بیدل

بیدل دهلوی

بیدل، عارف بزرگ هندی و از شاعران پر اثر در زبان فارسی.

بِیدِل، شاعر زبان فارسی و از عارفان بزرگ قرن یازدهم هجری در هندوستان است که جایگاه ویژه‌ای در دانش و ادب فارسی دارد. او از جمله شاعرانی است که افکار فلسفی و تجربه‌های عرفانی خود را با زبان شعر بیان کرده و در گسترش فرهنگ اسلامی و زبان فارسی در شبه‌قارۀ هند، نقش مؤثری داشته است.

نام‌گذاری

«ابوالمعانی میرزا عبدالقادر»، به‌نام «بیدل دهلوی» مشهور است. این شاعر وقتی به سرودن شعر روی آورد، تخلص «رمزی» را برای خود انتخاب کرد؛ اما با مطالعۀ «گلستان» سعدی شیرازی، تحت تأثیر مصرع «بیدل از بی‌نشان چه جوید باز» قرار گرفت و تخلص خود را به «بیدل»، تغییر داد.

زندگی‌نامه

بیدل، فرزند میرزا عبدالخالق، در 1054ق، در پَتنَه (عظیم‌آباد) کشور هند به ‌دنیا آمد. پدر بیدل، از قبیلۀ بَرلاس ترکان جغتایی بود که از بخارا به ‌بدخشان افغانستان و سپس به هندوستان آمده بودند. او پنج‌ساله بود که پدر خود را از دست داد. بیدل الفبای فارسی و قرآن را از مادر خود یاد گرفت؛ اما پس از یک‌ونیم سال مادر او نیز از دنیا رفت و سرپرستی بیدل را عموی او «میرزا قلندر» به‌عهده گرفت. بیدل زبان‌های فارسی و عربی را به‌طور کامل در مکتب‌خانه فراگرفت و با زبان‌های اردو، بنگالی، سانسکریت و ترکی نیز آشنا شد. او در 1071ق، به‌مرکز اُریسه، در شمال هند رفت و در آن جا با «شاه قاسم» که استاد ادب، حکمت و عرفان بود، آشنا شد. او در 1075ق، به ‌دهلی پایتخت هند رفت و به‌تدریج مورد توجه و حمایت حکمرانان هندوستان، از جمله امیر «کامگارخان» و «عاقل خان رازی» قرار گرفت. بیدل در 1080ق ازدواج کرد ولی هیچ‌وقت پدر نشد.

مأخذ فکری

1. خانواده

پدر بیدل که شغل نظامی داشت و دارای تفکر صوفیه بود، در تربیت و گرایش بیدل به اندیشۀ عرفانی، نقش مهمی داشت. مادر بیدل نیز در آشنایی او به ‌قرآن و معارف اسلامی اثر گذاشت. بیدل با سفارش عموی خود، «میرزا قلندر»، ادبیات عرب را آموخت و با راهنمایی او به‌ حلقۀ صوفیان پیوست. همچنین، ذوق شعری و شخصیت شاعری بیدل، با تشویق و حمایت عموی او رشد کرد. ‌

2. اساتید و شخصیت‌های اثرگذار

«میرزا ظریف»، دایی بیدل که از پژوهشگران موفق بود، در شکل‌گیری شخصیت و اندیشۀ عرفانی بیدل و آشنایی او با فلسفه، کلام، فقه، حدیث و تفسیر، نقش مؤثری داشت. «قاسم هواللهی»، «شاه‌کابلی»، «شاه‌ملوک»، « شاه یکه‌آزاد»، « شیخ‌کمال بهاری» و «شاه‌فاضل»، از چهره‌های نامدار ادب و عرفان هستند که بیدل از آنها بهره‌های معنوی و روحی برده و در کتاب «چهار عنصر» خود از آنها یاد کرده است. ‌

3. آشنایی با آثار و بزرگان ادب فارسی

بیدل بعد از آشنایی و همراهی با شاعران برجسته و عالمان بزرگ، به‌ مطالعۀ آثار و اشعار بزرگان زبان فارسی پرداخت و از آنها اثر پذیرفت. تأثیر عمیق شاعران بزرگ فارسی در تمامی آثار بیدل به‌روشنی دیده می‌شود.

فعالیت ادبی

بیدل که از کودکی ذوق شعری داشت، به مطالعۀ آثار منظوم پرداخت و نخستین شعر خود را در ده‌سالگی سرود. او سروده‌های خود را به ‌عموی خود که مربی و مشوق او بود، نشان می‌داد. وقتی بیدل به ‌دهلی رفت، خانۀ او، محل شعرخوانی و تجمع شاعران بود. بزرگان شهر نیز در این جلسه‌ها شرکت می‌کردند و بیدل اشعار خود را با رسایی و استواری می‌خواند. او روزانه حدود 500 بیت در قالب‌های مختلف شعری می‌سرود و به‌دلیل ذوق و مهارت بالا، آنها را بازبینی نمی‌کرد.

مهارت‌ها

بیدل در علوم ریاضی، تجربی، الهیات، پزشکی، نجوم، رمل و جفر، موسیقی و تاریخ، مهارت داشت.

سبک شعری

بیدل در «سبک ‌هندی» شعر سروده و نمایندۀ سرشناس این سبک است؛ اما در نثر و نظم، سبک ویژۀ خود را نیز دارد. او در قالب‌های مختلف شعری به‌ویژه قالب غزل، شعر سروده است.

دیدگاه‌ها

دیدگاه فلسفی و عرفانی بیدل که در بیان و آثار شاعرانۀ او آمده است، به «محیی‌الدین بن عربی» نزدیک شده و اعتقاد به ‌وحدت وجود، مهم‌ترین دیدگاه فلسفی او است. بر اساس این نگاه فلسفی، او همۀ اجزاء هستی را مظهر خدا می‌داند و برای انسان ارزش ویژه قائل است.

آثار

• دیوان بیدل (غزلیات) دارای 35 هزار بیت؛
• مثنوی‌ها (4 مثنوی معروف و 3 مثنوی غیرمعروف) شامل 24 هزار بیت؛
• محیط اعظم، اولین منظومۀ عرفانی بیدل شامل 2270 بیت؛
• طلسم حیرت (مثنوی) که 3700 بیت دارد و بر وزن خسرو و شیرین سروده شده است؛
• طور معرفت یا گلگشت حقیقت (مثنوی) که دارای 1300 بیت است؛
• عرفان (مثنوی) که بیدل آن را در مدت 30 سال سروده و دارای 11 هزار بیت است؛
• تنبیه المهوسین (مثنوی) که شامل 300 بیت است؛
• قصیده‌ها، ترکیب‌بندها، ترجیع‌بندها، مخمس‌ها، قطعات و رباعیات بیدل که در جلد دوم کلیات بیدل چاپ شده و 11 هزار بیت دارد؛
• چهار عنصر، رقعات و نکات، سه اثر بیدل است که به ‌نثر نوشته شده است؛
• رقعات یا نامه‌هایی که از بیدل به‌جا مانده که خطاب به‌ دوستان و امیران محلی بوده و دارای مضامین عرفانی، اخلاقی و مذهبی است.

مجموع آثار او در «کلیات بیدل»، در 1299ق در بمبئی هند به ‌چاپ رسیده است. معاصران بیدل، حدود 90 تا 100 هزار بیت را به او نسبت داده‌اند که در حال‌حاضر، 70 هزار بیت آن موجود است.

درگذشت

بیدل در 1133ق، در دهلی درگذشت و در خانه‌اش به‌خاک سپرده شد؛ اما بازماندگان و دوستان بیدل، پیکر او را به‌ وطن اصلی او، افغانستان منتقل کردند.

عرس (بزرگداشت) بیدل

عُرس، کلمۀ ویژۀ بزرگداشت شاعران و عرفا است که بعد از درگذشت بیدل دهلوی در جهان رواج پیدا کرده ‌است. عرس بیدل (بزرگداشت بیدل)، هر سال در 25 کشور جهان، از جمله در ایران و افغانستان، برگزار می‌شود.

جایگاه بیدل

1. در جهان

بیدل در جهان، مهجور و ناشناخته باقی مانده ‌است. دلیل آن مضامین فلسفی و دشوار بودن ‌فهم اشعار بیدل دانسته شده ‌است.

2. در ایران

بیدل در ایران تا قبل از انقلاب اسلامی، به‌دلیل سبک شعری خاص و پیچیدگی مضمون شعرهای او، شناخته ‌شده نبود؛ اما بعد از انقلاب اسلامی، در ایران شهرت پیدا کرده است. «بنیاد بیدل» در سال 1395ش به‌منظور توسعه و ترویج ادبیات فارسی در خارج از ایران و تحقیق در آثار و اندیشۀ بیدل دهلوی تأسیس شده‌ است.

3. در افغانستان

اشعار بیدل جزء مواد درسی در ساختار آموزش سنتی افغانستان بوده است. تدریس و استناد به‌ اشعار بیدل در میان عالمان دینی این کشور و بیدل‌خوانی در میان مردم عادی و دربار شاهان افغانستان مرسوم بود. برگزاری عرس بیدل که از سال 1333ش در افغانستان رواج پیدا کرده بود، تا کنون ادامه دارد.

4. در شبه‌قارۀ هند و آسیای میانه

بیدل درگذشته در شبه‌قارۀ هند و آسیای میانه، جایگاهی ویژه داشت و جلسۀ بیدل‌خوانی مانند شاهنامه‌خوانی و مثنوی‌خوانی در آنجا برگزار می‌شد. همچنین شعر بیدل، در فرهنگ ‌عامه، هنر موسیقی و آوازخوانی حضوری پررنگ داشت و جزء مواد درسی در برنامۀ آموزشی کودکان بود.

بیدل‌پژوهی

بر اساس یک پژوهش در ایران، تا سال 1388ش، 151 عنوان کتاب، 208 مقاله و 24 پایان‌نامه دربارۀ بیدل به‌ زبان فارسی نگاشته شده ‌است.

نمونه‌ای از غزل‌های بیدل:

گلبرگ حسن

تا عرق،‌ گلبرگ حسنت یک دو شبنم آب داد		خانۀ خورشید رخت ناز بر سیلاب داد
کس به ‌ضبط دل چه پردازد که عرض جلوه‌ات		حیرت آیینه را هم جوهر سیماب داد
در محبت غافل از آداب نتوان زیستن		حسن‌ گوش حلقه‌های زلف را هم تاب داد
نرگس مست بتان را وانکرد از خواب ناز		آنکه عاشق را چو شبنم دیدۀ بی‌خواب داد
هرزه جولان بود سعی جستجوهای امید		یاس گل‌ کرد و سراغ مطلب نایاب داد
می‌تپد خلقی به‌ خون از یاد استغنای ناز		بیش ازین نتوان دم تیغ تغافل آب داد
خواب امنی در جهان بی‌تمیزی داشتم		چشم واکردن سرم در عالم اسباب داد
داشت غافل سرکشی‌های شباب از طاعتم		قامت خم‌گشته یاد ازگوشۀ محراب داد
اضطراب‌ شعله عرض مسند خاکستر است		هرکه رفت ازخویش عبرت بر من بی‌تاب داد
استقامت در مزاج عافیت خون کرده‌ام		رشتۀ امید من نگسسته نتوان تاب داد
بی‌طراوت بود بیدل‌ کوچه‌باغ انتظار		گریۀ نومیدی آخر چشم ما را آب داد

منابع

• «افتتاح بنیاد بیدل دهلوی»، وب‌سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1398ش.
• «بررسی سیر بیدل‌پژوهی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۳۹۵ش.
• بیدل دهلوی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 دی 1401ش.
• «بیوگرافی کامل بیدل دهلوی و اشعار شاهکار عبدالقادر»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• جلالی پندری، یدالله، «بیدل»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1399ش.
• «دربارۀ بیدل دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1400ش.
• «زندگی‌نامۀ بیدل دهلوی»، وب‌سایت علما و عرفا، تاریخ بازدید: 12 دی 1401ش.
• «شهرت بیدل در ایران مدیون انقلاب اسلامی است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ شهريور ۱۳۹۵ش.
• «بیدل از بلغارستان تا آمریکا»، وب‌سایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1397ش.
• «مروری بر کارنامۀ بیدل پژوهی اکبر بهداروند در نمایشگاه کتاب خوزستان»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1395ش.
• «میرزا عبدالقادر بیدل و افغانستان» وب‌سایت روزنامۀ ماندگار، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1397ش.