شیخ سلطان ترکستانی
شیخ سلطان‌محمد ترکستانی، فقیه معاصر و مدرس نامدار افغانستان.
شیخ سلطان‌محمد ترکستانی، مجتهد و مدرس نامدار شیعه در شمال افغانستان، بزرگ‌ترین مدرسه علوم دینی را در شهر مزارشریف تأسیس و شاگردان زیادی تربیت کرد. وی در یک مقطع تاریخی مهم، نقشی اثرگذار در ترویج معارف اسلامی و معنویت‌بخشی به سبک زندگی مردم داشت.
تولد و نوجوانی
سلطان‌محمد ترکستانی در 1291ش در روستای «شانجیر» از توابع ولسوالی (شهرستان) چهارکنت ولایت بلخ در خانواده‌ای تاجر‌پیشه به دنیا آمد. سلطان‌محمد در دوران طفولیت در زادگاه خود به مکتب‌خانه رفت و با خواندن و نوشتن آشنا شد.[۱]
تحصیلات
او در سال 1303ش که دوازده‌ساله بود، به فراگیری علوم دینی روی آورد و در زادگاه خویش دروس مقدماتی را فراگرفت. ترکستانی برای ادامۀ تحصیل به بلخاب در ولایت جوزجان رفت و در مدرسۀ عالمیه نزد سید‌حسین عالم به شاگردی پرداخت؛[۲] سپس به بهسود نزد حاج‌آخوند زریافته شتافت و به تحصیل تا کتاب لمعه ادامه داد.[۳]
هجرت به نجف
ترکستانی در ۱۳۱۶ش رهسپار حوزۀ علمیۀ نجف در کشور عراق شد و سطوح عالی را نزد اساتید آن حوزه تکمیل کرد. او سالیان متمادی در دروس سیدابوالحسن اصفهانی، سید‌محسن حکیم و سید‌ابوالقاسم خوئی حضور یافت و به مرحلۀ اجتهاد رسید. ترکستانی در کنار تعلیم، به تدریس نیز پرداخت.[۴]
بازگشت به افغانستان
ترکستانی بعد از 22 سال اقامت در نجف، با دریافت اجازۀ اجتهاد و وکالت از امام خمینی، آیت‌الله حکیم و آیت‌الله خوئی در ۱۳۳۸ش به کشور بازگشت و در شهر مزارشریف مستقر شد.[۵] بازگشت ترکستانی به کشور مصادف با حکومت مستبدانۀ ظاهرشاه بود. در آن دوره تبعیضات ناروا در کشور حاکم بود. فقر، جهل، عقب‌ماندگی، ظلم، ستم و تبعیض بر اقوام محروم و به‌خصوص مردم شیعه افغانستان سایه افکنده بود.[۶]
ویژگی‌های‌شخصیتی
ترکستانی در ساماندهی طلاب و علمای افغانستان برای حمایت از مرجعیت شیعه به‌خصوص آیت‌الله حکیم در ۱۹۵۹م نقش مهمی داشت. در آن سال وقتی روزنامه‌ای به آن مرجع شیعه توهین کرد، طلاب و علمای افغانستانی مقیم حوزۀ علمیۀ نجف با مدیریت ترکستانی و برخی دیگر دسته‌جمعی به منزل آن مرجع در کوفه رفته و آمادگی خود را برای اطاعت از مرجعیت شیعه اعلام کردند. پس از آن طلاب و عشایر عراقی نیز جرئت کرده و از روش طلاب افغانستانی پیروی کردند تا دولت وقت عراق مجبور به عذرخواهی و جبران شد.[۷] در ارتباط با پاکی و پایبندی او به حلال و حرام نقل کرده‌اند که شیخ ترکستانی در زمان تحصيل در نجف که با سختی و فقر همراه بود، روزی حدود يك كيلو طلا یافت و آن را در اختیار مرجع وقت شیعه سيد ابوالحسن اصفهاني قرار داد تا به صاحب آن مسترد کند.[۸]
فعالیت‌های علمی، فرهنگی و دینی
ترکستانی بعد از بازگشت به کشور و با توجه به اوضاع و شرایط مردم شیعه که از حقوق سیاسی، فرهنگی و اجتماعی خود محروم بوده و در فقر، تبعیض، جهل و بی‌سوادی به سر می‌بردند، فعالیت‌های دینی، علمی و فرهنگی خود را در قالب‌های زیر در پیش گرفت:
تبلیغ و ترویج معارف اهل‌بیت
ترکستانی در مزارشریف و مناطق اطراف به فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی مشغول شد و در بسیاری از مساجد و تکیه‌خانه‌های شمال کشور منبر می‌رفت. او در محافل و مجالس عمومی و خصوصی نیز از تبلیغ و ترویج دین غافل نبود و تلاش می‌کرد به وظیفه دینی خویش عمل کند.[۹]
مبارزه با کمونیسم
بازگشت ترکستانی به کشور مصادف با زمانی بود که تبلیغات مارکسیستی در مناطق مختلف افغانستان و به‌خصوص شهر مزارشریف به اوج خود رسیده بود. ترکستانی با درک شرایط خطرناک کشور و نگرانی از جلب جوانان توسط احزاب کمونیستی از سویی به تبیین اندیشه و معارف دینی و شیعی در بین نسل جوان همت گذاشت و از سوی دیگر مبارزه مداومی را با افکار و اندیشه‌های مارکسیستی آغاز کرد.[۱۰]
تأسیس اماکن دینی
هنگام بازگشت ترکستانی به افغانستان، به‌دلیل تبعیض و نگاه قومی دولت، جوانان شیعه از تحصیل در مکاتب و دانشگاه‌های دولتی محروم بودند. جهل و بی‌سوادی در بین مردم شیعه بیداد می‌کرد.[۱۱] به‌همین دلیل عالمان شیعه تلاش می‌کردند زمینۀ آموزش دینی را برای مردم فراهم کنند. تأسیس مدارس و گسترش آموزش دینی بین مردم در آن دوره از ثمرات حضور عالمان درس‌خواندۀ شیعه در نجف بود.[۱۲] ترکستانی نیز در 1343ش در شهر مزارشریف مدرسۀ علمیۀ سلطانیه را تأسیس کرد. این مدرسه دارای 25 اتاق، مسجد، مَدرَس و کتابخانه بود. در مسجد آن مدرسه نماز جماعت، جلسات قرائت قرآن، مجالس سوگواري ائمۀ اطهار و سخنراني، مجالس جشن در ميلاد ائمه و دیگر محافل داير می‌شد.[۱۳] ترکستانی علاوه‌بر ساخت مسجد و مدرسۀ سلطانیه در مزارشریف، در اطراف آن شهر و دیگر ولایات نیز به تأسیس مساجد، مدارس و حسینیه همت گماشت؛ از جمله ساخت مسجد در گذر سه‌دکان شهر مزارشریف، ساخت حسینیه در شهرک اِلمَرَب مزارشریف، تأسیس مدرسه در قریۀ دالان ولسوالی چهارکنت، تأسیس مدرسه در قریه‌های آق‌چشمه و گل‌محمد پشت‌بند ولایت سمنگان و تلاش برای تأسیس مدرسه در قریۀ جنگل‌باشی از توابع شهر قندوز که با کودتای مارکسیستی ناتمام ماند.[۱۴]
رسیدگی به مشکلات مردم
ترکستانی در ارتباط با مسایل و مشکلات مردم شیعه فعالیت چشمگیری داشت و با توجه به عدم مراجعه مردم به دادگاه‌های دولتی سعی می‌کرد اختلافات قضایی مردم را بر اساس فقه شیعی حل و فصل کرده و مانع مراجعه آنها به دوایر دولتی شود. بخش دیگری از فعالیت‌های او تلاش برای آگاه کردن آنها از طریق مراجعات و ارتباطات چهره‌به‌چهره بود. علمای شیعه و مرحوم ترکستانی از این طریق برای آگاهی دینی مردم آن مناطق تلاش زیادی می‌کردند.[۱۵]
تدریس
ترکستانی در طی بیست سال حضور در نجف علاوه‌بر تحصیل نزد مراجع بزرگ شیعه به تدریس نیز اشتغال داشت و در طی چند دوره تدریس در نجف شرح لمعه و کتب سطح عالی حوزه را تدریس کرده و شاگردان بسیاری تربیت کرد. وی در شهر مزارشریف نیز سالیان متمادی به تدریس اشتغال داشت و افراد زیادی از او استفاده کردئد که اکنون بسیاری از شاگردان ایشان از شخصیت‌های علمی، سیاسی و مذهبی افغانستان هستند.[۱۶]
مسئولیت‌ها
ترکستانی در زمان اقامت در نجف مدیریت مدرسه و حسینیۀ حاج عباس رحباوی را از سوی سیدمحسن‌حکیم به عهده داشت. این مدرسه دارای حجرات زیادی بود که در اختیار طلاب قرار می‌گرفت.[۱۷] او بعد از تأسیس مدرسه و مسجد سلطانیه در مزارشریف، تا پایان عمر مسئولیت آن را به عهده داشت.[۱۸]
آثار
ترکستانی در مدت حضور در نجف به برخی از کتب مهم درسی حوزه حواشی نوشت ولی زمینه برای چاپ آنها در زمان حیات او فراهم نشد، از جمله: حاشیه بر قوانین‌الاصول میرزا‌ابوالقاسم قمی؛ حاشیه بر رسائل شیخ انصاری؛ حاشیه بر کفایه‌الاصول آخوند خراسانی؛ تقریرات درس خارج اصول آیت‌الله خوئی؛ تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله حکیم.[۱۹]
درگذشت
پس از کودتای حزب دموکراتیک خلق در ثور/اردیبهشت 1357ش، در اواخر همان سال عوامل حکومت او را به همراه جمعی از علمای طراز اول بلخ دستگیر و زندانی کردند. افراد دولتی چندی بعد ترکستانی را به زندان کابل انتقال دادند و از آن زمان تا امروز از سرنوشت او خبری نیست، گرچه شواهد حاکیست که دولت وقت ایشان را همراه با جمع زیادی از بزرگان کشور در همان سال‌های اولیه دستگیری، به شهادت رسانده است.[۲۰]
پانویس
- ↑ رجبی، دانشنامه علمای مجاهد، 1382ش، ص145؛ داوودی ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1379ش، ص56.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش. ص22.
- ↑ رحمانی ولوی، تاریخ علمای بلخ، ج1، 1383ش، ص409؛ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص251.
- ↑ قاسمی (محقق خراسانی)، المؤلفون الافغانیون المعاصرون (مولفان معاصر افغانستان)، 1400ش، ص182. شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص43؛
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص252؛ فصیحی، یاران آفتاب، 1395ش، ص15.
- ↑ شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص43؛ داوودی ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1379ش، ص58.
- ↑ رجبی، دانشنامه علمای مجاهد، 1382ش، ص145.
- ↑ جعفری، دایره‌المعارف تشیع، ج9، 1391ش، (ص255-256)؛ شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص49.
- ↑ داوودی ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1379ش، ص58؛ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص252.
- ↑ شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص48؛ داوودی ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1379ش، ص58.
- ↑ لعلی، سیری در هزاره‌جات، 1372ش، ص355.
- ↑ کاظمی، حوزۀ علمیه نجف و قم و نقش آن در تاریخ معاصر افغانستان، 1400ش، ص96، 67 و 197.
- ↑ حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255؛ حسینی، بررسی برنامۀ درسی حوزه‌های علمیه شیعه افغانستان در دوران معاصر، 1395ش، ص135.
- ↑ حسن‌زاده، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، 1390ش، ص255؛ شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص48.
- ↑ ضیایی، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، 1396ش، ص253 و 255؛ مشاهیر تشیع در افغانستان، 1379ش، ص56.
- ↑ رحمانی ولوی، تاریخ علمای بلخ، ج1، 1383ش، ص410.
- ↑ شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص48؛ رحمانی ولوی، تاریخ علمای بلخ، ج1، 1383ش، ص410.
- ↑ جعفری، دایره‌المعارف تشیع، ج9، 1391ش، (ص255-256)؛ شفائی، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، 1368ش، ص48.
- ↑ داوودی ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1379ش، ص57
- ↑ عادلی، شهدای نخبه و مرزبانان اندیشه، 1393ش، ص165
منابع
- جعفری، محمدمهدی، دایره‌المعارف تشیع، تهران، حکمت، 1391ش.
- حسن‌زاده، غ. علی، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان در افغانستان، قم، دارالتفسیر، 1390ش.
- حسینی، سیدآقاحسن، بررسی برنامۀ درسی حوزه‌های علمیه شیعه افغانستان در دوران معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1395ش.
- داوودی ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1379ش.
- رجبی، محمد‌حسن، دانشنامه علمای مجاهد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382ش.
- رحمانی ولوی، مهدی، تاریخ علمای بلخ، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1383ش.
- رهیاب (بلخی)، حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
- شفائی، حسین، زندانیان روحانیت تشیع افغانستان، قم، مؤلف، 1368ش.
- ضیایی، محمد‌رضا، تاریخ حوزه‌های علمیۀ شیعه در افغانستان، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1396ش.
- عادلی، سید جعفر، شهدای نخبه و مرزبانان اندیشه، کابل، نسیم حیات، 1393ش.
- فصیحی، قربان‌علی، شریفی، علی‌مدد، یاران آفتاب، مشهد، شورای فرهنگی افغانستانی‌های مقیم ایران، 1395ش.
- قاسمی (محقق خراسانی)، محمد‌عیسی، المؤلفون الافغانیون المعاصرون (مولفان معاصر افغانستان)، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.
- کاظمی، سیدآصف، حوزۀ علمیۀ نجف و قم و نقش آن در تاریخ معاصر افغانستان، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1400ش.
- لعلی، علی‌داد، سیری در هزاره‌جات، قم، احسانی، 1372ش.