عمليات انتحاری

عملیات انتحاری، نوعی از خودکشی به‌قصد ضربه‌زدن به دیگران.

اِنتِحار، در چند دهۀ اخیر، یک سازوکار مهم در منازعات خاورمیانه برای تغییر موازنۀ قدرت بوده است. امروزه گروه داعش، بیشترین استفاده را از انتحار در مناطق مختلف جامعۀ مسلمان، دارد. مسلمانان افغانستان، بیشترین قربانی عملیات انتحاری بوده‌اند.

مفهوم‌شناسی

انتحار به‌معنای خودکشی، در اصطلاح، به گونه‌ای از خودکشی گفته می‌شود که هدف آن، تخریب، صدمه ‌زدن و دشمن‌کشی است. عملیات انتحاری نیز به مجموعه‌ای از اقدامات گفته می‌شود که شخصی به‌منظور دستیابی به هدفی خاص، خود و دیگران و یا اهداف مادی و معنوی خاصی را از بین می‌برد.

تاریخچه

پدیدة انتحار تاریخ طولانی دارد. پیشینۀ انتحار به اقدامات اعضای فرقة زیلوت (zealots) بازمی‌گردد که در قالب جنبشی‌ یهودی، به امپراتوری روم حمله انتحاری می‌کردند. برخی مدعی شده‌اند که در سده‌های میانه، فداییان «حسن صباح» در ایران و سوریة امروزی نیز حاکمان آن روز این کشورها را با اتهام ارتداد، می‌کشتند. از اواسط قرن ۱۸ میلادی به این سو، گروه‌های انتحاری در هند، اندونزی و فیلیپین بر ضد استعمارگران چنین حملاتی را انجام ‌داده‌اند. در جنگ دوم جهانی نیز، یکی از خلبان‌های نظامی ژاپن، هواپیمای جنگی خود را به ناو نظامی آمریکا کوبید که در پی آن، چندین خلبان ژاپنی دیگر نیز چنین عملیاتی را علیه نیروهای آمریکایی، صورت دادند. ببرهای سیاه (زنان جنگجوی تامیل) در سریلانکا نیز از شیوة انتحار برای پیش بردن اهداف خود استفاده می‌کردند. در سال ۲۰۰۱م، برج‌های دوقلوی سازمان تجارت جهانی در نیویورک با چندین هواپیمای مسافربری و در قالب عملیات انتحاری، ویران شد. این رخداد، حملات نظامی آمریکا به افغانستان را درپی داشت. با حضور نیروهای نظامی آمریکا در افغانستان، عملیات انتحاری سازمان‌یافته در این کشور به یکی از شیو‌ه‌های معمول مبارزه با نیروهای آمریکایی تبدیل شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مجاهدین خلق یکی از گروهای بود که با استفاده از حملات انتحاری تعداد از شخصیت‌ها و پیشگامان انقلاب اسلامی را به شهادت رساند؛ که از جملۀ آن حمله انتحاری به دفتر حزب جمهوری اسلامی بود. پس از ان نیز گروهای مختلف به عمل انتحاری اقدام نمودند که قبل از رسیدن به هدف خنثی گردیده است. جیش العدل و گروه جندالله از جمله گروهای تروریستی هستند که دست به عملیات انتحاری زده‌اند و تصاویر گردان‌های انتحاری خود را در رسانه منتشر کرده‌اند.

تفاوت عملیات انتحاری با استشهادی

حملات انتحار از نظر فقهای اسلامی حرام و با عملیات استشهادی متفاوت است. عملیات استشهادی یکی از موارد جهاد دفاعی است که به قصد دفاع از دین و مصالح جامعه اسلامی انجام می‌شود. به دلیل اهمیت حفظ نفس زمانی از عملیات استشهادى استفاده می‌شود که با دیگر ابزار دفاعى متعارف دفع تجاوز ممکن نباشد. این نوع عملیات از نظر فقها مشروع و عاملان آن از مقام شهادت برخوردار هستند. غربی‌های برای بدنام ساختن اسلام عملیات استشهادی را نیز انتحاری نامگذاری نموده‌اند. انگیزه در عملیات استشهادی، دفاع از ایمان، مقدسات و سرزمین اسلامی است، در حالی که در عملیات انتحاری، چنین قصدی نیست. هدف در عملیات استشهادی از جهت شخصی، دست‌یابی به مقام شهادت و از جهت اجتماعی، ضربه‌زدن به دشمن و تقویت روحیه مسلمانان است، در حالی که عملیات انتحاری، چنین خصوصیتی ندارد. از جهت سوم فرد استشهادی، دارای روحیه‌ای قوی، شجاعت، شهامت و ایمان است که با آگاهی کامل اقدام می‌کند، در حالی که عامل انتحاری به دنبال راحت کردن خود از مشکلات روحی و شخصی است.

مشوق‌های عملیات انتحاری

عوامل عملیات انتحاری در سطوح فردی و اجتماعی و از سویه‌های مختلف مورد توجه بوده است:

مشوق‌های روان‌شناختی

از حیث روان‌شناختی، مسائلی مانند شخصیت اقتدارگرا، انگیزه‌های نوع‌دوستی، باورهای مذهبی و انتقام‌جویی به‌عنوان فشار و کششی که افراد را به پذیرش انتحار می‌کشاند.

مشوق‌های اجتماعی

در سطح اجتماعی (در میان کارگزاران این عمل)، همبستگی شدید اجتماعی، نقش آموزش‌های مذهبی، نقش اشغال خارجی و برتری‌طلبی گروهی و قومی به‌عنوان عوامل تأثیرگذار بر عملیات انتحاری پنداشته می‌شود.

مجریان انتحار

داعش و القاعده

در بیست‌سال دورة جمهوری اسلامی افغانستان با پشتوانة ناتو، بیشترین عملیات انتحاری در سراسر افغانستان به‌خصوص در شهرهای بزرگ این کشور رخ داده است که گروه‌های القاعده و داعش مسئولیت بسیاری از آنها را به عهده گرفته‌اند.

طالبان

بیشترین عملیات انتحاری در افغانستان، توسط طالبان انجام شده است. این گروه بعد از دست‌یابی مجدد به قدرت در افغانستان، در مراسم گرامی‌داشت انتحار‌کنندگان، ضمن تقدیر از خانواده‌های انتحارکنندگان بیست‌سالة این گروه، اعلام کرد که همچنان بیش از ۱۰۰۰ نفر آمادۀ انتحار در اختیار دارد.

شیوه انتحار

استفاده از کمربند انتحاری و خودروهای حامل مواد انفجاری، از رایج‌ترین نوع عملیات انتحاری است. در طول دورة جمهوری اسلامی افغانستان که نیروهای خارجی در این کشور حضور داشتند، عملیات انتحاری اصلی‌ترین مکانیزم جنگی گروه‌های مخالف دولت به‌شمار می‌رفت. طالبان و سایرگروه‌های مخالف، از جنبش قومی- مذهبی (پشتون و سلفی) به‌صورت یک جنبش ضد اشغال‌گری و مدافع مذهب استفاده کردند.

زمینه‌های فرهنگی انتحار

تحقیقات نشان می‌دهد که انتحار در افغانستان با سایر کشورها تفاوت دارد. در افغانستان اکثر عاملان انتحار بی‌سواد، بی‌کار و متعلق به خانواده‌های فقیر هستند. علاوه بر آن، موارد زیادی از استخدام کودکان، مطرودان اجتماعی، الکلی‌ها، معتادان به مواد مخدر و افراد دارای نارسایی ذهنی، گزارش شده است. این عاملین انتحاری به‌قصد انجام تکلیف شرعی دست به چنین حملاتی می‌زنند.

پیامد‌های انتحار

تلفات غیرنظامی

طالبان در ۲۰ سال دورة جمهوری اسلامی افغانستان ۱۰۵۰ حملة انتحاری انجام داده است که تلفات غیرنظامی زیادی داشته است. بر اساس آمار کمیسیون حقوق بشر افغانستان، در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۲۰م، ۵۳ درصد از تلفات غیرنظامی، ناشی از عملیات انتحاری طالبان بوده است. اهداف این عملیات، مواضع نیروهای خارجی، مراکز مذهبی، آموزشی و درمانی و تجمعات مردمی و مکان‌های عمومی بوده است.

پیامدهای روان‌شناختی

افسردگی، ترس‌ و اضطراب، از جملة پیامدهای روانی انتحار در میان مردم است. وزارت صحت عامة افغانستان اعلام کرده است که ۷۲ درصد از زنان دچار افسردگی و ۶۰ درصد از مردان این کشور دچار اضطراب هستند.

پیامدهای اجتماعی

ناامنی اجتماعی، خشونت‌پروری، عادی‌سازی خشونت، احساس شرم‌ساری، مهاجرت، گسست خانوادگی، فقر و بیکاری از مهم‌ترین پیامدهای انتحار به شمار می‌رود.

قتل احمدشاه مسعود

اولین حملة انتحاری در افغانستان، دو روز قبل از حادثة یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱م رخ داد که در آن، دو عضو القاعده عرب تبار، احمدشاه مسعود را به قتل رساند. بعد از این رخداد و حملة نظامی امریکا به افغانستان، عملیات انتحاری شدت گرفت.

منابع

• «آسیب‌های روانی حملات انتحاری بر روح و روان شهروندان کابل»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ بارگذاری: ۲۸ جولای ۲۰۱۷م.
• اسماعیل‌زاده، یاسر، «تمایز تروریسم انتحاری مبتنی بر نظریة اثر وضعی جرم»، فصلنامة خاورمیانه، شمارة دوم، تابستان ۱۴۰۰ش.
• «انتشار تصویری از گردان انتحاری گروه جیش الظلم»، وبسایت فرارو، تاریخ درج مطلب 19 تیر 1402ش.
• بدخشان، مجتبی و دیگران، «تأثیر عملیات انتحاری جریان سلفی- تکفیری بر پدیدة اسلام هراسی»، مجلّة بصیرت و تربیت اسلامی، سال هفدهم، شمارة ۵۳، تابستان ۱۳۹۹ش.
• پورحسن، ناصر، «عملیات استشهادی در فلسطین (تاریخچه، علل و دست‌آورد‌ها)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۴ بهمن ۱۴۰۱ش.
• حسینی، عبدالاحمد، «۸۵۰۰ کشته و زخمی در یک سال؛ طالبان عامل ۵۳ درصد تلفات غیر نظامیان بوده‌اند»، روزنامة ۸ صبح، تاریخ بارگذاری: ۸ دلو ۱۳۹۹ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۰ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «سرپرست وزارت داخلة طالبان: طی ۲۰ سال ۱۰۵۰ حملة انتحاری انجام دادیم»، خبرگزاری العربیه فارسی، تاریخ بارگذاری: ۲۴ فوریة ۲۰۲۲م.
• «عملیات استشهادی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 20 تیر 1402ش.
• «لیست گروه‌های تروریستی که در افغانستان می‌جنگند»، وب‌سایت شبکة اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۷ بهمن ۱۳۹۶ش.
• میرملا، محمدعلی، «مشروعیت عملیات استشهادی از دیدگاه فقهای معاصر شیعه و اهل سنت»، پروتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید 20 تیر 1402ش.
• مهربان، احمد، «جنگ علیه تروریسم و افزایش حملات انتحاری در عراق و افغانستان»، فصلنامة راهبرد، سال شانزدهم، شمارة ۴۸، تابستان ۱۳۸۷ش.
• «ویژه‌نامة عملیات انتحاری منافقین»، وب‌سایت هابیلیان، تاریخ بازدید: ۱۰ بهمن ۱۴۰۱ش.
• یعقوبی، عارف، «تاریخ ترور؛ آیا حملة انتحاری اختراع مسلمانان است»، وب‌سایت شبکة اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۱۴خرداد ۱۳۹۹ش.
• «۹۰ درصد احساس شرمساری: اثرحملات انفجاری بر افغان‌های خارج»، وب‌سایت هفته‌نامه راه مدنیت، تاریخ بارگذاری: ۴ ژوئن ۲۰۲۱م.