رودکی

تندیس رودکی

رودکی، از شاعران مشهور زبان فارسی.

رودکی، شاعری است که در دورۀ شکوه فرهنگ و تمدن ایران می‌زیست و به‌دلیل فراوانی سروده‌ها با شیوۀ جدید و مضمون‌های ابداعی و نقش مؤثر در رشد و گسترش ادبیات فارسی، به «پدر شعر فارسی» مشهور شده است. او در شعر خود از قرآن و احادیث نیز الهام گرفته است.

نام‌گذاری

نام کامل رودکی در منابع «جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم رودکی سمرقندی» آمده است. کنیۀ او «ابوعبدالله» است. به‌دلیل انتساب او به منطقۀ «رُودَک»، به‌رودکی معروف شده ‌است. او را با لقب‌ها و عنوان‌های افتخاری دیگری نیز خوانده‌اند مانند: «آدم‌الشعرا»، «سلطان‌الشعرا»، «سرحلقۀ اساتید متقدمین»، «کاروان‌سالار شعرا»، «صاحبقران شاعری»، «نوادر افلاک» و «سبحان دستگاه».

زندگی‌نامه

رودکی در اواسط قرن سوم هجری، در قریۀ «بَنُج» رُودَک از توابع سمرقند به ‌دنیا آمد. او بسیار زیرک و باهوش بود و در 8 سالگی کل قرآن را حفظ کرد و قاری قرآن شد. رودکی صدایی خوش داشت و در کودکی شعر می‌گفت. برخی معتقدند که رودکی از مادر نابینا به‌ دنیا آمده ‌است و بر اساس منابع دیگری او در آخر عمر نابینا شده است. رودکی با دعوت وزیر دانشمند سامانیان به ‌نام «بلعمی» به دربار «نصر بن احمد بن اسماعیل»، از شاهان مقتدر سامانی، وارد شد و از راه ستایش پادشاهان و وزیران، موقعیت اجتماعی و ثروت زیادی به‌دست آورد. رودکی مذهب اسماعیلی داشت و پس از برکناری امیر نصر سامانی از مقام پادشاهی، از دربار اخراج شد و موقعیت اجتماعی و اقتصادی خود را از دست داد.

مأخذ فکری

1. فضای علمی و فرهنگی جامعه

از نیروهای مؤثر بر شخصیت، اندیشه و مهارت شعری رودکی اطلاع دقیقی وجود ندارد اما او متأثر از فضای علمی و خردگرایی جامعۀ خود در دورۀ سامانیان بود که در آثار شرق‌شناسان به «عصر زرین فرهنگ»، «رنسانس اسلامی» و «میان‌پردۀ ایرانی» مشهور است.

2. آیات و روایات

رودکی از آیات قرآن و احادیث اهل‌بیت الهام گرفته است و در اشعار او مفاهیم و معارف اسلامی، زیاد دیده می‌شود.

فعالیت ادبی

رودکی از نظر مقدار شعر، جزء شاعران ردیف اول زبان فارسی است؛ اما در تعداد ابیات شعر او اختلاف است. بعضی از منابع، سروده‌های او را یک‌میلیون‌وسیصدهزار بیت دانسته‌اند. بعضی تعداد آنها را صدوهشتادهزار و منابع دیگر هزاروچهل‌وهفت بیت نوشته‌اند.

نظر دیگران دربارۀ او

به نظر «ابوالفضل بعلمی»، وزیر سامانیان، رودکی در میان شاعران عرب و عجم بی‌نظیر بود. شاعران بزرگی مانند فردوسی، دقیقی، کسائی، فرخی، عنصری، نظامی عروضی از رودکی به‌ بزرگی یاد کرده‌اند و او را «استاد شاعران» و «سلطان شاعران» لقب داده‌اند.

مهارت

رودکی در سرودن شعر و نواختن ساز چنـگ، مهارت داشت. گفته می‌شود که «ابونصر سامانی» از بخارا به هرات رفته بود؛ اما به‌دلیل هوای دلپذیر هرات، چندان میلی به بازگشت نداشت. رودکی به‌توصیۀ لشکریان امیر، شعر «بوی جوی مولیان آید همی» را خواند و ابونصر سامانی بر اثر نیروی شعر و نوازندگی رودکی، هرات را بدون کفش به ‌مقصد بخارا ترک کرد.

آثار

اشعار رودکی بسیار بوده که بیشتر آنها بر اثر جنگ‌ها، کتابخانه‌سوزی‌ها و عوامل دیگر از بین رفته است و در حال‌حاضر، مقدار اندکی از آنها باقی مانده است:

1. کلیله‌و‌دمنه

از مهم‌ترین آثار رودکی «کلیله‌ودمنه» منظوم است. این کتاب در اصل هندی و داستان‌های عبرت‌آموز از زبان حیوانات است که در زمان ساسانیان به زبان فارسی ترجمه شده و در دوره سامانیان توسط رودکی به نظم درآمده است.

2. سندبادنامه

این کتاب نیز هندی بوده است و در عصر ساسانیان وارد ایران شده و از ایران به ادبیات جهان (عرب و اروپا) راه پیدا کرده است. این کتاب در عصر سامانیان و به ‌دستور نوح بن نصر سامانی به فارسی ترجمه شده و به‌وسیلۀ رودکی به‌ نظم در آمده است.

محتوای شعری

1. غنایی

اشعار غنایی رودکی بیشتر در قالب عزل و رباعی سروده شده است.

2. مدایح

او به‌دلیل این که شاعر درباری بود، در مدح شاهان و بزگان شعر می‌سرود که قالب مدیحه‌های او بیشتر قصیده است. مشهورترین مدیحۀ او، دربارۀ «ابوجعفر احمد بن محمد»، امیر سیستان است. مدایح رودکی، منصفانه است و با تملق و چاپلوسی همراه نیست.

3. مراثی و هجویات

در میان آثار او، مراثی و هجویات نیز دیده می‌شود که تعداد آنها کم است.

4. پندواندرز

پندواندرز در باب اخلاق و هوشیاری نسبت به جهان در اشعار رودکی زیاد به چشم می‌خورد. برای مثال:

زمانه پندی آزادوار داد مرا		زمانه را چو نکو بنگری همه پند است
به ‌روز نیک کسان گفت تا که غم نخوری		بسا کسا که به‌ روز تو آرزومند است
زمانه گفت مراخشم خویش دار نگاه		که ‌را زبان نه به بند است پای دربند است

نوآوری

رودکی اولین شاعر زبان فارسی است که دارای دیوان شعر بوده و در تغییر خط از پهلوی به ‌خط فارسی نقش داشته است. او وزن‌ها و قالب‌های جدیدی برای شعر فارسی به‌وجود آورد. همچنین، شعر فارسی را از پیروی شعر عربی جدا کرد و با سرودن منظومه‌ها، اشعار حکمیانه، غزل‌ها و مدیحه‌ها، به پیشرفت شعر فارسی کمک کرد.

نقش رودکی در ادبیات فارسی

رودکی در تقویت، گسترش زبان فارسی و ایجاد صنایع شعری و ادبی، نقش دارد. او با خلق آثار خود، زبان فارسی را تثبیت و راه را برای شاعران بعد از خود هموار کرد و بر شاعران بزرگ فارسی مانند فردوسی، مولانا، نظامی، حافظ و دیگران، حق استادی دارد.

پیروی شاعران از رودكی

رودکی به‌صورت تقریبی، در تمام قالب‌های ادبیات فارسی، شعر سروده است. به‌همین دلیل، شاعران معاصر و بعد از او، در سبک سرودن و محتوا، از او تقلید کرده‌اند.

درگذشت

رودکی در 329ق در زادگاه خود از دنیا رفت و در همان محل به ‌خاک سپرده شد.

یادبود

1. آرامگاه

برای یادبود رودکی، آرامگاهی بر مزار او در روستای بنج رودک ساخته‌اند که در فاصلۀ 170 کیلومتری شمال شهر دوشنبه، پایتخت تاجکستان قرار دارد. در طول سال علاقه‌مندان زبان و ادب فارسی و گردشگران زیادی از آرمگاه رودکی دیدن می‌کنند.

2. نامگذاری ‌روز

در تقویم ایران، روز پنجم دی‌ ماه، به‌نام «روز بزرگداشت رودکی» نام‌گذاری شده است.

3. پدر شعر فارسی

رودکی نخستین شاعری است که شعرهای پخته گفته و شعر فارسی را استواری و کمال بخشیده است. به‌همین دلیل، از او به‌عنوان «پدر شعر فارسی» یاد می‌شود. شعر فارسی قبل از رودکی از نظر زیبایی، استواری و رعایت اصول شعری، در مقام پایین‌تر از شعر رودکی قرار داشته است.

جایگاه رودکی در تاجیکستان

رودکی در تاجکستان جایگاه بسیار ممتاز دارد و بیش از صدسال است که مورد توجه ویژه قرار گرفته است. چاپ اشعار او به‌صورت‌های مختلف، رایج است. دانش‌آموزان تاجیکستانی، با اشعار رودکی آشنا می‌شوند و آن را حفظ می‌کنند و می‌خوانند. خوشنویسی نیز با اشعار رودکی تمرین می‌شود. رودکی در هنرهای مختلف، از جمله موسیقی، فیلم‌سازی، نمایشنامه‌نویسی، هنر مجسمه‌سازی و نقاشی مورد توجه است. همچنین مراکز مهم مطالعاتی و پژوهش‌های علمی، موزه و تالار به‌نام این شاعر نام‌گذاری شده است.

رودکی در جهان

آثار رودکی به زبان‌های اوپایی کم ترجمه شده است و به‌همین دلیل، به اندازۀ مولانا، خیام و حافظ در جهان مشهور نیست.

نمونه‌ای از شعر رودکی

بوی جوی مولیان آید همی

بوی جوی مولیان آید همی		یاد یار مهربان آید همی
ریگ آموی و درشتی راه او		زیر پایم پرنیان آید همی
آب جیحون از نشاط روی دوست		خنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا! شاد باش و دیر زی		میر زی تو شادمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان		ماه سوی آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان		سرو سوی بوستان آید همی
آفرین و مدح سود آید همی		گر به گنج اندر زیان آید همی

منابع

• «بزرگداشت زادروز رودکی در خرم‌بید»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «پدر شعر فارسی ایران کیست؟ »، وب‌سایت تابناک باتو، تاریخ درج مطلب: ۴ تير ۱۴۰۱ش.
• «چرا رودکی پدر شعر فارسی است؟»، خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: 4 دی ۱۴۰۱ش.
• خاکپور، مجید، «روایتی از زمانه، زندگی و جایگاه رودکی به‌مناسبت روز بزرگداشتش، او شاعر خراسان بود»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 دی ۱۴۰۱ش.
• «در وصف پیشوای پارسی‌گویان»، وب‌سایت رادیو فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1401ش.
• دهقانی، محمد، «پدر شعر فارسی کیست؟»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۵ دی ۱۴۰۱ش.
• «رودکی، پدر شعر فارسی کتابی از مجموعۀ تاریخ و ادبیات ایران»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1394ش.
• رودکی، قصاید و قطعات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1401ش.
• «رودکی؛ نگهبان هزارسالۀ زبان فارسی»، وب‌سایت دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1401ش.
• «رودکی»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1401ش.
• «زندگی‌نامه: رودکی»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: سه‌شنبه ۵ آبان ۱۳۸۸ش.
• «گذاری به آرامگاه رودکی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۵ دی ۱۴۰۰ش.
• «همایش بررسی جایگاه رودکی در شعر و ادب فارسی در تاجیکستان برگزارشد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1387ش.
• همدانی، آزیتا، «سهم تاجیکان در رودکی‌شناسی و معرفی رودکی‌شناسان قرن 19 و 20 تاجیکستان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1392ش.