سرپل
سرپل؛ ولایتی (استانی) در شمال افغانستان.
سرپل، از ولایات تاریخی در شمال افغانستان است که مرکز آن شهر سرپل سابقۀ بسیار طولانی دارد. این ولایت دارای ذخایر نفت و محصولات زراعی و باغی فراوان و متنوع است. مهم‌ترین زیارتگاه افغانستان در این ولایت قرار دارد.
نام‌گذاری
دلیل نام‌گذاری این ولایت، پل تاریخی «خشت پل» است که از 700 سال پیش بر رودی ساخته شده که از وسط شهر سرپل (مرکز ولایت) عبور کرده و دو سمت شهر را به یکدیگر وصل می‌کند.[۱]
پیشینه
جوزجان در خراسان بزرگ، شامل سه ولایت جوزجان فعلی، فاریاب و سرپل بوده است. در 283ق جوزجان دارای چهار شهر بوده که از جملۀ آنها انبار (سرپل) بوده است. خاندان آل‌فریغون که در سال 205ق از طرف عمرو لیث صفار پادشاه سیستان (خراسان جنوب‌غربی) به حکمرانی بلخ و جوزجان رسید، سرپل را پایتخت خود قرارداد. در تقسیمات بعدی این منطقه بخشی از حکومت اعلای بلخ بود. در تقسیمات اداری 1367ش منطقۀ سرپل به ولایت مستقل تبدیل شد. بعد از کودتای حزب کمونیست افغانستان در 1357ش این ولایت شاهد جنگ‌های زیادی بود.[۲]
جمعیت‌شناسی
سرپل بر اساس آمار 1399ش، 621 هزار نفر جمعیت داشته است که در 16385 کیلومتر مربع مساحت زندگی می‌کنند. این ولایت دارای 612 قریه و 612 شورای انکشافی است.[۳]
زبان و اقوام
در سرپل همۀ اقوام کشور اعم از اوزبیک‌ها، هزاره‌ها، تاجیک‌ها، ایماق‌ها، عرب‌ها، پشتون‌ها، بلوچ‌ها، قزلباش‌ها و سایر اقوام سکونت دارند و به زبان‌های فارسی، اوزبیکی و پشتو صحبت می‌کنند.[۴]
دین و مذهب
مردم ولایت سرپل مسلمان و بیشتر آنها سنی حنفی و حدود یک چهارم جمعیت این ولایت شیعۀ امامی هستند.[۵]
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
سرپل در دامنۀ شمالی تیربند ترکستان بین 35 درجه و سی دقیقۀ شرقی تا 36 درجه و 13 دقیقۀ شمالی و 66 و 30 دقیقۀ جنوبی و 65 درجه و دو دقیقۀ شرقی واقع شده است. این ولایت از شمال با ولایت جوزجان، از شرق با ولایت بلخ، در جنوب با ولایت غور و بامیان، در جنوب‌شرق با ولایت سمنگان و از غرب با ولایت فاریاب همسایه است. ارتفاع ولایت سرپل از سطح دریا از 640 متر در مناطق هموار تا 1750 متر در مناطق مرتفع است. سرپل 603 کیلومتر با کابل فاصله دارد.[۶]
مساحت
75 درصد مساحت این ولایت کوهستانی یا نیمه کوهستانی و 14 درصد آن زمین‌های هموار است. وسعت این ولایت 16385.57 کیلومتر مربع است.[۷]
آب‌و‌هوا
ولایت سرپل در زمستان سرد است و برف و باران زیادی در آن می‌بارد. در تابستان هوای برخی از مناطق سرپل گرم خشک و برخی از مناطق گرم مرطوب است. درجۀ حرارت در برخی از مناطق به 40 درجۀ سانتی‌گراد نیز می‌رسد.[۸]
رشته کوه‌ها
در 20 کیلومتری جنوب شهر سرپل دو کوه بلند به نام‌های کوه میرزا ولنگ و تخت میرزا قرار دارد که طول آنها حدود 45 کیلومتر تخمین زده می‌شود. بیشتر مناطق جنوبی ولایت سرپل به‌خصوص ولسوالی بلخاب و کوهستانات نیز توسط کوه‌های بلند احاطه شده‌اند.[۹]
منابع آبی
منابع آبی در سرپل چندین رود بزرگ است که از مناطق کوهستانی سرچشمه می‌گیرد. رود سرپل از بین شهر عبور کرده و مناطق اطراف را آبیاری می‌کند. دو رود دیگر نیز از منطقۀ کچن ولسوالی کوهستانات و سانچارک سرچشمه گرفته به‌مصرف آبیاری سرپل می‌رسد. رود بلخاب نیز از بامیان سرچشمه گرفته و با عبور از بلخاب، بلخ را مشروب می‌کند. ولایت سرپل دارای صدها چشمۀ کوچک و بزرگ است که به‌مصرف مردم محلی می‌رسد. در طول سال‌های گذشته جنگل و منابع طبیعی ولایت سرپل به شدت تخریب شده است و به‌همین دلیل این ولایت در سال‌های اخیر شاهد سیل‌های مخربی بوده است که منجر به تخریب زمین‌های کشاورزی، تلفات انسانی، تخریب خانه‌ها و آوارگی مردم شده است.[۱۰]
اقتصاد
زراعت
در سرپل 85 درصد مردم به زراعت و بقیه به مالداری و پیشه‌های پراکنده اشتغال دارند. در این ولایت 111 هزار هکتار زمین زراعی وجود دارد که 50 هزار آن آبی و بقیه للمی (دیم) است. محصولات زراعی شامل گندم، جو، جواری (ذرت) زغر، کنجد، زردک (هویج)، خربزه، تربوز (هندوانه)، پیاز، کچالو (سیب‌زمینی)، لوبیا و نخود است.[۱۱]
مالداری
در ولایت سرپل 40 درصد مردم به مالداری اشتغال دارند. در ولایت سرپل در حدود 13 نوع حیوانات خانگی وجود دارد.[۱۲]
باغداری
باغداری، در سرپل سابقۀ زیادی دارد. کوه‌های سرپل از قدیم جنگل‌زارهای وسیع بوده است. در این ولایت 18 هکتار زمین باغی موجود است که از آنها انواع محصولات به‌دست می‌آید. در سرپل انواع انگور، انواع زردالو، بهترین توت و شاه‌توت، امرود (گلابی)، انواع آلو و هلو، انواع سیب، بادام، چهارمغز، لکگ و انواع گیلاس و آلوبالو تولید می‌شود.[۱۳]
تجارت
روند اقتصادی سرپل هنوز به‌شکل سنتی و ابتدایی باقی مانده است. مردم به امور زراعی اشتغال دارند و تجارت در اقتصاد سرپل رونق زیادی ندارد. کسب‌وکار تجاری کمتر به‌عنوان یک حرفه در سرپل به‌رسمیت شناخته می‌شود. بازار سرپل رونق زیادی ندارد و بیشتر جوابگوی نیازهای مردم روستاهای اطراف است. در ولسوالی‌ها نیز بازارهای کوچکی وجود دارد که پاسخگوی نیازهای مردم محلی است.[۱۴]
معادن
ولایت سرپل از ساحات نفت‌خیز کشور محسوب می‌شود. چاه نفت انگوت در 5 کیلومتری شرق شهر سرپل، چاه نفت قشقری در 12 کیلومتری غرب سرپل و منطقۀ زمردسای در فاصلۀ 55 کیلومتری شمال‌غرب شهر سرپل چاه‌های نفت کشف شده است. در ولسوالی صیاد نفت و ذغال سنگ، در ولسوالی بلخاب مس و ذغال سنگ فراوان است. بخشی از ذغال سنگ این ولایت به خارج از کشور صادر می‌شود. زمینه استخراج معدن مس بلخاب که بزرگ‌ترین معدن مس دنیا شمرده می‌شود، هنوز فراهم نشده است.[۱۵]
فرهنگ و هنر
مزارات
سرپل اماکن مذهبی زیادی دارد که به چند دسته تقسیم میشوند. از جمله مزارات مهم این ولایت عبارتند:
- امام خُرد (یحیی): مدفن امام خرد یا امام‌زاده یحیی بن زید در شرق شهر سرپل قرار دارد. این قبر متعلق به یحیی بن زید بن علی است که در سال 123 هجری در قریه ارغوی (قراغو امروزی) سرپل به شهادت رسیده است؛
- امام کلان: امام کلان، بنای تاریخی است در غرب شهر سرپل و در منطقۀ به‌همین نام قرار دارد؛
- مرقد میرسید علی در ولسوالی بلخاب؛
- آرامگاه امام جعفر یکی از دانشمندان در منطقۀ سید‌آباد مرکز سرپل؛
- آرامگاه خواجه‌محمد خطی در شهر سرپل؛
- آرامگاه سلطان محمد دیو‌بند قره‌شیخ در صیاد؛
- مرقد خواجه‌محمد شاه در قریه سید آباد مرکز سرپل؛
- لنگر شاه عبدالله در ولسوالی سوزمه‌قلعه.[۱۶]
غذاهای محلی
در این منطقه اقوام مختلف، غذاهای محلی گوناگونی دارند از جمله:
- آش بریده (کیسکن آش): نوعی آش که در فصل زمستان تهیه می‌شود.
- آش کلان (کته آش): کته آش از خانوادۀ برگو است.
- آشک (توش‌پره): خمیر آشک مانند آش آماده می‌شود.
- قابلی ازبکی: قابلی غذای مشهور افغانستان و بومی مناطق اوزبیک‌نشین (همانند سرپل، فاریاب و بلخ) است.
- کوماچ: کوماچ خورشت مردم سرپل، مزار و تاشقرغان است.
- قاوورداغ: قاوورداغ نوعی غذا در سرپل که با گوشت گوساله، پیاز و ادویه تهیه می‌شود.
- نان پیازی: نان پیازی با آرد، پیاز، مرچ (فلفل) تازه، سیر، نمک، خمیرمایه، روغن زرد، روغن زیتون، زعفران خشک و آب تهیه می‌شود.[۱۷]
رسانه
در این ولایت علاوه بر تلویزیون ملی، برنامه تلویزیون‌های طلوع، آریانا و شمشاد نیز قابل دریافت است. در سال‌های قبل یک رادیوی محلی موسوم به بانو و چند جریدۀ محلی از جمله پیام شورا، سیمای زن، آینۀ زن، انبیر و سرپل نیز در این ولایت فعال بودند. مدیریت آژانس اطلاعاتی باختر از 1380ش در سرپل ایجاد شده است. [۱۸]
آداب و رسوم
- نوروز: از مهم‌ترین آداب و رسوم مردم ولایت سرپل نوروز است. در نوروز، مردم لباس‌های نو پوشیده، در زیارتگاه‌ها جمع شده و در مراسم بالا‌بردن علم زیارتگاه منطقۀ خود شرکت می‌کنند.
- رمضانی: مراسمات ماه رمضان چون «رمضانی» در ولایت سرپل جایگاه ویژه‌ای دارد. در ماه رمضان دادن افطاری مرسوم است.
- محرم: در ماه محرم نیز مردم شیعه و سنی‌های ولایت سرپل در مراسم عزاداری شرکت کرده و برای این ایام نذورات و رسوماتی دارند.
- عروسی: عروسی و عزا نیز در این منطقه رسومات خاصی خود را دارد و با آداب و آیین‌های خاصی برگزار می‌شود.[۱۹]
ورزش
مهم‌ترین ورزش مردم این ولایت بزکشی و کشتی‌گیری است. در بسیاری از محافل و به‌خصوص در ایام نوروز، عروسی و روزهای عید، مردم مناطق مختلف سرپل به مسابقۀ بزکشی می‌پردازند. کشتی‌گیری در جشن‌ها و اعیاد مرسوم است و هر منطقه پهلوانانی دارد که در این ایام به زورآزمایی می‌پردازند.[۲۰]
صنایع محلی
در سرپل در گذشته تعدای از اهالی به صنایع محلی اشتغال داشتند. صنایع دستی از قبیل کرباس، الاچه‌بافی، گلیم و قالین‌بافی، نمد‌مالی، مسگری، زرگری، چرمگری، کفش‌دوزی (چارُوق، پیزار، بُوت، سِلِّیپَر، پاپوش‌های زنانه، مردانه و بچه‌گانه)، بافت پارچه‌های ابریشمی (شاهی و قناویز)، بافت شال‌های راهدار و متنوع، ساختن چراغ‌های‌مختلف انوع، ساخت خرگاه‌ها و الاچوق‌ها و کلاه‌دوزی زری و دست‌دوزی، حجاری، بافندگی، روغن‌کشی (جواز)، ریخته‌گری، ساخت دیگ‌های چدنی غذاپزی، تال دندانه (تیش)، افزار قلبۀ زمین و مرغک سندان آسیای آبی و هاون چودنی از حرفه‌هایی رایج بود. در سال‌های اخیر در سرپل بسیاری از این حرفه‌ها از رواج افتاده و برخی به سختی به حیات خود ادامه داده است.[۲۱]
معارف (آموزش و پرورش)
مکاتب
در ولایت سرپل 389 باب مکتب فعال است و 160 هزار محصل مشغول تحصیل هستند که 40 درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند. تعداد 3500 معلم در این مکاتب تدریس می‌کنند. یک مرکز تربیه معلم با 5 بخش (در پنج ولسوالی) و پنج باب مکتب مسلکی در ولایت فعال است. لیسۀ خصوصی راه‌دانش در سرپل فعالیت دارد.[۲۲]
تحصیلات عالی
تحصیلات عالی در سرپل با فعال شدن پوهنحی (دانشکدۀ) تعلیم و تربیه از سال 1392ش آغاز به فعالیت کرده است. دانشگاه خصوصی امیر علی‌شیر نوایی در این ولایت فعال است.[۲۳]
مدارس علوم دینی
در سرپل مدارس علوم دینی بسیاری مربوط به اهل سنت و مردم شیعه فعال است. در سرپل حدود 12 مدرسه و در ولسوالی‌ها حدود 50 مدرسه علوم دینی به آموزش و تربیت طلاب مشغول‌اند.[۲۴]
کتابخانه‌ها
کتابخانۀ داملا عبدالرحمن مفتی، کتابخانۀ مدرسه خانقاۀ تاریخی شهر سرپل، کتابخانۀ امیر علی‌شیر نوایی، کتابخانۀ امام‌زاده یحیی بن زید شهید و کتابخانۀ ولی‌عصر بلخاب.[۲۵]
تقسیمات اداری (ولسوالی‌ها)
ولایت سرپل شامل شهر سرپل (مرکز ولایت)، سوزمه‌قلعه، صیاد، بلخاب، سانچارک، گوسفندی و کوهستانات است.[۲۶]
جاذبه‌های گردشگری
مناظر دیدنی
ولایت سرپل مناظر دیدنی زیادی دارد از جمله:
- آبشار انگشت شاه سانچارک: درۀ انگشت شاه در یازده کیلومتری مرکز سانچارک و در انتهای قریه شبوکند، آبشاری دارد که آب آن از دو سوراخ بیرون می‌آید. اهالی عقیده دارند که حضرت شاه اولیا به این دره آمده و دو انگشت خود را به کوه فرو کرده که بر اثر آن تا امروز از محل انگشتان، آب صاف و گوارا بیرون می‌آید؛
- کوه خواجه صاف: کوه خواجه صاف در جنوب تگاب اوقاف یکی دیگر از محل‌های توریستی و مهم سانچارک است. بر فراز آن کوه، زیارتی واقع است؛
- آبشار دره تاجیک کوهستانات: در آخر دره تاجیک یک آبشار زیبا واقع شده است که همانند انگشت‌شاه سانچارک، آب از دو قسمت یک سنگ به ارتفاع حدود 10 متر خارج شده و فواره می‌زند؛
- بند طبیعی پایجه در بلخاب: این جه بسیار مشهور در روستای پیغوله در فاصلۀ 22 کیلومتری مرکز بلخاب واقع است؛
- چشمه گرم بلخاب: در قریۀ چشمه گرم تگاب لوله، چشمه آب‌گرم مشهوری وجود دارد؛[۲۷]
- دره و تخت میرزااولنگ: در اطراف سرپل کوه بزرگ و بلندی به نام کوه میرزااولنگ و تخت میرزا وجود دارد؛
- آق‌دریا (آب سفید): این رود از سلسله کوه‌های تیربند ترکستان سرازیر می‌شود.
- رود بلخاب: دریای بلخاب از ارتفاعات کوۀ بابا منبع گرفته و با پیمودن 360 کیلومتر وارد بلخ می‌شود.[۲۸]
آثار تاریخی
- قلعۀ تاریخی سرپل
- پل تاریخی خشت‌پل
- مدفن حضرت یحیی
- مسجد جامع و مدرسه گذرشاهان[۲۹]
مشکلات زیست‌محیطی
- تخریب مراتع: بسیاری از مراتع ولایت سرپل به‌دلیل خشک‌سالی، تخریب و در نتیجه مالداری کم‌رونق شده است.
- کاهش منابع آب: در سال‌های اخیر کمبود آب در ولایت سرپل از مشکلات اساسی مردم است. بر اثر کمبود نزولات آسمانی بسیاری از چشمه‌های پرآب منطقه خشک شده و مردم با کمبود و حتی گاهی قحطی آب مواجه شده‌اند.
- نابودی حیات وحش: در قدیم کوه‌های ولایت سرپل محل زندگی گونه‌های مختلفی از حیات وحش بود، اما به‌دلیل شکار بی‌رویه و جنگ‌های چندین ساله، تعداد آنها به‌شدت کم شده است.
- تخریب جنگل: بر اثر جنگ‌های دراز‌مدت در افغانستان، درختان و جنگل‌های کوهی این ولایت از بین رفته است.
- استفاده از کود شیمیایی: استفادۀ بی‌رویه از کودهای شیمیایی در سال‌های اخیر باعث تولید محصولات زراعی و باغی بی‌کیفیت شده است.[۳۰]
زیرساخت‌ها
- آب و برق: آب شرب مردم بیشتر از رودها و چشمه‌ها تهیه می‌شود. برق مردم سرپل نیز از نیروگاه‌های کوچک آبی و به‌صورت دستی تأمین می‌شود.
- سدهای آبی: ولایت سرپل آب زیاد و رودهای بزرگی دارد اما در این ولایت هیچ‌نوع سدی وجود ندارد. آب‌های ولایت سرپل (به‌خصوص رود بلخاب) منفعت زیادی برای ولایات اطراف (بلخ و جوزجان) دارد.
- بهداشت و سلامت: بهداشت و سلامت در ولایت سرپل ابتدایی است. مردم برای مداوای خود به طبیعت و خرافات وابسته‌اند. چندین شفاخانه (بیمارستان) موجود در شهر سرپل و مرکز ولسوالی‌ها از امکانات امروزی و پزشک متخصص بی‌بهره‌اند.[۳۱]
مشاهیر
ولایت سرپل چهره‌های مشهور زیادی دارد که برخی از آنها عبارتند از: قاضی منهاج سراج جوزجانی، ابوعبید جوزجانی، علامه سید اسماعیل بلخی، انجنیر محمد‌ابراهیم یعقوب‌زاده ممتاز، دکتر سید‌عبدالحکیم شرعی جوزجانی، قاری محمد‌عظیم عظیمی، مولانا غلام‌محمد خدیم، دکتر محمد‌یعقوب واحدی، سید‌سبحان‌قلی بهادرخان، محمد‌کریم ذره عظیمی، سید‌محمد‌علی عالمی بلخابی، مولوی شهاب‌الدین، شیخ محمد‌انور صادقی سانچارکی، جنرال سراج‌الدین قَیتمَس، سید‌حسین فاضل سانچارکی، سید‌محمد‌اسماعیل مشفق سانجی، مهدی رحمانی ولوی، مولوی عبدالقیوم سجادی پاله‌ای، احمد‌جاوید انتظار و سید‌حسین رهیاب (بلخی)[۳۲]
پانویس
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص52.
- ↑ واحدی، «جغرافیای تاریخی سرپل»، ماه‌نامۀ سرپل، شمارۀ سوم، جوزای 1390ش؛ فهیمی، در پگاه بلخاب (مجموعه خاطرات جهاد افغانستان 5)، 1375ش، ص64.
- ↑ ادارۀ ملی احصائیه و معلومات افغانستان، برآورد نفوس سال 1399ش.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص468.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص468.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص371.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص371.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص43.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص25.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص32 و 19.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص374.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص374.
- ↑ جاوید انتظار، دورنمای انکشافی سرپل، 1390ش، ص374.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص372.
- ↑ یعقوب‌زاده، «چاه‌های نفت و تفحص آن در سرپل»، نشریۀ سرپل، 1390ش؛ جاوید انتظار، انرژی در جوزجان، 1392ش، ص317. رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1398ش، ص51
- ↑ میرحسینی، سانچارک در بستر زمان، 1388ش، ص95.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص215.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص221.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص256.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص23.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص25.
- ↑ جاوید انتظار، دورنمای انکشافی سرپل، 1390ش، ص373.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص373.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص111.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص146.
- ↑ جاوید انتظار، دورنمای انکشافی سرپل، 1390ش، ص85.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1398ش، ص51
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1398ش، ص51
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص189.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص21، 22، 23، 24 و 20.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص20 و 30.
- ↑ جاوید انتظار، سرپل، دیروز، امروز و فردا، 1392ش، ص158.
منابع
- ادارۀ ملی احصائیه و معلومات افغانستان، برآورد نفوس سال 1399ش، کابل، 1400ش.
- جاوید انتظار، احمد، انرژی در جوزجان، شبرغان، فریغونیان، 1392ش.
- جاوید انتظار، احمد، دورنمای انکشافی سرپل، شبرغان، فریغونیان، 1390ش.
- جاوید انتظار، احمد، سرپل، دیروز، امروز و فردا، شبرغان، فریغونیان، 1392ش.
- رحمتی، محب‌الله، اختصاری از جغرافیای عمومی افغانستان، پیشاور، بی‌نا، 1990م.
- رهیاب (بلخی)، حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، کابل، صبح امید، 1398ش.
- فهیمی، عبدالرحیم، در پگاه بلخاب (مجموعه خاطرات جهاد افغانستان -5)، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش.
- میرحسینی، علی‌نقی، سانچارک در بستر زمان، قم، اشراق، 1388ش.
- واحدی، محمد‌یعقوب، «جغرافیای تاریخی سرپل»، ماه‌نامۀ سرپل، 1390ش.
- یعقوب‌زاده، محمد‌ابراهیم، «چاه‌های نفت و تفحص آن در سرپل»، نشریۀ سرپل، 1390ش.