزنی کوچ کردند.[۲]
تحصيلات
فیض‌محمد تحصیلات مقدماتی خود را بین سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۷ق در زادگاه خود فراگرفت. سپس برای ادامۀ تحصیل به قندهار (۱۲۹۷-۱۳۰۳ق)، لاهور (۱۳۰۴-۱۳۰۵ق) و کابل (۱۳۰۵-۱۳۱۰ق) رفت و دانش‌های روز، مانند ادبیات عرب، منطق، لغت، فقه، اصول، حکمت، کلام، تاریخ، هیئت، نجوم، حساب و جبر را آموخت.[۳] یکی از استادان او در کابل، مولوی محمدسرور اسحاق‌زایی بود که تحریر اقلیدس، خلاصة‌الحساب و شرح چغمینی را نزد وی فراگرفت. او علاوه بر زبان‌های فارسی و پشتو، با زبان‌های اردو، عربی و انگلیسی نیز آشنا بود.[۴]
فعالیت‌های علمی
کاتب در سال ۱۳۱۰ش به پیشنهاد استاد خود به‌عنوان منشی و کارمند استنساخ کتب در دفتر شاهزاده حبیب‌الله خان (۱۳۱۹-۱۳۳۷ق) مشغول به‌کار می‌شود.[۵] پس از آن، فیض‌محمد به «کاتب» مشهور شد.[۶] بعد از مدتی او از شغل نسخه‌برداری و نقل کتاب، به‌دلیل برجستگی و مهارتی که در فن انشاء و ترسُّل داشت، به کار تاریخ‌نویسی گماشته شد.[۷] امیر حبیب‌الله به او اجازه داد تا کتابی در مورد تاريخ افغانستان از دورۀ احمد شاه درّانی (۱۱۰ق) تا زمان حبیب‌الله با نظارت خود امیر بنويسد و برای این کار، همۀ اسناد و مدارک دولتی، نامه‌ها، فرمان‌ها و گزارش‌های روزمره و همۀ نوشته‌های موجود را در اختيار او گذاشت. حاصل کار کاتب، کتاب‌های ارزشمندی همچون «سراج التواريخ» و «تحفة الحبيب» بود.[۸]
با روی کار آمدن امیر امان‌الله خان (۱۳۳۷-۱۳۴۸ق) کاتب از دارالانشاء به دارالتألیف انتقال یافت.[۹] او در دارالتألیف وزارت معارف به تألیف کتاب‌های درسی پرداخت. او كتاب‌های «تاريخ حکمای متقدمين»،[۱۰] «تاريخ عمومی افغانستان» و « فقرات شرعيه» را به‌عنوان کتاب درسی در همین دوره تأليف كرد.[۱۱] همچنین کاتب، تا زمان سقوط حکومت امانی، در مدرسه حبیبیه تدریس می‌کرد.[۱۲]
فعاليت‌های سياسی
کاتب علی‌رغم اینکه با دربار شاهی در ارتباط بود، اندیشه‌های آزادی‌خواهانه داشت، از جنبش‌های پیشرو افغانستان مانند جنبش مشروطیت پشتیبانی می‌کرد و خود نیز عضو برجسته و پيشتاز این جنبش بود.[۱۳] زمانی‌که امیر حبیب‌الله خان در ۱۳۲۷ق درصدد سرکوبی جنبش مشروطیت اول برآمد، وی نیز به زندان افتاد، اما به‌دلیل اینکه امیر از زمان شاهزادگی، او را می‌شناخت، بعد از مدت کوتاهی آزاد شد.[۱۴]
او در زمان امان‌الله خان (۱۲۹۷-۱۳۰۷ق) به‌دلیل شیعه بودن موفق به انتصاب در سمت مدعی‌العمومی شد، اما برخی از وزرا به‌دلیل اختلافات مذهبی، مانع از کسب این مقام توسط کاتب شدند.[۱۵] کاتب در لويه‌جُرْگه پَغْمان در زمان امان‌الله خان حضور داشت و خواستار به رسميت شناختن مذهب تشيع شد اما با واکنش منفی علمای متعصب اهل‌سنت مواجه شده و حتی مورد ضرب‌وشتم قرار گرفت تا اینکه با دخالت امان‌الله خان نجات یافت.[۱۶]
امیر حبیب‌الله کلکانی، در حکومت چند ماهۀ خود (۱۳۰۷-۱۳۰ش) با مقاومت مردم هزاره که هوادار حبیب‌الله خان بودند، روبه‌رو شد. او در سال ۱۳۰۸ش کاتب را به‌همراه چند تن از بزرگان شیعه، برای ترغیب مردم هزاره به صلح و سازش با حکومت، به هزاره‌جات فرستاد. مردم هزاره‌جات دعوت گروه اعزامی را رد كرده و گروه مذکور بدون اخذ نتيجۀ مثبت به کابل برگشتند.[۱۷] در آن زمان، برخی از جاسوسان علیه کاتب توطئه کردند که او، مردم هزاره را به پایداری و عدم سازش برانگیخته است. پس از آن، امیر حبیب‌الله نیز به وی مشکوک شد و او و همراهان وی را در كابل دستگير كرده، مورد ضرب‌و‌جرح و شكنجه قرار داد.[۱۸]
آثار
کاتب نيم قرن از عمر خود را در خدمت به فرهنگ افغانستان صرف کرد. استعداد، دانش و مهارت او در نويسندگی به‌خصوص تاريخ‌نگاری و هچنین دسترسی او به منابع دسته اول و آرشيو اسناد دولتی سبب شد آثار ارزشمندی از خود به‌جای بگذارد. برخی از مهمترین آثار وی عبارت‌اند از: سراج التواریخ که مهمترین کتاب تاریخ افغانستان و کاتب است و تاریخ ۲ قرن اخیر افغانستان را شرح داده است. تحفة الحبیب، تذکرة الانقلاب، نژادنامۀ افغان، تاريخ عصر امانيه، فقرات شرعيه، فيضی از فيوضات، تاريخ حکمای متقدمين، امان الانشاء، وقايع دارالسلطنه، هزارجات و ترکستان، زمامداری و سياست کشورداری و استقلال افغانستان.[۱۹]
همچنین به نوشتۀ برخی منابع، وی از نویسندگان «سراج الاخبار» بوده، با محمود طرزی همکاری داشته و مقالات متعددی از او در شماره‌های نخست مجله آیینۀ عرفان در ۱۳۰۳ش با عناوینی مانند «علم» «زن و عفت» و «دین و سلطنت» و همچنین در مجلۀ «حی علی الفلاح» به چاپ رسیده است.[۲۰]
ویژگی‌های علمی
۱. مورخ دقیق و پرکار
شهرت عمدۀ کاتب در تاریخ‌نگاری و سبک ویژۀ وی در تاریخ‌نگاری او است؛ گزارش او از رویدادهای تاریخی بسیار دقیق و متکی بر مدارک موثق دولتی یا بینش خود او است. وی در هر موقعیتی حق و حقیقت‌گویی را ملاک کار خود قرار داده است.[۲۱]
۲. خطاطی
کاتب در خوش‌نویسی نیز بسیار ماهر بود و در خط ثلث، نسخ، نستعليق و شکسته مهارت داشت.[۲۲] نسخه‌هایی از قرآن کریم و کتاب‌های علمای گذشته را با خط نستعليق نوشته که شماری از آنها تاکنون به جا مانده است.[۲۳] کاتب، به‌دلیل خط خوش و زیبای خود به شغل نسخه‌برداری در دربار راه یافت.[۲۴]
کاتب از دیدگاه دیگران
بسیاری از نویسندگان و محققان چون اکرم عثمان، حسین نائل، کاظم آهنگ، عبدالصابر جنبش و علی امیری در مورد عظمت کاتب اظهار نظر کرده‌اند و از او با القاب و عناوین «پدر تاریخ معاصر افغاستان»[۲۵] «بزرگ‌ترین مورخ افغانستان بعد از میرخواند»،[۲۶] «بیهقی معاصر»، «تاریخ‌آفرین تاریخ‌نویسان»، «پدر تاریخ‌نویسی مدرن افغانستان» و «بیهقی ثانی» یاد کرده‌اند.[۲۷]
رابرت مک‌چسنی، مترجم انگلیسی کتاب‌های تذکرة الانقلاب و سراج التواریخ، او را «چهرۀ درخشان تاريخ افغانستان»[۲۸] دانسته و لودویک آدمک مورخ آمریکایی نیز از کاتب به‌عنوان کسی که بعد از او دیگر تاریخ‌نویسی در افغانستان وجود نداشته و ندارد، یاد می‌کند.[۲۹]
افتخارات
همایش‌ها و سمینارهای متعددی در تجلیل و بزرگ‌داشت کاتب، در افغانستان و نقاط مختلف جهان برگزار شده است؛ مانند سمینار علمی گرامی‌داشت از هشتادوششمین سال وفات کاتب در زمستان ۱۳۹۵ش از سوی بنیاد اندیشه در کابل بود که در قصر سلام‌خانه ارگ ریاست جمهوری و در هتل انترکانتیننتل کابل برگزار شد.[۳۰] اشرف غنی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، در این مراسم از کاتب با عناوین «پدر تاریخ معاصر افغانستان» و «تاریخ‌نویس دولت‌داری افغانستان» یاد کرد[۳۱] و دستور داد بنای یادبود فیض‌محمد کاتب ساخته شده و همچنین مدال عالی دولتی به اسم «علامه کاتب» ضرب شود.[۳۲]
درگذشت
کاتب بر اثر شکنجه‌های مأموران امیر حبیب‌الله به‌شدت مریض شد، برای معالجه به ایران رفت و پس از بازگشت از ایران، در ۱۶ جدی (دی) سال 1309ش در هفتاد سالگی در کابل درگذشت. و در منطقۀ بالاجوی چنداول کابل، به خاک سپرده شد.[۳۳]
پانویس
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات»، ۱۳۹۶ش، ص۱۳؛ «کاتب هزاره؛ پدر تاریخ‌نویسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامه افغانستان ما.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۰؛یسنا، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب هزاره»، وبکی‌فقه؛ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۰.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب هزاره»، وبکی‌فقه؛ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۰.
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات»، ۱۳۹۶ش، ص۱۹.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۰.
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات»، ۱۳۹۶ش، ص۱۹.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۰؛ «کاتب هزاره؛ پدر تاریخ‌نویسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامه افغانستان ما.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱؛ یسنا، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین.
- ↑ یسنا، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین.
- ↑ صالحی مالستانی، «علامه فيض محمدکاتب هزاره در آيينه تاريخ»، وب‌سایت سروش صبا.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱.
- ↑ یسنا، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ویکی‌فقه؛ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص ۷۹۱.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱؛ «کاتب هزاره؛ پدر تاریخ‌نویسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامه افغانستان ما.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱؛ «کاتب هزاره؛ پدر تاریخ‌نویسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامه افغانستان ما.
- ↑ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱؛ یسنا، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین.
- ↑ «کاتب هزاره؛ پدر تاریخ‌نویسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامه افغانستان ما.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب هزاره»، وبکی‌فقه.
- ↑ زندیه، «شیوه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری فیض‌محمد کاتب»، ص ۷۱.
- ↑ «وزارت تحصیلات عالی: آثار فیض‌محمد کاتب جزو نصاب تحصیلی پوهنتون‌ها شود»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب هزاره»، وبکی‌فقه؛ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۰.
- ↑ یسنا، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین.
- ↑ عثمان، «ملا فيض‌محمد کاتب پدر تاريخ معاصر افغانستان»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان.
- ↑ زندیه، «شیوه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری فیض‌محمد کاتب»، ص ۷۱.
- ↑ زندیه، «شیوه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری فیض‌محمد کاتب»، ص ۷۱.
- ↑ رضایی، «کاتب در غرب»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان.
- ↑ رهین، «جایگاه مرحوم ملا فیض محمد کاتب هزاره در تاریخ نویسی معاصر افغانستان»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان.
- ↑ حیدربیگی، پدر تاریخ‌نگاری افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۱۰.
- ↑ حیدربیگی، پدر تاریخ‌نگاری افغانستان، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.
- ↑ مجیدی، «رییس‌جمهور در مراسم گرامی‌داشت از فیض محمد کاتب: قدرت مطلقه چاره‌ساز نیست!»، ماندگار روزنامه صبح افغانستان.
- ↑ «فیض‌محمد کاتب هزاره»، وبکی‌فقه؛ برزگر، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۷۹۱.
منابع
- امیری، علی، فیضی از فیوضات (در ذکر زندگی و احوال ملا فیض‌محمد کاتب هزاره)، در پدر تاریخ‌نگاری افغانستان، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- امیری، علی، «فیض محمد کاتب؛ تاریخ نگار خردگرا» وب‌سایت هزاره اینترنشنال، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۱ش.
- برزگر، حسین، «فیض‌محمد کاتب هزاره»، در دانشنامۀ ادب فارسی در افغانستان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ2، ۱۳۸۱ش.
- حیدربیگی، حسین، پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (مجموعه مقالات سمینار علمی گرامی‌داشت هشتادوششمین ساگرد وفات علامه فیض‌محمد کاتب هزاره)، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- رضایی، جعفر، «کاتب در غرب»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۳۸۸ش.
- رهین، رسول، «جایگاه مرحوم ملا فیض محمد کاتب هزاره در تاریخ نویسی معاصر افغانستان»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۳۸۵ش.
- زندیه،حسن و ام‌فروه موسوی، «شیوه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری فیض‌محمد کاتب»، در فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره چهارم، شماره پیاپی 46، سال دوازدهم، 1398ش.
- صالحی مالستانی، حسين، «علامه فيض محمدکاتب هزاره در آيينه تاريخ»، وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۱ش.
- عثمان، اکرم، «ملا فيض‌محمد کاتب پدر تاريخ معاصر افغانستان»، وب‌سایت پدر تاریخ معاصر افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۳۸۵ش.
- «فیض‌محمد کاتب هزاره»، ویکی‌فقه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۴ش.
- «کاتب هزاره؛ پدر تاریخ‌نویسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامه افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: ۱۶ جدی ۱۳۹۸ش.
- مجیدی، هارون، «رییس‌جمهور در مراسم گرامی‌داشت از فیض محمد کاتب: قدرت مطلقه چاره‌ساز نیست!»، ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: 23 دلو 1395ش.
- «نودمین سالگرد وفات ملا فیض محمد کاتب هزاره گرامی داشت شد»، وب‌سایت وزارت اطلاعات و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۱۷ جدی (دی) ۱۳۹۹ش.
- یسنا، یعقوب، «زندگی نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان‌زمین، تاریخ درج مطلب: ٢٥ جوزا (خرداد) ١٣٨٧ش.