سید اسماعیل بلخی

سید اسماعیل بلخی؛ شاعر انقلابی و از پیشگامان نهضت ضد استبداد در افغانستان.

اسماعیل بلخی، از روحانیون مبارز و از پیشگامان نهضت اسلامی بود که شعر حماسی را در افغانستان بنیان‌گذاری کرد. او، با فعالیت‌های سیاسی، علمی، تبلیغی، مبارزه علیه نظام استبدادی و تلاش برای عدالت و برابری در جامعه، از خود یک چهرة ماندگار ساخت.

کودکی و نوجوانی

سید اسماعیل، فرزند سید محمد در سال 1299ش، در یک خانوداة مذهبی در بلخاب ولایت جوزجان به‌دنیا آمد. بلخی، مادر خود را در سن کودکی در سال ۱۳۰۰ش از دست داد و در سال ۱۳۰۴ش، همراه خانواده، به مشهد مهاجرت کرد. او.، تحصیلات ابتدایی را نزد پدر آغاز و سپس وارد حوزة علمیة مشهد شده و در مدرسه عباسقلی خان مشغول تحصیل شد.

جوانی

بلخی، دروس منطق، فقه و اصول فقه، تفسیر قرآن، فلسفه و عرفان را از ادیب نشا بوری، آقابزرگ تهرانی، مدرس یزدی، غروی اصفهانی فراگرفت. او، برای ادامة تحصیل عازم نجف شد و در مدرسة علمیة آخوند خراسانی ساکن و از محضر مراجع به‌نام نجف همچون ضیاءالدین عراقی، ابوالحسن اصفهانی، سید محسن حکیم، حسین آل‌کاشف الغظاء بهره برد. بلخی، در سال 1317ش، وارد حوزة علمیة قم شد و از دروس مراجعی همچون سید حسین بروجردی، شیخ عباس قمی، سید حسین طباطبایی، سید محمدتقی خوانساری و امام خمینی بهره‌مند شد. وی، در کنار دروس علوم دینی به حفظ قرآن کریم، نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه و صحیفه سجادیه نیز پرداخت.

جایگاه اجتماعی

بلخی، در میان مردم افغانستان محبوب و معروف است. هنگام سفر به شهرها مورد استقبال عموم مردم قرار می‌گرفت. وی، نه‌تنها در افغانستان، بلکه در میان علما و طلاب علوم دینی در نجف، قم و مشهد از جایگاهی بالای برخوردار است. او، در سال 1347ش، پس از آزادی از زندان، عازم نجف، قم و مشهد شد. با ورد به نجف مورد استقبال علما و طلاب نجف قرار گرفت. با آمدن به قم و مشهد ‌نیز از طرف علما و طلاب حوزة علمیة مورد استقبال و توجه خاصی قرار گرفت. هنگام برکشت به افغانستان، مردم مشتاق شیعه و سنی در هرات و کابل، به استقبال او، آمدند. شرکت هزاران تن زن و مرد، از اقشار، اقوام و مذاهب مختلف در تشییع جنازة بلخی، نشان از جایگاهی اجتماعی او در میان مردم دارد.

سیرة عملی – اخلاقی

سید اسماعیل، انسانی وارسته و بی‌آلایش بود. با کهنه‌ترین لباس و غذای ساده و اندک زندگی می‌کرد. خیلی سخاوتمند و بخشنده بود. او، هرگز سرمایه و اموالی را برای خود جمع نکرد.

دیدگاه‌ها

سید بلخی، به صلح و دوستی میان مسلمانان باور داشت و از تعصب مذهبی، قومی و محلی سخت متنفر و آن را عامل اختلاف و نفاق در جامعه می‌دانست. او، معتقد به‌ جمهوریت و شرکت تمام اقوام در نظام سیاسی کشور بود. از نگاه او، تنها راه پایان دادن به ظلم و استبداد در جهان مبارزة مسلحانه و خون بود. بلخی، معتقد به صلح و وحدت میان بشریت بود.

فعالیت‌ها

سیاسی

بلخی فعالیت‌های سیاسی خود را از ایران آغاز کرد. در سال 1312ش، در محکومیت کشف حجاب زنان در ایران، در مسجد گوهرشاد مشهد سخنرانی و مردم را به مبارزه علیه رضاشاه دعوت کرد. وی، بعد از سخنرانی مورد تعقیب حکومت قرار گرفته و مجبور می‌شود تا به‌همراه پدر و به‌صورت مخفیانه، مشهد را به‌قصد هرات ترک کند. او، در مرداد 1314ش، در مسجد جامع شهر هرات و در جمع شیعه و سنی به ایراد خطابه پرداخت و سیاست‌های رضاشاه و کشف حجاب زنان را محکوم کرد. تأسیس حزب ارشاد (اتحاد) در هرات در سال 1317ش، با همکاری گروهی از چهره‌های سیاسی، علمی، نظامی و فرهنگی چون خواجه محمد نعیم، محمد اسلم غزنوی، و محمدابراهیم گاو سوار از دیگر فعالیت‌های سیاسی بلخی است. هدف اصلی از تأسیس حزب، سرنگونی حکومت استبدادی و تشکیل حکومت اسلامی بود. بلخی، از همة مسلمانان دفاع و ظلم علیه آنها را محکوم می‌کرد. وی، در سال 1327ش، در مسجد پل خشتی کابل، بر ضد اسرائیل سخنرانی‌ و مردم را برای کمک به مسلمانان فلسطینی تشویق کرد.

فرهنگی

سید بلخی در کابل با همکاری تعدادی از جوانان تحصیل‌کرده و فعال، انجمن «شعاع میوند» را تأسیس کردند تا در امور فرهنگی و ورزشی فعالیت کنند. اعضای این انجمن ضمن برگزاری جلسات دعا به مسائل سیاسی و اجتماعی کشور نیز می‌پرداختند.

تبلیغی

سید اسماعیل، خطیبی توانا بود، او، در ماه‌های محرم، صفر، رمضان و در تعطیلات تابستان به تبلیغ می‌رفت. بلخی، مسائل اعتقادی، سیاسی و اجتماعی جامعه و جهان اسلام را در قالب اشعار و به‌صورتی بسیار جذاب برای مردم بیان می‌کرد. او به اکثر مناطق افغانستان همچون مزار شریف، بامیان، یکه‌اولنگ، کابل، قندهار و هرات سفر کرده و در مساجد و اماکن عمومی به روشنگری می‌پرداخت و مردم را به عدالت‌خواهی تشویق می‌کرد.

آثار

از بلخی در شعر، فلسفه، علوم قرآنی، آثاری همچون فلسفة الاحکام فی نصرة الاسلام و طب از نگاه قرآن بجا مانده است. دیوان اشعار او مهم‌ترین اثری است که چند هزار بیت شعر در قالب غزل، قصیده، مثنوی، مخمس، مسدس، مسمط، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند در آن سروده و پنج هزار بیت آن موجود است. او، بنیانگذار شعر حماسی در افغانستان است.

بلخی از نگاه اندیشمندان

به اعتقاد امام خمینی، بلخی یک انسان انقلابی بود که همه خوبی‌ها در او جمع شده است. آیت‌الله مکارم، بلخی را عالم مجاهد، روشنفکر، سیاست‌مدار برجسته و آگاه به زمان می‌دانست. به اعتقاد میرغلام محمد غبار، بلخی یک روحانی وطن‌پرست، فاضل و آگاه به زمان و دلسوز مردم بود.

زندان

با افشا شدن اسرار حزب ارشاد (اتحاد) در سال 1329ش، بلخی به‌همراه یازده تن از اعضای حزب زندانی شدند. وی، ‌مدت چهارده سال از عمرخود را در زندان مخوف کابل سپری کرد. بلخی در دوسال اول زندان، مورد شدیدترین شکنجه‌های جسمی و روحی قرار گرفت. وی، در این‌مدت هیچ‌گونه حق ارتباط با خانوادة خود را نداشت. سرانجام درسال 1343ش از زندان آزاد و به فعالیت‌های خود دو باره ادامه داد.

درگذشت

بلخی، پس از یک‌عمر تبلیغ دین و معارف اهل‌بیت، مبارزه علیه ظلم و استبداد، زندان و تبعید سرانجام در 23 تیر 1347ش در گذشت. پیکر او، پس از تشییع باشکوه، در دامنۀ کوه «افشار»، نظرگاه حضرت ابوالفضل به خاک سپرده شد.

منابع

• بلخی، سید اسماعیل، دیوان علامه سید اسماعیل بلخی، با مقدمة شکوفه اکبر زاده کابل، بنیاد اندیشه، چ1، 1397ش.
• خسروشاهی، هادی، نهضت‌های اسلامی در افغانستان، تهران، 1370ش.
• «سید اسماعیل بلخی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید:18 آذر1401ش.
• «سید اسماعیل بلخی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید:18 آذر1401ش.
• «ماجرای ملاقات تاریخی علامة بلخی با امام خمینی در نجف»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید:18 آذر1401ش.
• ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، مؤسسة امام خمینی، چ1، 1379ش.
• «نگاهی به زندگی علامه شهید بلخی، بنیانگذار انقلاب اسلامی افغانستان» شفقنا افغانستان، تاریخ بازدید:18 آذر1401ش.
• یادواره علامه شهید سید اسماعیل بلخی، تهران، 1368ش.