شبدر
شبدر؛ گیاهی با مصارف دارویی و خوراکی برای انسان و دام.
شبدر، از گیاهان بومی در ایران است که دارای کارکردهای خوراکی و دارویی است. این گیاه که از ارزش غذایی بالایی برخودار است، جزء مهم‌ترین گیاهان علوفه‌ای است.
نام‌گذاری
شبدر، در برخی از منابع به‌صورت «شبذر» آمده است. این گیاه، در برخی از کتب پزشکی کهن، ذیل واژۀ «حَندَقوقی/ حَندَقوقا» معرفی شده و آن را هم‌جنس یونجه دانسته‌اند.[۱] شبدرهایی که در بیابان می‌روییده‌اند نیز به «حباقا» در زبان عربی و «دیو اسپست» در زبان فارسی معروف بودند.[۲] نوعی از شبدر که در بیشتر نقاط ایران به «شبدر سفید» شناخته می‌شود، در بلوچستان به «شَفتل»،[۳] در کاشان به «شَفدَر»،[۴] در ابیانه به «شودَر»، در جوشقان به «شِفتر»، در غرب ایران به «گندم در»[۵] و در مازندران نیز به «شرویت»[۶] معروف است.
تاریخچه
پیشینۀ گیاه شبدر در ایران به دوران باستان برمی‌گردد. برای مثال، فیثاغورس، فیلسوف و ریاضی‌دان یونان باستان، در زمان داریوش اول، از دشت شبدری بزرگ در کنار پرسپولیس سخن گفته است.[۷]
انواع
کارشناسان، از شناسایی بیش از 300 گونۀ مختلف از این گیاه خبر داده‌اند که در حدود 54 گونۀ آن در ایران می‌روید. در این میان، «شبدر ایرانی» و «شبدر برسیم (مصری)»، از مشهورترین انواع شبدر در ایران هستند.[۸] دو نوع از شبدرها نیز در میان ایرانیان، مصرف بیشتری دارند: 1. شبدر سفید؛ 2. شبدر قرمز.[۹] شبدر سفید، بیشتر در دامنه‌های البرز، دامنۀ غربی الوند، آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان و بلوچستان می‌روید. شبدر قرمز نیز در سمت غربی ایران رویش بیشتر و بهتری دارد.[۱۰]
شبدر قرمز
گیاهی دوساله است که در مناطق مرطوب و در دو فصل پاییز و بهار کاشته می‌شود. این گیاه دارای برگ‌های کرک‌دار با علامت نعل اسبی و رگه‌های قرمز است.
شبدر سفید
گیاهی چندساله، دارای ریشه‌های دائمی و عمیق، ساقه‌های خزنده و قابل رشد در بیشتر مناطق ایران است. شبدر سفید، به‌دلیل تولید شهد زیاد، برای زنبورداری بسیار مناسب است.
شبدر ایرانی
گیاهی یک‌ساله و پاییزه است که به‌صورت خوابیده رشد می‌کند. گل‌های این گونۀ گیاهی به رنگ زرشکی یا ارغوانی است. خوردن این گیاه توسط گوسفندان منجر به نفخ آنها می‌شود.[۱۱]
ویژگی‌ها
گیاه شبدر دارای 3 برگچه و خوشۀ گُلی به‌شکل کره است.[۱۲] میوۀ کوچک این گیاه، دارای تعدادی دانۀ ریز است که در کاسه‌ای از گل پوشانده شده است. گل‌های شبدر، در گونه‌های مختلف آن به رنگ‌های مختلفی از جمله قرمز، ارغوانی، سفید و زرد وجود دارند.[۱۳] عمر این گیاه که از طریق بذر کِشت می‌شود، بیشتر بین یک تا دو سال بوده، در آب‌وهوای خنک عملکرد بهتری داشته و برخی از انواع آن نیز پایا هستند.[۱۴] زمان کاشت این گیاه نیز، دو مرتبه در سال است: 1. ماه حمل (فروردین)؛ 2. ماه جوزا (خرداد).[۱۵]
شبدر نسبت به گیاه یونجه، از قند بالاتری برخودار و به آب کمتری نیاز دارد. همچنین، شبدر سفید، نسبت به سایر انواع شبدر، از مقاومت بالاتری برخوردار است. شبدرها، دارای اسیدهای آمینۀ ضروری و بیشتری نسبت به دانه‌های ذرت، جو و گندم هستند.[۱۶]
شبدر در طب
شبدر، در نظر پزشکان سنتی، گیاهی با طبع گرم و خشک است.[۱۷] گروهی از پزشکان نیز تخم این گیاه را گرم‌تر از برگ آن می‌دانند.[۱۸] از جمله خواص ذکرشده برای این گیاه، درمان لکه‌های سیاه صورت و کک‌ومک،[۱۹] درمان یرقان (زردی)، قولنج، رفع سموم بدن، ملین، اشتهاآور، دفع باد معده و روده،[۲۰] رفع درد و سردی مثانه[۲۱] و درمان زخم چشم[۲۲] هستند.
امروزه، با بررسی گیاه شبدر به این نتیجه رسیده‌اند که این گیاه دارای خواص دارویی از جمله توقف رشد سلول‌های سرطانی مثانه است. فورمونونتین موجود در برخی از گونه‌های شبدر، مانند شبدر قرمز، از ارزش دارویی بالایی برخودار است؛ برای مثال، فورمونونتین، از رشد سلول‌های سرطان سینه در زنان جلوگیری می‌کند. برخی از پژوهشگران بر این باورند که مصرف این ترکیب شیمیایی، در مردان، منجر به برخی از مشکلات جنسی می‌شود.[۲۳] همچنین، شبدر، در درمان آسم، تورم پوستی، دردهای عضلانی، درمان و قطع سرفۀ مداوم، درمان آب‌آوردگی بدن، درمان دردهایی همچون آرتوروز و رماتیسم، طول عمر، درمان تشنج، التیام زخم و رفع خارش پوست مفید است. با این حال، استفادۀ زیاد از شبدر، به‌دلیل دارا بودن اسید سیانیدریک، خطرناک است.[۲۴]
شبدر در فرهنگ مردمی
در میان مردم ایران، شبدر، بیشتر به‌عنوان خوراک دام استفاده می‌شود.[۲۵] مردم، در استان مرکزی، شبدر را که از نظر آنها گیاهی خنک است، همراه با سرکه و سکنجبین می‌خورند.[۲۶] در قم نیز زنان و دختران، پس از چیدن شبدر، آنها را به‌همراه سماق یا سرکه میل می‌کنند.[۲۷] مردم کردستان، از شبدر برای درمان زکام و سرماخوردگی استفاده می‌کنند.[۲۸] مردم در شیراز نیز دم‌نوش شبدر را برای درمان بیماری سوزاک مفید می‌دانند.[۲۹]
کشاورزان سمنانی، پیش از کِشت محصول خود، مقداری بذر شبدر و شنبلیله در زمین می‌پاشند. سپس در نیمه‌های شهریورماه، پس از آب دادن زمین و سبز شدن شبدرها، زمین را شخم زده و از شبدرها به‌عنوان کود گیاهی استفاده می‌کردند. آنها، در نهایت، بذر مورد نظر خود را در زمین می‌کارند. پس از برداشت اولین دور از محصول خود، دوباره در زمین بذر شبدر می‌پاشند و آن را رها می‌کنند.[۳۰]
پانویس
- ↑ کاسانی، ترجمه و تحریر کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۲۴۳؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۹؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۱؛
تفضلی، «واژه‌های گویشی در تحفة المؤمنین»، شماره 2، ۱۳۴۱ش، ص۱۰۳. - ↑ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف برهان، 1362ش، ذیل واژۀ شبدر.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۳ش، ج4، ص26.
- ↑ صدری، «اصطلاحات کشاورزی منطقۀ کاشان»، ۱۳۷۶ش، ص۷۱.
- ↑ Asatrian, A Comparative Vocabulary of Central Iranian Dialects, 2011, P377.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۹؛
- ↑ فیثاغورس، سیاحت‌نامه، ۱۳۱۴ش، ص277-278.
- ↑ ملازاده، گیاهان علوفه ای (مرجع جامع گیاهان زراعی)، ج3، بیتا.
- ↑ سامعی، «شبدر»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۳ش، ج4، ص26.
- ↑ «شبدر دامی و همه چیز دربارۀ آن»، وب‌سایت افشار ژن مدرس.
- ↑ گل‌گلاب، پ گیاه‌شناسی، پ ۱۳۳۶ش، ص۲۲۰.
- ↑ انگورانی، «شبدر چیست»، وب‌سایت فروشگاه اینترنتی پوپونیک.
- ↑ حسینی، فرهنگ و جغرافیای علی‌آباد کتول، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۸.
- ↑ فاضل هروی، ارشاد الزراعة، ۱۳۴۶ش، ص165.
- ↑ ملازاده، گیاهان علوفه ای (مرجع جامع گیاهان زراعی)، ج3، بیتا.
- ↑ حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۱؛
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۰۶. - ↑ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۵؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳70. - ↑ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج2، ص157؛
رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص202. - ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص203؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳70. - ↑ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج2، ص157؛
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۰۷؛
رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص203. - ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص202.
- ↑ ملازاده، گیاهان علوفه ای (مرجع جامع گیاهان زراعی)، ج3، بیتا.
- ↑ انگورانی، «شبدر چیست»، وب‌سایت فروشگاه اینترنتی پوپونیک.
- ↑ نجفی آشتیانی، نیم‌نگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۳۶؛
قمی، تاریخ قم، ۱۳۱۳ش، ص۱۱۹. - ↑ حجازی، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۸.
- ↑ جعفرزادۀ دستجردی، «گلگشت‌های فصلی و موسمی مخصوص زنان و دختران کُهک قم»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.
- ↑ جـانب‌اللهی، پزشکی سنتـی و عامیانۀ مـردم ایران، ۱۳۹۰ش، ص۵۵-۵۶.
- ↑ ثواقب، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۲.
- ↑ احمدپناهی سمنانی، آداب و رسوم مردم سمنان، ۱۳۷۴ش، ص۳۵۹.
منابع
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۱ش.
- احمدپناهی سمنانی، محمد، آداب و رسوم مردم سمنان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
- انگورانی، هومن، «شبدر چیست»، وب‌سایت فروشگاه اینترنتی پوپونیک، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف برهان، تهران، معین، 1362ش.
- تفضلی، احمد، «واژه‌های گویشی در تحفة المؤمنین»، نشریۀ ادارۀ فرهنگ عامه، تهران، شماره 2، ۱۳۴۱ش.
- ثواقب، جهانبخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۶ش.
- جـانب‌اللهی، محمدسعید، پزشکی سنتـی و عامیانۀ مـردم ایران، تهـران، امیرکبیر، ۱۳۹۰ش.
- جعفرزادۀ دستجردی، مصطفى، «گلگشت‌های فصلی و موسمی مخصوص زنان و دختران کُهک قم»، فصلنامۀ فرهنگ مردم، تهران، 38، شماره 29-30، ۱۳۸۸ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، رازی، ۱۳۷۱ش.
- حجازی، شبنم و علیرضا یاراحمدی، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، اراک، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ش.
- حسینی، محسن، فرهنگ و جغرافیای علی‌آباد کتول، تهران، ۱۳۷۰ش.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، نو وحی، ۱۳۸۶ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، تهران، چوگان، ۱۳۸۴ش.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه و تحریر کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۸ش.
- سامعی، مریم، «شبدر»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- «شبدر دامی و همه چیز دربارۀ آن»، وب‌سایت افشار ژن مدرس، تاریخ بازدید: 30 مهر 1401ش.
- صدری، مهدی، «اصطلاحات کشاورزی منطقۀ کاشان»، فصلنامۀ نامۀ فرهنگستان، تهـران، س3، شماره 3، ۱۳۷۶ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۶ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- فاضل هروی، ارشاد الزراعة، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به‌تحقیق جلال‌الدین طهرانی، تهران، بی‌نا، ۱۳۱۳ش.
- فیثاغورس، سیاحت‌نامه، ترجمۀ یوسف اعتصامی، تهران، کمیسیون معارف، ۱۳۱۴ش.
- ملازاده، مرتضی، گیاهان علوفه‌ای (مرجع جامع گیاهان زراعی)، تهران، آموزش و ترویج کشاورزی، بیتا.
- نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.
- Asatrian, G. S., A Comparative Vocabulary of Central Iranian Dialects, Tehran, 2011.