بغلان

بغلان؛ از ولایت‌های شمال‌شرقی افغانستان.

بَغْلان، از ولایت‌های کهن افغانستان است و طبق آثار به‌دست آمده قدمت آن به دو هزار سال قبل از اسلام می‌رسد. این ولایت در ۲۳۰ کیلومتری کابل و در امتداد شاهراه کابل- مزارشریف قرار دارد و ۸ ولایت شمالی را به پایتخت افغانستان متصل می‌کند.

نام‌گذاری

کلمۀ بَغلان اولین‌بار در کتیبه‌های منطقۀ سرخ‌کوتَل دیده شد که در آنها به‌صورت «بک لنک»، «بغالنا» و «بغا لنکا» آمده است. واژه «بک» یا «بغ» در زبان سُغدی به معنی ایزد و بزرگ است و در اینجا مراد خداوند است. «لنگ» به معنی جای و محل است که ترکیب این دو (بک لنک) به معنی جای خدا و محل پرستش خدا است. واژۀ «بغلان» تغییر‌یافتۀ «بک لنک» است.

تاریخچه

بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسان فرانسوی در معبد سُرْخ‌کوتَل واقع در ۱۲ کیلومتری شهر پُلْ‌خُمْرِی، این منطقه مرکز کَنیشْکا، امپراتور معروف کوشانی (۱۲۵-۱۵۲م‌) بوده و تاریخچۀ آن به دورۀ کوشانیان برمی‌گردد. برخی ساخت این شهر را نیز به کنیشکا نسبت می‌دهند. آثار به‌دست آمده قدمت بغلان را دو هزار سال قبل از اسلام نشان می‌دهد که در آن زمان کوتَل رُباطَک و سرخ کوتل مکان عبادت آتش‌پرستان بوده است.

در نیمۀ نخست‌ قرن سوم میلادی، ساسانیان‌ سرزمین‌ كوشان را تصرف کردند و این‌ پرستش‌گاه‌ در یک‌ آتش‌سوزی‌ عمدی‌ ویران‌ شد. در این دوره، فرمانروایان‌ محلی‌ و شاهزادگان‌ ساسانی بر بغلان‌ حکـومت‌ می‌كردند. هم‌زمان با فتوحات‌ مسلمانان‌، این‌ منطقه در تصرف‌ هفتالیان‌ باقی‌ بود و آنان‌ در برابر مسلمان ایستادگی‌ می‌كردند تا اینکه در سال ۹۱ق‌ قتیبة بن‌ مسلم‌ باهلی‌ آن را فتح کرد.

جمعیت‌‌شناسی

۱. ساکنین

بغلان، اندکی بیش از ١ میلیون نفر جمعیت دارد. بیشتر جمعیت آن را نیز اقوام تاجیک، هزاره، ازبیک، پشتون و عرب تشکیل می‌دهند و اقلیتی از بلوچ و گوجر (قجر) نیز در این ولایت زندگی می‌کنند. ۸۰ درصد مردم بغلان روستانشین و ۲۰ درصد هم شهرنشین هستند.

هزاره‌های آن بیشتر در ولسوالی‌های دوشی خوست‌ و فرنگ، تاله ‌و برفک خنجان، دهنه‌غوری و پل‌خمری ساکن هستند، که جمعیت قابل توجهی از آنها سنی هستند. تاجیک‌ها در ولسوالی‌های شمال‌شرقی و ازبیک‌ها در شمال‌غربی سکونت دارند.

۲. مذهب

مردم بغلان از لحاظ مذهبی پیرو مذهب تسنن و تشیع هستند و شیعیان آن نیز اثناعشری و اسماعیلیه هستند.

۳. زبان

زبان‌های دری، پشتو و ازبکی در این ولایت رایج است.

جغرافیا

۱. موقعیت جغرافیایی

بغلان، از ولایات شمال‌شرقی افغانستان است. از شمال با ولایت قندوز، از شمال‌شرقی با ولایت تخار، از غرب و جنوب‌غربی با ولایت پنجشیر، از جنوب با ولایت پروان، از جنوب‌غربی با ولایت بامیان و از شرق با ولایت سمنگان متصل است.

۲. آب‌وهوا

از لحاظ اقلیمی، بغلان اقلیمی معتدل دارد که در تابستان گرم و در پاییز و زمستان سرد است. در زمستان دمای هوا به منفی ۲۲ الی ۳۲ درجۀ سانتی‌گراد می‌رسد. ولسوالی (شهرستان) خِنْجان از جمله ولسوالی‌های سردسیر آن به‌شمار می‌رود که در تابستان حرارت آن از مثبت ۱۸ سانتی‌گراد بالا نمی‌رود. میانگین بارش سالانۀ آن نیز ۲۶۹۸ میلی‌متر است.

۳. رشته‌کوه‌ها

در جنوب و شرق بغلان کوه‌های هندوکش واقع شده‌است که متوسط ارتفاع آن به ۵۰۰۰ متر از سطح دریا می‌رسد؛ دیگر رشته‌کوه‌های این ولایت، کوه مغلان، چِنْغور و مختار است.

۴. دره‌ها

بغلان دارای دره‌هایی چون درۀ اندراب، درۀ شُو، درۀ اشرف، پسکندی، درۀ کیان و درۀ شکاری است. این دره‌ها به لحاظ داشتن مناظر طبیعی، کوه‌های پوشیده از جنگل، آب صاف و گوارا، هوای خوش، پرندگان و حیوانات مختلف زیبا و سرسبز هستند.

۵. منابع آبی

رود‌های بامیان، اَنْدراب و خِنْجان که از شاخه‌های رود پل‌خُمری هستند در منطقۀ جَرِخشک پس از یک‌جا شدن با رود نَهرین، دریای (رود) پل‌خمری را تشکیل می‌دهند و از شهر پل‌خمری می‌گذرند. دو بند برق نیز روی آن ساخته شده‌ است.

اقتصاد

۱. کشاورزی

محصولاتی چون گندم، برنج، پنبه، پسته، خربزه، هندوانه، و میوه‌جاتی شامل توت، شفتالو (هلو) و سیب در این ولایت کشت می‌شود. گندم و برنج عمده‌ترين محصولات آن است. برنج و خربزۀ آن از شهرت برخوردار است. این محصولات علاوه بر مصرف داخلی ولایت، به ولایت‌های کابل و بلخ نیز صادر می‌شود.

۲. صنعت

ولایت بغلان از ولایات صنعتی افغانستان است و کارخانه‌های متعدد تولیدی دارد. مهمترین آنها کارخانۀ سیمان دهنۀ غوری، نساجی پل‌خمری، کارخانۀ قند بغلان، سپین زر، تأسیسات معدن ذغال‌سنگ منطقۀ کَرْکَرْ و دودکش، پایه‌سازی سیلو پل‌خمری، تصدی کاماز و میکانیزه زراعتی است. برخی از این کارخانه‌ها طی جنگ‌های داخلی از بین رفتند.

۳. معدن

بغلان با داشتن معادن فراوان زغال‌سنگ، گچ و سیمان از جمله ولایات غنی افغانستان است. هفت معدن زغال‌سنگ در مناطق کَرْکَر، دودکش، آهن‌دره، تاله و برفک، ده صلاح و نهرین موجود است.

فرهنگ و هنر

۱. رسانه

برای اولین بار در سال ۱۳۶۷ش رادیو تلویزیون دولتی بغلان شروع به‌کار کرد که علاوه بر برنامه‌های رادیو تلویزیون ملی، دو ساعت برنامه‌های محلی پخش می‌کرد. از سال ۱۳۹۱ش یک شبکۀ تلویزیون خصوصی به‌نام «تنویر» و ۸ رادیوی محلی به‌نام‌های تراجمیر، آروزها، پیمان، ادیب، خوشی، سنا، فرحت و چُنغر برنامه پخش می‌کنند.

۲. موسیقی

موسیقی محلی از گذشته‌ در این ولایت رواج داشته و هنرمندان از آلات موسیقی مانند غیچَک، دَنْبُوره، طبل و زیربغلی استفاده می‌کنند. در یک دهۀ اخیر با بازگشت هنرمندان بغلانی از کشورهای غربی، موسیقی شرقی و غربی نیز در بین جوانان رواج یافت اما موسیقی محلی هنوز پرطرفدار است و اکبر بغلانی از هنرمندان مشهور این ولایت است.

3. مساجد

بغلان تعداد 3076 مسجد دارد، که از این تعداد ۲۹۵۰ به‌صورت غیررسمی است و مابقی رسمی است.

آموزش و تحصیلات عالی

۱. مکاتب

این ولایت ۴۸۹ مکتب، ۱۲۲ لیسه (دبیرستان) پسرانه و ۳۵ لیسه (دبیرستان) دخترانه دارد و بیش از ۳۲۰ هزار شاگرد توسط یک هزار معلم تعلیم داده می‌شوند.

۲. دانشگاه‌ها

بغلان دارای یک دانشگاه دولتی در شهر پل‌خمری است که شش دانشکده و بیش از ۳۵۰۰ دانشجو دارد. یک مؤسسۀ تربیت معلم دولتی هم دارد که با هفت شعبه در ولسوالی‌های بغلان مرکزی، نهرین، دهنه غوری، خنجان، خوست، بنو و دوشی فعالیت می‌کند و بیش از ۳ هزار محصل دارد. علاو‌بر اینها سه دانشگاه خصوصی به‌نام‌های حکیم سنایی، رویان و قدس در این ولایت فعالیت دارند.

۳. کتابخانه‌ها

کتابخانۀ دانشگاه بغلان و کتابخانه ریاست اطلاعات و فرهنگ در این ولایت، فعال هستند.

تقسیمات اداری

بغلان 18252 کیلومتر مربع مساحت دارد و دارای ۱۵ وُلُسوالی است: پل‌خُمْری (مرکز ولایت)، دوشه (دوشی)، خِنجان، اندراب‌ها، دِه‌صلاح، بَنو، پل‌حصار، نَهرِین، تاله و بَرفَک، دهنه‌ غوری، بغلان مرکزی، بُرْکه، جَلگه (خواجه هجران)، خوست، فِرنگ، گذرگاه نور.

گردشگری

۱. آثار تاریخی

آثار تاریخی بسیاری در بغلان وجود دارد که از جملۀ آنها می‌توان تپۀ سرخ کوتل، چَپَن قلعه، شَمْرَق و چهارشنبه تیپه در مسیر شاهراه ابرشیم را نام برد. همچنین بر ديوار دامنۀ کوه‌های روستای شمرق آثار حک شده‌ای کشف شد که مجموعه‌ای از اشکال کنده‌کاری شده از يک کاروان در حال حرکت را نشان می‌دهد و شامل چندين شتر، فيل، اسب و انسان می‌شود که پشت سر هم هستند.

۲. چشمۀ شفا

در حومۀ شمالی شهر پل‌خمری، چشمه‌ای به‌نام چشمۀ شفا وجود دارد که از مناطق طبیعی زیبا و جذاب است. منبع آب این چشمه کوه معدن سیمان است، مردم محلی برای درمان بیماری‌های پوستی از آن استفاده می‌کنند. این چشمه به‌صورت یک حمام به شکل ابتدایی در هشت اتاق (چهار مردانه و چهار زنانه) کنار هم ساخته شده است.

کنار این چشمه، یک پارک ‏تفریحی ساخته شده که مردم از داخل و خارج ولایت برای تفریح به آن‌جا می‌آیند.

زیرساخت‌ها

۱. مراکز صحی

بغلان دارای3 شفاخانه (بیمارستان)، ۱۷ مرکز صحی جامع، ۲۴ مرکز صحی اساسی و ۴۰ مرکز صحی فرعی است. تعداد ۴۶۴ دکتر، ۲۸۲ دکتر مرد و ۱۸۲ دکتر زن هم در این بخش‌ها مشغول طبابت هستند.

۲. سدها (بند آب)

بغلان دو بند (سد) بزرگ آب دارد که هر دو در شهر پل‌خمری است و به‌نام‌های بند اول و بند دوم یاد می‌شود. بند اول دارای ۳ توربین بوده که هر توربین یک‌و‌نیم مگاوات برق تولید و در مجموع این بند دو میلیون متر مکعب آب را ذخیره می‌کند. بند دوم هم ۳ توربین دارد که هر کدام ۳ مگاوات برق تولید می‌کند. این دو بند در مجموع با تولید ۱۳٫۵ مگاوات برق، نیاز ولایت بغلان را تأمین و هزاران جریب زمین زراعتی بغلان را نیز آبیاری می‌‌كند.

منابع

• انصاری، سلطان محمد، جغرافیای عمومی ولایات افغانستان، کابل، سرور سعادت،‌ ۱۳۹۴ش.
• ایران‌دوست، محسن، «ولایت بَغلان افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۴ تير ۱۴۰۰ش.
• «برآورد نفوس کشور: ۱۳۹۹ش»، ادارۀ احصائیۀ مرکزی افغانستان، کابل، ۱۳۹۹ش.
• جاوید، سیدمحمدعلی، افغانستان کنونی در شاهنامه فردوسی، تهران، رنگین کمان،‌1394ش.
• «در مورد شهرستان بغلان در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامۀ افغانستان، تهران، عرفان، چ ۴، 1387ش.
• محمدی، احمد، «ولایت بغلان»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۶ جوزا ۱۳۹۷ش.
• «ولایت بغلان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۲ش.
• همدانی، علی‌کرم، «بغلان»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۹ش.
• یمین، محمدحسین، افغانستان تاریخی، کابل، سعید، 138۰ش.