تخت رستم (سمنگان)

تخت رستم (سمنگان)؛ از آثار تاریخی در ولایت سمنگان.

تَخت رُستَم، بنایی سنگی و از معماری‌های تاریخی مشهور در شمال افغانستان است که بر اساس افسانه‌های محلی، رستم آن را ساخته و با تهمینه دختر پادشاه سمنگان، در آنجا ازدواج کرده است.

نام‌گذاری

این بنای باستانی، یک «گنبد سنگی» در دل یک تخته‌سنگ بزرگ است که به‌نام «تخت رستم» یا «توپ رستم»، «معبد بودایی» و «معبد سنگی» خوانده می‌شود اما در بیشتر منابع و زبان روزمرۀ مردم، به تخت رستم مشهور است.

تاریخچه

بر اساس برخی تحقیقات باستان‌شناسی، حدود 30 تا 50 هزار سال قبل، انسان‌هایی در کوه‌های این منطقه زندگی می‌کردند. «یوسف‌شاه یعقوب‌اوف» باستان‌شناس تاجیکستانی معقتد است که زرتشت به‌مدت 10 سال در این محل زندگی کرده و در ساخت آن نقش داشته است. به نظر او، قدمت این اثر، به 3500 سال پیش می‌رسد. برخی معتقدند که تخت‌رستم به دوران «بودا» مربوط می‌شود و سابقۀ 2500 ساله دارد. بر اساس تحقیقات و حفاری‌های «موسیه فوشه»، باستان‌شناس فرانسوی، قدمت تخت رستم، به قرن پنجم میلادی باز می‌گردد. با وجود این اختلاف نظرها، به‌دلیل وجود عناصر فرهنگ و ویژگی سبک‌زندگی بودایی در پیکرتراشی و غارهای دست‌ساخته در دل سنگ‌ها، این منطقه از عجایب معماری عصر بودا محسوب می‌شود.

موقعیت جغرافیایی

تخت رستم، در 5 کیلومتری جنوب شهر «اَیبَک»، مرکز ولایت سَمَنگَان، در کنار جادۀ متصل به شهر مزارشریف افغانستان قرار دارد.

معماری

این بنای تاریخی به‌شکل گنبدی بزرگ و مُدوَّر ساخته شده و جنس آن از سنگ آهک است. این صخرۀ عظیم، به‌صورت طبیعی در جای خود قرار داشته و اطراف آن را به‌تدریج با تراشکاری خالی‌ کرده‌اند. تراشکاری سنگ، دهلیز (راهرو) دایرهای ‌شکل در اطراف سنگ ایجاد کرده است. همچنین، بدنه و لبه‌های آن به‌صورت بسیار دقیق تراشکاری شده تا به شکلی منظم درآمده است. در دیوار مقابل صخره، چندین اتاق در دلِ سنگ، کنده شده که شاید محل زندگی راهبان بوده است. اندازۀ محیط این گنبد سنگی، 85 متر و ارتفاع آن 9 متر است. بر قلۀ این استوپۀ سنگی، یک معبد قرار دارد که با تراشکاری سنگ ساخته و به‌شکل مکعب مستطیل طراحی شده است. در قسمت شرقی این معبد سنگی، یک درب وجود دارد که یگانه ورودی آن است. عده‌ای از باستان‌شناسان معتقدند که در داخل این بنای محکم، اشیای متبرکۀ بودایی نگهداری می‌شده و جز افراد خاص، کس دیگری اجازۀ ورود به آنجا را نداشته است. این درب ورودی در قدیم با قطعه‌های بزرگ سنگ مسدود و در مواقع خاص باز می‌شده است. طول این مکعب مستطیل 9 متر، عرض آن 4 متر و بلندای آن 3 متر است. یک سازۀ کوچک دیگر روی بام این معبد قرار دارد که آن نیز به‌شکل مستطیل است و حدود 20 سانتی‌متر ضخامت دارد.

در فاصلۀ 200 متری شمال تخت رستم، 8 غار به‌اندازه‌های مختلف درون یک کوهپایه تراشیده شده است. این غارها به‌نام «تخت تهمینه» دختر شاه سمنگان یاد می‌شود. گفته می‌شود این مکان‌ها محل استراحت و نیایش زائران و راهبان بودایی بوده است.

تخت رستم و شاهنامه

به‌دلیل اینکه داستان‌های شاهنامۀ فردوسی از قدیم در این منطقه جایگاه ویژه‌ای داشته و نام سمنگان به‌صورت متعدد در شاهنامه آمده و همچنین برخی از داستان‌های شاهنامه در این منطقه اتفاق افتاده است؛ این بنای سنگی با داستان‌های شاهنامه و نام رستم گره خورده و باورهای گوناگونی دربارۀ آن شکل گرفته است.

اهمیت باستان‌شناختی

این بنای عظیم سنگی، شهرتی جهانی و از نظر باستان‌شناسان اهمیت ویژه‌ای دارد. «مِیجِریان» باستان‌شناس انگلیسی، اولین اروپایی بوده که دربارۀ معابد و تخت رستم تحقیق کرده و در کتاب خود با نام «افغانستان شمالی» که در سال 1888م منشر شده از واژۀ «تخت رستم» استفاده کرده است. بعد از آن، گردشگران زیادی هرساله از کشورهای مختلف از این بنای تاریخی بازدید می‌کنند.

اهمیت فرهنگی و گردشگری

منطقۀ تخت رستم، روزگاری محل عبادت پیروان ادیان مختلف بوده و همیشه با افسانه‌های زیادی آمیخته شده است. همچنین در دوره‌های مختلف تاریخی از مراکز مهم فرهنگی بوده و موقعیت جغرافیایی آن، که در مسیر بلخ و بغلان قرار دارد، اهمیت فرهنگی آن را بیشتر کرده است. در طول سال به‌ویژه در فصل بهار، گردشگران و افراد زیادی برای دیدن این بنای تاریخی می‌آیند.

باور مردم دربارۀ تخت رستم

بر اساس افسانه‌های محلی، این بنای سنگی را رستم برای خود ساخته و تهمینه دختر شاه سمنگان نیز اتاق‌های اطراف آن را بنا کرده و سپس آنها جشن عروسی خود را در این مکان برگزار کرده‌اند. برخی باور دارند که رستم، فرمان‌های خود را روی این سنگ صادر می‌کرده است. بر اساس روایت دیگری، طهمورث پادشاه ایرانی با همسر خود تهمینه در این معبد ازدواج کرده است.

تخت رستم و تمدن ایرانی

به‌دلیل اشتراکات تاریخی و فرهنگی و این‌که در گذشته ایران و افغانستان جزء یک قلمرو حکومتی بوده‌اند، این اثر پیوند محکمی با آثار و تمدن پارس و ایرانی دارد.

وضعیت امروزی

تخت رستم در سال‌های اخیر آسیب جدی دیده است. نداشتن دیواره و موقعیت آن در کنار جادۀ عمومی، باعث فرسودگی آن شده است که به بازسازی نیاز دارد. غارهای مربوط به تخت رستم نیز حدود 25 درصد ویران شده است.

منابع

• «تخت رستم 3500 ساله در افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1391ش.
• فاضل، نیما، «تخت رستم؛ سنگ تراشید‌ه‌ای عجیب از معماری عصر بودا؛ بازمانده‌ای از تاریخ کهن»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۴۰۱ش.
• موسوی، سیدعارف، «تخت رستم سمنگان ترمیم و بازسازی می‌شود»، وب‌سایت طلوع‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اسفند ۱۳۹۹ش.
• نظری، سمیه، «تخت رستم»، وب‌سایت اتیس، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1396ش.
• نوید، حامد، «معبد سنگی ایبک یا تخت رستم به سلسله معرفی آبدات تاریخی افغانستان»، وب‌سایت ماریا دارو، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1399ش.