اشتغال زنان افغانستان
اشتغال زنان افغانستان؛ مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی افغانستان.
اشتغال زنان در افغانستان، فراز و فرودهای زیادی داشته است. در مقاطعی از تاریخ، زنان به کارهای داخل خانه محدود شده‌اند و در برهه‌هایی نیز فرصت اشتغال در بیرون از خانه را داشته‌اند. چالش‌ها و پیامدهای مثبت و منفی اشتغال زنان، سبب طرح رویکردهای موافق و مخالف نسبت به آن شده است.
مفهوم‌شناسی
اشتغال در لغت به‌معنای پرداختن به کار و کسب[۱] و در اصطلاح به‌معنای فعالیت‌های اقتصادی است که به‌منظور کسب درآمد نقدی یا غیر نقدی در راستای تولید کالا یا ارائه خدمات انجام می‌شود. قید «کسب درآمد»، کارهایی مانند رسیدگی به فرزندان، پخت‌و‌پز و پذیرایی از مهمان را از تعریف اشتغال، خارج می‌کند.[۲]
اهمیت
افغانستان یک کشور فقیر و جنگ‌زده است و به فعالیت‌های نیروی بشری در بخش‌های مختلف از جمله اقتصاد نیاز دارد. زنان می‌توانند در رشد و تقویت اقتصاد خانواده، تولید سرمایه و توسعۀ اقتصاد ملی نقش اساسی داشته باشند. در گذشته نیز زنان با انجام فعالیت‌های افتصادی در عرصه اقتصاد خانگی و مشاغل جدید در عرصۀ خصوصی نفش مهمی را ایفا نموده‌اند.[۳] از جانب دیگر در جامعۀ افغانستان طیف‌های از زنان در عرصه اشتغال به معنای مدرن آن از سوی هر نظام با انواع محرومیت، محدودیت، مانع و خشونت خاص خود رو رو‌به‌رو بوده‌اند و اختصاص به دورۀ خاصی ندارد؛ منتها نوعیت و گسترۀ آن متفاوت است. اشتغال زنان با تعدیل قدرت اجتماعی به‌نفع زنان ارتباط داشته و دارد.[۴]
تاریخچه
حق زنان افغانستان برای انتخاب شغل به معنای جدید آن همواره متأثر از حق حضور اجتماعی بوده است.[۵] زنان افغانستان در تمام دوره‌ها، به صورت مستقیم در اقتصاد خانواده و غیر مستقیم اقتصاد کشور اثر گذار بوده‌اند.[۶] در دوره‌هایی که برخی مناطق و قومیت‌های خاص زیر بار سنگین مالیات حکومتی قرار داشتند،[۷] زنان بخش عمدۀ آن را به‌دوش می‌کشیدند.[۸]
با روی‌کار آمدن امان‌الله در 1298ش و تصویب قانون اساسی، زنان حق انتخاب شغل بیرون از منزل را به‌دست آوردند و تعدادی از آنها در مدارس زنانه، رسانه‌های مربوط به زنان و بخش صحت (بهداشت)، صاحب شغل شدند.[۹] در همین دوره، مکتب صنایع اناثیه تأسیس شد،[۱۰] اما او با افراط‌گرایی او و پس از سقوط نظام امانی و الغای اصلاحات و قانون اساسی امانی، زنان فرصت به‌وجود آمده را از دست دادند و این وضعیت در دورۀ نادرخان نیز ادامه یافت.[۱۱]
در زمان نخست‌وزیری محمدداود، دومین جنبش زنان افغانستان در 1959م، آغاز شد.[۱۲] با تصویب قانون اساسی، زنان فرصت اشتغال در بخش‌های معارف، صحت، رادیو، مؤسسات خیریه و صنایع را به‌دست آوردند. بعد از سقوط نظام شاهی و روی‌کار آمدن نظام جمهوری اول، تغییر خاصی در وضعیت زنان به‌وجود نیامد.[۱۳] با روی‌کار آمدن حکومت حزب خلق و پرچم، بر تساوی مرد و زن در تمام امور تأکید شد، اما در عمل صرفا زمینه برای حضور طیف خاصی از زنان در سازمان‌های دولتی و خصوصی به‌ویژه صحت و آموزش، افزایش یافت. در دوره دولت اسلامی و حاکمیت بخشی از نیروهای جهادی به دلیل شکل‌گیری جنگ و درگیری، در شهرهای عمده و مناطق جنگی حضور زنان در موقعیت‌های اجتماعی، ادارات دولتی و به‌خصوص فعالیت‌های اقتصاد عمومی کم‌رنگ شد.[۱۴] پس از به قدرت رسیدن گروه طالبان در مرحله اول، با توجه به قرائتی که از آموزه‌های دینی داشتند، قلمرو کار زنان را محدود به خانه دانسته و حضور آنها را در اجتماع موجب فساد اخلاقی می‌انگاشتند؛[۱۵] در این دوره، زنان به‌صورت کامل از عرصۀ عمومی حذف شدند.[۱۶] پس از سقوط طالبان و روی‌کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، با تصویب قانون اساسی راه برای حضور اجتماعی زنان هموار شد، ولی در عمل باز مشکلات زیادی وجود داشت.[۱۷] براساس شرایط جدید، آنها توانستند از مرحلۀ آغازین روند جدید، حضور فعال خود را در عرصه‌های عمومی و به‌خصوص ادارات دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و مؤسسات ملی و بینالمللی و عرصۀ تجارت، ثابت کنند. [۱۸]
پس از قدرت‌یابی مجدد طالبان در 1400ش، زنان پس از دو دهه فعالیت، دوباره با محدودیت شدید در حضور اجتماعی و اشتغال بیرون از منزل رو‌به‌رو شدند.[۱۹]
زمینه‌های اشتغال زنان در بخش‌های فراتر از اقتصاد خانگی در دو دهۀ گذشته
- حمایت جریان‌ها و رهبران سیاسی افغانستانی که بنیان‌گذاران نظام جمهوری اسلامی بودند، از حقوق زنان؛ مخصوصا حق اشتغال مطابق شرایط فرهنگی افغانستان.[۲۰]
- حضور و مشارکت فعال زنان در بخش‌های مختلف نظام جدید افغانستان؛[۲۱]
- تصریح قانون اساسی بر تساوی همگان در برابر قانون، تفاوت نداشتن زن و مرد در استخدام[۲۲] و الزام دولت به رعایت منشور سازمان ملل متحد، اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، میثاق بینالمللی حقوق فرهنگی و اقتصادی و کنوانسیون رفع کلیۀ اشکال تبعیض علیه زنان؛[۲۳] همچنین قانون کار[۲۴] و قانون کارکنان خدمات ملکی[۲۵] جمهوری اسلامی افغانستان بدون تبعیض از حق اشتغال زنان در ادارات دولتی و خصوصی حمایت کرده است. قانون محو خشونت علیه زنان (2007م)، ممانعت از حق کار را جرم دانسته است.[۲۶] همچنین به منظور بهبود وضعیت کاری زنان و ایجاد فرصت‌های مناسب برای آنها، شورای وزیران در 1387ش، پلان کاری ملی برای زنان را به تصویب رساند.[۲۷]
- وزارت امور زنان به‌منظور تطبیق تعهدات دولت در راستای بهبود وضعیت زنان، توانمندسازی زنان در ابعاد مختلف، هماهنگی برای افزایش کارمندان زن در بخش‌های مختلف، تأسیس شد. کمیسیون مستقل حقوق بشر، وزارت‌های ارشاد، حج و اوقاف، اطلاعات و فرهنگ، تحصیلات عالی، صحت‌عامه، معارف، عدلیه، تجارت و صنایع، اتاق‌های تجارت، در این راستا با وزارت امور زنان همکار بودند.[۲۸]
عرصه‌های اشتغال زنان افغانستان
زنان در افغانستان در عرصه‌های مختلف در کارهای خانگی و بیرون از خانه اشتغال داشته‌اند و در مواد زیاد بار اقتصاد خانواده به دوش زنان بوده است که در موارد زیر عرصه‌های آن اشاره شده است:
الف) تولید
- صنایع دستی؛ بسیاری از زنان افغانستان از گذشته‌های دور به تولید خورجین، بَرَگ، نمد، فرش‌های سنتی، شال‌گردن، دستکش، جوراب (مناطق مرکزی)،[۲۹] کلاه پوستی (قره‌قل) و سراجی (ولایت هرات)، قالین، گلیم، قرص‌دوزی، خامک‌دوزی، گل‌دوزی، چرمه‌دوزی، یخن‌دوزی، شال‌بافی، خیاطی (مناطق مرکزی و شمال) می‌پرداختند.[۳۰] از سال 2001م با تشکیل نظام جدید و آغاز فعالیت اتاق تجارت و صنایع زنان، تعداد زیادی از زنان توانستند که به‌عنوان سرمایه‌گذار در بخش صنایع وارد بازارکار شوند و حوزۀ کاری زنان را از منزل به بازار انتقال دهند.[۳۱] طبق گزارش اتاق تجارت و صنایع زنان در 2018م، تعداد 850 زن تجارت‌پیشه برای 45 هزار نفر فرصت کاری ایجاد کردند.[۳۲]
- کشاورزی و دام‌داری؛ در روستاهای افغانستان بخش عمدۀ فعالیت دام‌داری بر عهدۀ زنان است. در نظام جمهوری اسلامی افغانستان، زنان در تولید زعفران، زنبورداری، مرغ‌داری، باغ‌داری و لبنیات، سرمایه‌گذاری کردند و فرصت‌های شغلی برای زنان کارگر فراهم شد.[۳۳]
ب) خدمات
زنان افغانستان در دورۀ جدید، در ادارات دولتی در سطوح مختلف ملکی، نظامی، عدلی و قضائی،[۳۴] صحت، آموزش و پرورش[۳۵] و همچنین بخش خصوصی و مؤسسات بینالمللی حضور یافتند.[۳۶] این حضور بر اساس عرف و سنت‌ها در ولایت‌ها و گروه‌های قومی، متفاوت بود.[۳۷] همچنین فعالیت زنان در ایجاد مؤسسات آموزشی چون موسسۀ تحصیلات عالی گوهرشاد، موسسۀ تحصیلات عالی رابعۀ بلخی، موسسۀ تحصیلات عالی مریم، مجتمع تحصیلی و تعلیمی مورا، صنعت رستورانت‌داری و خدمات مسافرتی، چشمگیر بود.[۳۸]
پیامدهای اشتغال زنان افغانستان
از نظر برخی کارشناسان اشتغال زنان در رشد اقتصاد خانواده و اقتصاد ملی،[۳۹] کاهش خشونت‌های خانوادگی و تبعیض جنسیتی ناشی از سنت‌های قبیله در برخی مناطق، مؤثر بوده و سبب خودکفایی اقتصادی زنان شده است؛[۴۰] اما برخی معتقدند که اشتغال زنان در بیرون از منزل، در برخی موارد با افزایش سن ازدواج، فشار مضاعف کاری، گسستگی خانواده، تمایل به بی‌فرزندی یا کم‌فرزندی، سردی رابطۀ مادر و فرزند و افزایش آسیب‌های اجتماعی، وابستگی مالی زنان به کارفرمایان به‌جای اعضای خانواده در برخی موارد همراه بوده است. [۴۱]
چالش‌های اشتغال زنان افغانستان
کار زنان در محیط‌های خانگی و زنانگی همواره در فرهنگ افغانستان رایح بوده و بخش از اقتصاد خانواده به دوش زنان بوده است، اما در محیط بیرون از خانه فرهنگ قبیله‌ای، قرائت افراطی از آموزه‌های دینی،[۴۲] رعایت نشدن ارزش‌های فرهنگی و دینی در برخی از محیط‌های اشتغال، تقابل دو گروه افراطی سنت‌گرا و تجددخواه،[۴۳] بی‌سوادی و عدم آگاهی مردان و زنان از حقوق هم‌دیگر،[۴۴] جنگ و ناامنی،[۴۵] کمبود فرصت‌های شغلی، کمبود تجارب کاری و مزد ناچیز برای زنان،[۴۶] چالش‌های عمدۀ اشتغال زنان در افغانستان به‌شمار می‌رود. چالش‌های مذکور سبب شده است که زنان از کار و اشتغال مطولب دین نیز محروم شود.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ اشتغال.
- ↑ «تعریف اشتغال و بیکاری»، خبرگزاری دانشجو
- ↑ میری، «زنان افغانستان و اقتصاد کارآفرینی»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ زعفرانچی، اشتغال زنان، مجموعه مقالات و گفت‌وگوها، 1388ش، ص22-23.
- ↑ امان‌الله، «تاریخچۀ اشتغال زنان از گذشته تا امروز»، وبلاگ سمینارهای اقتصادی برای دانشجویان.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص13-14.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص181-184.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص181-184.
- ↑ امان‌الله، «تاریخچۀ از گذشته تا امروز»، وبلاگ سمینارهای اقتصادی برای دانشجویان.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص146.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص387 و 406-407.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص467.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص259 و 305.
- ↑ مقصودی و غله‌دار، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، 1390ش، ص188.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص48.
- ↑ سعیدی، «وضعیت زنان افغانستان در تحولات سیاسی–بخش نخست»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح.
- ↑ احمدی، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی- اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، 1399ش، ص108.
- ↑ رامزی، «مشارکت اجتماعی زنان»، وبسایت نیمرخ.
- ↑ باقری، «نگاهی جامعه‌شناختی به‌جایگاه زنان در جامعۀ افغانستان در حکومت دوم طالبان»، وبسایت دیپلماسی ایرانی.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص56-57.
- ↑ کاظم، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، 2004م، ص525 – 527.
- ↑ قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان، 1382ش.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص48.
- ↑ قانون کار جمهوری اسلامی افغانستان، 1385ش، فقرۀ 2 مادۀ 3.
- ↑ قانون خدمات ملکی جمهوری اسلامی افغانستان، 1387ش، فقرۀ 2 مادۀ2.
- ↑ قانون محو خشونت علیه‌زنان، 2007م، مادۀ 5.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص62.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص61-64.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص145.
- ↑ «صنایع دستی افغانستان و نقش آن در اقتصاد خانواده‌های افغان»، خبرگزاری پیام آفتاب.
- ↑ محمدی، «سنگینی توسعۀ اقتصادی بر دوش زنان افغانستان»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ نقش تجارتی زنان در رشد اقتصاد افغانستان»، وبسایت العربیه فارسی.
- ↑ بهزاد، «مشارکت اقتصادی زنان؛ کلید انکشاف اقتصادی»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ طالبی، «وضعیت زنان افغانستان»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح.
- ↑ نجفی و اسلامی، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، 1389ش، ص64-65.
- ↑ طالبی، «وضعیت زنان افغانستان»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح.
- ↑ «78درصد معلمان مدارس افغانستان زنان هستند»، خبرگزاری میزان.
- ↑ نقش تجارتی زنان در رشد اقتصاد افغانستان»، وبسایت العربیه فارسی.
- ↑ محمدی، «سنگینی توسعۀ اقتصادی بر دوش زنان افغانستان»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ نقش تجارتی زنان در رشد اقتصاد افغانستان»، وبسایت العربیه فارسی.
- ↑ زعفرانچی، اشتغال زنان، مجموعه مقالات و گفت‌وگوها، 1388ش، ص42-59.
- ↑ طالبی، «وضعیت زنان افغانستان»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح.
- ↑ عارفی و حمیدی، «نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)»، 1397ش، ص106.
- ↑ سعیدی، «وضعیت زنان افغانستان در تحولات سیاسی –بخش نخست»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح.
- ↑ طالبی، «وضعیت زنان افغانستان»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح.
- ↑ گنیش و دیگران، توانمندسازی اقتصادی زنان افغانستان 2002 – 2012م، (گزارش تحقیقی)، 1392ش.
منابع
- احمدی، فاطمه، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در کشور افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال سوم، شمارۀ چهارم، بهار و تابستان 1399ش.
- امان‌الله، «تاریخچۀ اشتغال زنان از گذشته تا امروز»، وبلاگ سمینارهای اقتصادی برای دانشجویان، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
- باقری، اسماعیل، «نگاهی جامعه‌شناختی به جایگاه زنان در جامعۀ افغانستان در حکومت دوم طالبان»، وبسایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1401ش.
- بهزاد، امین، «مشارکت اقتصادی زنان؛ کلید انکشاف اقتصادی»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1398.
- «تعریف اشتغال و بیکاری»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1393ش.
- دهخدا، علی‌اکبر لغت‌نامه، وبسایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بینالمللی آموزش زبان فارسی، بازدید: 20 اردیبهشت 1402.
- زعفرانچی، لیلاسادات، اشتغال زنان، مجموعه مقالات و گفت‌وگوها، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1388ش.
- سعیدی، گل‌ناز، «وضعیت زنان افغانستان در تحولات سیاسی – بخش نخست»، وبسایت مرکز بینالمللی صلح، تاریخ درج مطلب: 25 ستامبر 2021م.
- «صنایع دستی افغانستان و نقش آن در اقتصاد خانواده‌های افغان»، وبسایت خبرگزاری پیام آفتاب، 20 خرداد 1391ش.
- طالبی، معصومه، «وضعیت امنیتی افغانستان پس از سال 2014»، وبسایت مرکز بینالمللی مطالعات صلح، تاریخ درج مطلب: 24 اپریل 2013م.
- عارفی، محمداکرم و حمیدی، روبینه، نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)، فصل‌نامۀ کاتب علمی و پژوهشی، سال پنجم، شمارۀ 11، زمستان 1397ش.
- فرهنگ، میرمحمد‌صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
- قانون‌اساسی جمهوری اسلامی افغانستان، 1382ش.
- قانون کار جمهوری اسلامی افغانستان، 1385ش.
- قانون کارکنان خدمات ملکی جمهوری اسلامی افغانستان، 1384ش.
- قانون محو خشونت علیه زنان جمهوری اسلامی افغانستان، 2007م.
- کاظم، عبدالله، زنان افغانستان زیر فشار عنعنه و تجدد، کالفرنیا، میوند، نوامبر 2004م.
- گنیش و دیگران، توانمندسازی اقتصادی زنان افغانستان 2002 – 2012م، (گزارش تحقیقی، ادارۀ سازمان‌ملل‌متحد برای تساوی جنسیت و توانمندسازی زنان دفتر افغانستان)، آبان 1392ش.
- محمدی، محمدداوود، «سنگینی توسعۀ اقتصادی بر دوش زنان افغانستان»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1398ش.
- موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
- میری، زینب، «زنان افغانستان و اقتصاد کارآفرینی»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 28دی 1398ش.
- نجفی، خدیجه و اسلامی، روح‌الله، «چرخه و مبانی سیستمی سیاست‌گذاری امور زنان در افغانستان 2001-2019م»، فصل‌نامۀ کاتب، علمی و پژوهشی، سال ششم، شمارۀ 15، زمستان 1389ش.
- «نقش تجارتی زنان در رشد اقتصاد افغانستان»، وبسایت العربیه فارسی، تاریخ درج مطلب: 19 آوریل 2019م.
- یزدانی، عنایت‌الله، «مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان؛ ضرورت‌ها و راه‌بردها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: اسفند 1375ش.
- «78 درصد معلمان مدارس افغانستان زنان هستند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1395ش.