آبرو

آبرو؛ احترام و اعتبار اجتماعی.

آبرو، از مفاهیم فرهنگی است که در پیوند با باورها، ارزش‌ها و آداب و رسوم اجتماعی و تعامل فرد با خود و افراد جامعه و با جوامع دیگر معنی پیدا می‌کند. آبرو نقش مهمی در جهت‌دهی افکار و رفتار فردی و اجتماعی انسان در زندگی روزمره دارد. در سبک زندگی دینی، تأکید فراوانی به حفظ آبروی افراد شده و بسیاری از حدود و احکام فردی و اجتماعی شریعت از جمله حرمت دروغ و هنجارشکنی، در راستای حفظ آبرو و شرافت انسانی وضع شده است.

مفهوم‌شناسی

آبرو در لغت به معانی جاه، اعتبار، عِرض، ارج، شرف، ناموس، قدر و مایۀ سرفرازي آمده است و در اصطلاح به وجه معنوی انسان اشاره دارد که از حالت نسبی و جایگاه فرد در جامعه به دست می‌آید. وجه تسمیۀ آن در اذهان عمومی، به مناسبت عرق‌ریختن بر اثر شرمی است که به آدمی از انجام کاري ناشایست دست می‌دهد. از این منظر، ریختن آبرو بر اثر ارتکاب کار نادرست، کنایه از کاهش قدر و منزلت است. گسترۀ کنشگری با هدف کسب یا حفظ آبرو در سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی، بسیار وسیع است و نقیض آن با مفاهیمی مانند هتک حرمت، آبروریزی، بی‌آبرویی و آبروی خود یا کسی را بر باد دادن، بیان می‌شود.

اهمیت

1. جامعه‌شناختی

به نظر پژوهشگران علوم اجتماعی، آبرو جزء سرمايۀ اجتماعي است كه اين سرمايۀ ناملموس بسياري از امور زنـدگي روزانـۀ مـردم از قبيـل كسب‌وكـار، معاشرت، همفكري و همدردي، دادوستد اجتماعي، آداب و رسوم، ارزش‌های دینی، اجتماعی و اخلاقی، جنسیت، گروه، نژاد و هویت فردی و جمعی را دربر می‌گیرد. آبرو شالودۀ اعتماد اجتماعی در روابط میان‌فردی در سطوح مختلف محسوب می‌شود. همچنین آبرو و عزت‌مندی ملی در روابط یک کشور با دیگران، اقتدار ملی، توسعۀ اقتصادی و قدرت نظامی، معنا پیدا می‌کند.

2. فرهنگی

به باور بسیاری از محققان حوزۀ فرهنگ، آبرو به‌مثابه عنصر فرهنگی تلقی می‌شود که شامل نمادهای زبانی و غیرزبانی، باورها و ارزش‌ها و نیز هنجارهای اجتماعی و عناصر هویتی میشود که می‌تواند در بازتولید و یا تغییر فرهنگی نقش مؤثری داشته باشد.

3. دینی

آموزه‌های دینی، بر اهمیت آبرو، عزت، وجه معنوی و اعتبار انسان تأکید می‌کند و اهمیت آبروی انسان را در ردیف اهمیت و حرمت جان و مال و ناموس او قرار داده و حفظ آبرو، شخصیت و کرامت انسانی را مهم‌ترین مسئله در امنیت فرد و جامعه می‌داند. به‌همین دلیل، شریعت اسلامی بسیاری از احکام مانند حرمت غیبت، تهمت، افترا، دشنام، ناسزا، قذف، تحقیر، توهین و افشای اسرار خصوصی را در راستای حفظ آبرو و حمایت از شخصیت و شرافت و کرامت انسانی وضع کرده و هرگونه تعرض به شخصیت و هتک حرمت و آبروی انسانی را موجب کیفر در دنیا و آخرت دانسته است.

منابع و معیارهای آبرو

1. جامعه و فرهنگ

جامعه‌شناسان یکی از منابع و معیارهای آبرو و حیثیت اجتماعی را جامعه و فرهنگ می‌دانند؛ به باور آنها، کودکان از همان ابتدا در فرایند جامعه‌پذیری در خانه و مدرسه یاد می‌گیرند که چه چیزهایی مایۀ آبروداری و بی‌آبرویی است. افراد در اجرای آداب و رسوم و تبعیت از هنجارهای اجتماعی و تماس با نمادهای مادی و معنوی فرهنگ یک کشور، ارزش‌ها و رفتارهای خاصی را به‌عنوان آبرو یا ضد آبرو می‌آموزند و درونی می‌کنند. به نظر پژوهشگران بسیاری از معیارهای اجتماعی و فرهنگی آبرو مانند ثروت، مقام و عناوین مختلف اجتماعی، سبک پذیرایی از مهمان، نحوۀ آرایش و نشست‌وبرخاست، نسبی است و از جامعه‌ای به جامعۀ دیگر، زمانی به زمان یا مکانی به مکان دیگر، تفاوت دارد.

2. دین

دین که بسیاری از اصول آن مطلق، همگانی و دائمی است، مهم‌ترین منبع و معیار آبرو، شخصیت و اعتبار انسان به‌شمار می‌رود. از نظر دین حقیقت آبرو، همان شخصیتی است که با عنوان کرامت به انسان بخشیده شده و بر بسیاری از موجودات هستی برتری یافته است. همچنین بخش دیگری از این اعتبار را هر کس با تکیه بر جوهره و شخصیت وجودی خود، در طول زندگی می‌سازد و آن را در پرتو ایمان و عمل صالح کسب می‌کند. سه اصل ایمان، تقوا و و احسان، اصلی‌ترین و مهم‌ترین منبع و معیار دینی آبرو و صیانت آن است.

کاربردهای آبرو

آبرو و آبروداری با وجود معانی متفاوتی که از آن برداشت می‌شود، برای تمام افراد جامعه اهمیت داشته و به‌طور کلی در سه گرایش کاربرد دارد:

الف) حفظ آبرو یا آبروداری

معنای نهفته در اصطلاح «حفظ آبرو»، رعایت هنجارهای اجتماعی یا هنموایی اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهد. ﻫﻨﺠﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﺮرات و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎیی گفته میشود که ﻣﺮز رﻓﺘﺎرﻫﺎي پسندیده و ناپسند را ﻣﺸﺨﺺ می‌کند و اﻓﺮاد در رواﺑﻂ اجتماعی اﻧﺘﻈﺎر رﻋﺎﯾﺖ آﻧﻬﺎ را از یکدیگر دارﻧﺪ. مصادیق این کاربرد، تمام شرایطی را دربر می‌گیرد که افراد رفتارهای خود را با هنجارهای رایج یا عرف جامعه مطابقت می‌دهند تا مورد تمسخر یا طرد اجتماعی قرار نگیرند؛ مانند رعایت آداب در پوشش، غذا خوردن، کارکردن، احوال‌‌پرسی، برخورد با اطرافیان یا ناآشنایان و رفتار در میهمانی‌ها.

ب) کسب آبرو

کسب آبرو به‌معنی دریافت تأیید اجتماعی و ارتقای «منزلت اجتماعی» است. کسب ارج و اعتبار از راه بخشش، داشتن ثروت و مقام و موقعیت اجتماعی به‌دست می‌آید و شامل همۀ شرایطی می‌شود که در آنها فرد می‌کوشد به چیزهای مادی و معنوی که از نظر فرهنگی با ارزش محسوب می‌شود، دست یابد و این دستیابی و بهره‌مندی را از طریق مهمان‌نوازی، بخشندگی و نیکی‌کردن، به نمایش بگذارد.

د) آبرومندی

در فرهنگ ایرانیان برای ابراز پای‌بندی به اصول اخلاقی و داشتن اعتقادات راسخ، از مفهوم آبرومندی استفاده می‌شود. پای‌بندی به راستی و درستی حتی اگر به ضرر فرد باشد، حفظ آرمان و تن‌ندادن به ذلت و بهره‌مندی از شخصیت فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی، از مصادیق آبرومندی است. در مقابل آن، تقلب، سوء‌استفاده از اعتماد دیگران، هتک حرمت ناموس مردم، تجاوز به حقوق افراد و خودداری از دفاع از خود، خانه، خانواده و کشور، از مصادیق بی‌آبرویی است.

برخلاف کاربرد اول و دوم آبرو که نسبی است، از ویژگی‌های کاربرد سوم، تغییرناپذیر بودن آن است. این کاربرد از آبرو، معرف اصول اخلاقی جامعه بوده و از اهمیت بسیار برخوردار است؛ در این کاربرد، ارزش اساسی افراد مطرح می‌شود و داشتن اعتقادات راسخ با هویت فرد در جامعه مرتبط است و موضوعات مهمی مانند مسائل ناموسی و انسانی را دربر می‌گیرد. در جامعۀ ایران که جامعه‌ای دین‌مدار است، هیچ چیز به میزان آبرومندی به معنای پایبندی به اصول کلی و ارزش‌های عام دینی و اصول اخلاقی و مذهبی مهم نیست. آبرو در این معنی، مترادف «باوجدان بودن» است. فرد بی‌آبرو همان بی‌وجدانی است که هیچ اصلی برای او مهم نیست و برای نفع مادی و از روی بی‌غیرتی به هر کار پلیدی دست می‌زند.

کارکردها

1. تقویت هنجارها و ارزش‌های اجتماعی

آبرو، بیانی از هنجارها و ارزش‌های اجتماعی است. هنجارها در طیف وسیعی از شدت و ضعف قـرار دارند و پاداشها و تنبیه‌هاي مربوط به هر یک، به همان نسبت شدید یا ضعیف است که از آداب ساده مثل دست دادن، غذا خوردن بـا قاشق و چنگال، پوشیدن لباس مناسب براي مراسم خاص تا باورهاي قوي دربارۀ رفتارها و اینکه کدام‌ها پسندیده و کدام‌ها ناپسند هستند را شامل می‌شود. ارزش‌ها جامع‌تر از هنجارها بوده و نشانگر چیزهایی هستند که در نهایت، مطلوب یا نامطلوب به شمار می‌روند. حفظ آبرو، تمام هنجارها و ارزش‌های اجتماعی از رعایت آداب صحیح و رفتارهاي ساده گرفته تـا دفـاع از نـاموس و ارزش‌های اساسی را دربر می‌گیرد و مردم با رعایت آنها به تقویت و تداوم آنها کمک می‌کنند.

2. تقویت نظارت و کنترل اجتماعی

نظارت یا کنترل اجتماعی به سازوکار اجتماعی یا فرهنگی اطلاق می‌شود کـه با ایجاد محدودیت در رفتار، افراد را به پیروي از الگوهاي رفتاري ناشی از عرف و سنت وامی‌دارد. تضمین‌هاي اجرایی آبرو در صورتی که واکنش‌ها مثبت باشد، به‌شکل تأیید و تصویب و تحسین و اگر واکنش‌ها منفی باشد، به‌صورت سرزنش، تمسخر، یا طرد متجلی می‌شود. حساسیت افراد نسبت به حیثیت اجتماعی خود و اهمیت اعتبار در میان جمع که بر محور آبروداري، یا بی‌آبرویی می‌چرخد، حاکی از تمایل شدید آنها به کسب تحسین و تمجید و مقبولیت اجتمـاعی و احتراز از طرد و تمسخر است.

3. تقویت همنوایی اجتماعی

رعایت آداب و رسوم و تبعیت از عرف و ارزش‌های اساسی جامعه به‌منظور حفظ آبرو، به‌مثابه ابزاری برای دوری از تنش و ایجاد تعدیل در روابط اجتماعی عمل می‌کند و همنوایی اجتماعی را افزایش می‌دهد؛ بسیاری از آداب و تشریفات مفصل براي حفظ آبرو به کار گرفته می‌شود و مردم رفتارهاي خود را با خواست اطرافیان هماهنگ می‌کنند.

4. تقویت هویت ملی و توسعه

آبرو به‌عنوان یک مفهوم فرهنگی، نقش اساسی در تقویت هویت ملی و توسعه اجتماعی دارد. گرایش شدید مردم یک کشور به حفظ اصول کلی و ارزش‌هاي اجتماعی و عام که آنها را به‌عنوان یک ملت معرفی کند و پایبندی به عرق ملی به‌دلیل آبرومندی در سطح جهان، به همبستگی اجتماعی و تقویت وحدت و هویت ملی، نوآوری و توسعه کمک می‌کند. به نظر محققان، جامعۀ ایران از این نظر نسبت به کشورهای غربی، داراي اصول محکم‌تر و ارزش‌های والایی است که به جامعه انسجام و به هویت ملی، یکپارچگی می‌بخشد.

چالش‌ها

1. تقویت آداب و رسوم ناپسند

علاقمندی به حفظ آبرو گاهی به افراط در کسب اعتبار اجتماعی مانند چشم‌و‌هم‌چشمی و اسراف در مهمانی‌ها، منجر شده و خصلت «مهمان‌نوازی» ایرانیان را به چالش می‌کشد. این نوع آبروداری ساختگی با ارزش‌های اصیل جامعه ایرانی سنخیتی ندارد و با میانه‌روی توصیه‌شده در اسلام نیز ناسازگار است.

2. ترویج تظاهر و ریاکاری

گاهی فشار آداب و رسوم از یک طرف و نیازهاي جامعۀ مدرن شهري از طرف دیگر، سبب بروز تعارضاتی در افکار و رفتار برخی افراد شده و آنها سعی می‌کنند دست‌کم ظاهر رفتار خود با انتظارات عرفی، سازگار کنند. تلاش برای حفظ ظاهر در سطح وسیع به‌صورت «تظاهر جمعـی» نمایان می‌شود و به تصنعی بودن روابط اجتماعی دامن می‌زند. این در حالی است که رفتار صادقانه، از اصول پایدار دینی و اخلاقی بوده و مبنای روابط سالم و پایۀ اعتماد اجتماعی در جامعۀ انسانی دانسته می‌شود.

3. جلوگیری از خلاقیت و نوآوری

گاهی توجه افراطی بـه آداب و رسـوم و قواعد عرفی، موجب فراموشی اصول مهم‌تر در سبک زندگی می‌شود و حتی به خودآزاري افراد می‌انجامد. در این حالت، تلاش برای حفظ و کسب آبرو، احساس آزادی را در افراد به چالش می‌کشد و آنها در اثر پیروی ناخودآگـاه از الگوهاي رایج، استعداد نوآوري و خلاقیت را از دست می‌دهند؛ فراگیري این وضعیت، موجب کندي پیشرفت جامعه می‌شود.

آبرو در نظام کیفری

در نظام کیفری ایران رفتارهایی که به آبرو و احترام شخص لطمه وارد می‌کند جرم‌انگاری شده و دارای مجازات است. جرایم علیه آبرو و حیثیت معنوی اشخاص، مانند توهین، افترا، نشر اکاذیب و قذف، دسته‌ای از جرایم هستند که آسیب آنها به شرافت و اعتبار بزه‌دیده وارد می‌شود و ممکن است قابل جبران نباشد.

آبرو در ادبیات فارسی

آبرو در آثار شاعران بزرگ پارسی‌گو، به‌صورت اندرز و کارمایۀ زندگی بازنمایی شده است؛ برای نمونه:

1. فردوسی

به دانش بود مرد را آبروی		به بی‌دانشی تا توانی مپوی
مریز آبروی ای برادر به کوی		که دهرت نریزد به شهرآبروی
بخور آنچ داری و بیشی مجوی		که از آز کاهد همی آبروی

2. صائب تبریزی

در حفظ آبرو ز گهر باش سخت‌تر		کین آب رفته باز نیاید به جوی خویش
به آبرو ز حیات ابد قناعت کن		که خضر وقت بود هرکه آبرو دارد
وضوی عشق همین دست شستن از دنیاست		به آبرو بود آن کس که این وضو دارد

2. بیدل دهلوی

خاکساری‌هاست بیدل رونق اهل صفا		می‌کند خاکستر افزون آبرو آیینه را
بیدل افلاس آبروی مرد می‌ریزد به خاک		بی‌نیامی برد آخر جوهر از شمشیر ما
سهل نبود در محیط دهر پاس اعتبار		آبرویی چون‌گهر همراه سر داریم ما

4. حافظ

آبرو می‌رود ای ابر خطاشوی ببار

که به دیوان عمل نامه‌سیاه آمده‌ایم

آبرو در ضرب‌المثل فارسی

1. آبرودار از آبرویش می‌ترسد، بی‌آبرو فکر می‌کند از او می‌ترسد؛
2. آبروی گل، ز رنگ و بوی اوست؛
3. آبرو سبزۀ بهاری نیست که دوباره سبز کند؛
4. آبرو را خورده و حیا را بسته به کمر؛
5. آبرویم را از سر جوی نیاورده‌ام؛
6. بی‌آبرو که بیل برداشت، آبرودار باید فرار کند؛
7. وقتی آبرو رفت، رو هم می‌رود؛
8. آبرو شبدر نیست که دوباره سبز شود؛
9. آبی که آبرو ببرد، در گلو مریز، از تشنگی بمیر و به کس آبرو نریز؛
10. آبرو آب جو نیست؛
11. آبرویم را از سر کوچه نیاوردم؛
12. تا آبرو نریزی این آسیا نگردد؛
13. تهیدستی آبرومندانه از دارایی بدون آبرو خوش‌تر است؛
14. آبرو بهر نان نباید ریخت؛
15. دست طمع چو پیش کسان می‌کنی دراز، پل بسته‌ای که بگذری از آبروی خویش؛
16. آبرویت دست خودت است؛ پس مواظب باش؛
17. هرکس آبروی کسی را ببرد، آبروی خود را پیش خدا برده است.

آبروپژوهی

1. دربارۀ آبرو مقالات فراوان و چند کتاب با نگاه دینی نوشته شده که از میان آنها می‌توان به کتاب‌های «نكته‌هاي قرآني دربارۀ آبروداري و آبروريزي»، «آبروي مؤمن» و «نگاه اسلام به مسألۀ حفظ آبرو» اشاره کرد.
2. کتاب «هنر حفظ آبرو» که توسط «آرتور شوپنهاور»، فیلسوف آلمانی نوشته شده، موضوع آبرو را با نگاه فلسفی و اخلاق مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.
3. کتاب «آبروی آب» حاوی گزیدۀ شعر شاعران معاصر در مدح حضرت ابوالفضل است که او را به‌دلیل فداکاری در راه عزت اسلام و زنده‌نگهداشتن آبروی دین، به‌عنوان آبرو و اعتبار آب معرفی می‌کند.

آبروی ملی

برخی کنش‌های جمعی و مفاهیم و اصول کلی دینی، اخلاقی، میهنی و فرهنگی که مربوط به سرنوشت جمعی و پیشرفت مادی و معنوی و اعتبار و اقتدار کشور هستند، با عنوان آبرو و عزت ملی یاد می‌شوند، برای مثال، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، از دفاع مقدس، قدرت نیروهای مسلح، امر به معروف و نهی از منکر، حفظ نظام اسلامی، مقاومت ملت ایران، کار و تلاش بازاریان، سرمایه‌گذاری، انتخابات، وحدت، هویت ملی، اتحاد و انسجام ملی، کارگزاران نظام، استقلال کشور و خدمت به مردم با عنوان عزت و آبروی ملی یاد کرده است.

آبرو در فرهنگ غرب

به باور پژوهشگران، امروزه در فرهنگ غرب و جهان‌بینی مدرنیته پول، سرمایه و موفقیت‌های شغلی و اقتصادی محور اعتبار و شأن اجتماعی بوده و مفهوم آبرو و شخصیت معنوی انسان فراموش شده است. در کشورهای غربی اگر فردی مورد اهانت قرار گیرد و مدعی بر باد رفتن آبرو و اعتبار معنوی خود شود، موضوع سرگرمی دیگران قرار می‌گیرد و از جانب دادگاه و حتی از جانب دوستان و وکیلان وی با بی‌اعتنایی روبه‌رو می‌شود. برای مثال در حقوق کیفری آمریکا، انگیزه‌ها و دعاوی مربوط به آبرو هیچ اهمیت و جایگاهی ندارد و اهانت به خودی خود قابل پیگرد قانونی نیست، زیرا لطمه واقعی به فرد شناخته نمی‌شود و طرف مورد اهانت باید بتواند صدمۀ مادی ناشی از آن را اثبات کند. در برخی از کشورهای اروپایی نیز از نظر اصول حقوقی امروزی، مباحث مربوط به آبرو، کهنه و قدیمی تلقی می‌شود.

پانویس

• منابع
• قرآن کریم.
• «آبرو از حالت نسبی و جایگاه فرد در جامعه به دست می‌آید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ بهمن ۱۳۹۷ش.
• «آبرو در شعر فارسی»، وب‌سایت گنج تاریخ ما، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• «آبرو»، وب‌سایت ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• «آبروي شهروندان را حفظ كنيم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «آبروی ملی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار ‌آیتالله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• ابن‌مسکویه، احمد بن محمد، کیمیای سعادت، تهران، نشر نقطه، 1375ش.
• اشتهاردی، محمدمهدی، «اعتدال و نکوهش اسراف در سیرۀ پیشوایان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• ایزدی، حسین، «ضرب‌المثل در مورد آبروداری»، وب‌سایت جم‌نما، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• برگر، پیتر و دیگران، ذهن بی‌خانمان؛ نوسازی و آگاهی، ترجمۀ محمد ساوجی، تهران، نی، 1394ش.
• تقوی، سیدعباس، «آبرو؛ ناموس اخلاقی جامعه»، وب‌سایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: خرداد ۱۳۹۶ش.
• چلبی، مسعود، جامعه‌شناسی نظم، تهران، نی، 1375ش.
• حرانی، ابن‌شعبه، تحف العقول، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، 1404ق.
• «حفظ آبرو در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۹۹ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• رفیع‌پور، فرامرز؛ وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزش‌های اجتماعی، تهران، گروس، ۱۳۷۸ش.
• سنجری، غلام‌علی و احمدیان، زهره، «جرایم علیه حیثیت در نظام حقوق کیفری ایران»، مجلۀ فقه و حقوق نوین، شمارۀ 6، 1400ش.
• شوپنهاور، آرتور، هنر حفظ آبرو، مترجم، علی عبداللهی، تهران، مرکز، 1401ش.
• غفاری‌فر، حسن، «نظارت و کنترل اجتماعی»، مجلۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 17، 1381ش.
• کهنه‌پوشی، مصلح و فردوسی، آرام، «سرمايۀ اجتماعي و نقش آن در توسعه»، مجلۀ زریبار، سال دوازدهم، شمارۀ 65 و 66، بهار و تابستان 1387ش.
• «ليست كتاب با موضوع آبرو و حيثيت»، وب‌سایت کتاب‌سیتی، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• محمدی، بیوک، «مردم‌نگاري معناشناختی از الگوي فرهنگی آبرو، معانی، مصادیق و کارکردها»، مجلۀ انسان‌شناسی، شماره 17، پایز و زمستان 1391ش.
• «معرفی و دانلود کتاب آبروی آب»، وب‌سایت کتاب‌راه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• نراقی، حسن، جامعه‌شناسی خودمانی، تهران، اختران، 1385ش.
• هاشمی خویی، میرزا حبیب‌الله، منهاج‌ البراعة فی شرح نهج البلاغة، تصحیح، ابراهیم میانجی، تهران، اسلامیه، بی‌تا.