قره‌قل

کلاه قره‌قل

قَرَه‌قُل نام نژادی از گوسفندان و محصولات پوستی آن در افغانستان.

قره‌قل، نامی است که در فرهنگ و سبک‌زندگی مردم افغانستان، جایگاه ویژه‌ای دارد. این نام، به نسلی از گوسفندان، صنایع و محصولات پوستی آن اشاره دارد که در تاریخ افغانستان روابط اجتماعی، تجارت، کار، اشتغال و نوع پوشاک بخشی از مردم این کشور را تحت تأثیر قرار داده است. محصولات پوستی قره‌قل افغانستان شهرتی جهانی داشته و شرکت‌های بزرگ مد جهان از آن استفاده می‌کنند.

گوسفند قره‌قل

1. خاستگاه

قره‌قل که در ایران قره‌گل خوانده می‌شود، یکی از بهترین نژادهای گوسفند در دنیا است که از حدود یک و نیم قرن پیش از میلاد شناسایی شده و پوست آن مورد استفادۀ بشر بوده است. محل تولد این گوسفند، منطقه‌ای به نام قره‌قل در ازبکستان است و امروزه در سایر کشورهای آسیای میانه، از جمله، ایران و افغانستان نیز پرورش داده می‌شود.

2. نام‌گذاری

قره‌قل ریشۀ ترکی داشته و ترکیبی از دو واژۀ «قره» به‌معنای سیاه و «قُل» به‌معنای مو و کُرک است. گروهی دیگر، دلیل این نام‌گذاری را نوع مرغوب این حیوان (یعنی گوسفندی که پوست سیاه‌رنگ دارد) می‌دانند. آنها معتقدند که قره‌قل، به‌معنای سیاه‌موی است. برخی دیگر نیز بر این باورند که نام این گوسفند، از نام محل تولد آن گرفته شده است.

3. ویژگی‌ها

موهای پوست این گوسفند، فرفری و به رنگ‌های مختلف است. از نظر زیست‌بوم، پرورش آن در مناطق خشک، گرم و بیابانی، بیشترین بازدهی و سود را دارد. همچنین، این نژاد در برابر گرما و سرما، بسیار مقاوم بوده و توانایی تحمل شرایط مختلف را دارد؛ برای مثال علاوه بر تحمل گرمای 40 درجه، سرمای 30 درجه زیر صفر را نیز تحمل میکند.

4. پرورش در افغانستان

گوسفند قره‌قل در سراسر افغانستان پرورش داده می‌شود اما محل اصلی پرورش و نگهداری آن، بین اقوام ترکمن و ازبک در ولایت‌های شمالی افغانستان مانند قُندُوز، فاریاب، جوزجان، بلخ، سمنگان و اندخوی است.

5. شرایط پرورش

از شرایط مهم مرغوبشدن پوست قره‌قل این است که این نوع گوسفند، در هوای گرم و خشک پرورش داده و نگهداری شود.

پوست قره‌قل

1. تولید در افغانستان

در سطح کشورهای آسیای جنوبی، مرغوب‌ترین و بهترین نوع پوست قره‌قل، در افغانستان تولید می‌شود که شهرت جهانی داشته و هویت افغانستانی دارد.

2. محل فرآوری

صنایع پوست قره‌قل بیشتر بین اقوام ترکمن و ازبک در ولایت‌های شمالی افغانستان مانند قندوز، فاریاب، جوزجان، بلخ و سمنگان رواج دارد. از این مناطق در سال، به‌صورت میانگین، ۵۰۰ هزار پوست قره‌قل، به خارج صادر می‌شود.

3. درجه‌بندی

بهترین کیفیت را پوست بره‌ای دارد که هنوز در شکم مادر است؛ به‌همین دلیل، کشتن بره قبل از تولد، در افغانستان رایج بوده است. پوست بره‌های متولده شده از روی رنگ و طرح آن درجه‌بندی میشوند که به‌ترتیب عبارت‌اند از: سیاه، کبود، خاکستری و قهوه‌ای.

4. تجارت

تجارت قره‌قل، بعد از تجارت قالی و پسته، در جایگاه سوم قرار دارد و یکی از بزرگترین منابع صادرات و درآمد ارزی افغانستان محسوب می‌شود. تاجران انگلیس، فنلاندی، دانمارکی و چینی، از خریداران اصلی این محصول هستند. شرکت‌های بزرگ مد دنیا نیز از پوست قره‌قل افغانستان برای تهیۀ لباس، استفاده می‌کنند. صادرات صنایع قره‌قل در افغانستان از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و شاه امان‌الله در سفرهای رسمی به خارج، محصولات قره‌قل را به جهان بیشتر معرفی کرد. در زمان ظاهرشاه، تجارت پوست قره‌قل به انگلیس و آمریکا آغاز شد. در سال ١٣٢١ش، به ارزش 2 ميليون دلار پوست قره‌قل به آمریکا صادر شد.‏ پس از آغاز جنگ‌های داخلی، صنعت قره‌قل و تجارت آن، آسیب زیادی دید و از رونق افتاد، اما بعد از حاکمیت نظام جمهوری در سال 1380ش، این صنعت دوباره احیا شد.

کلاه قره‌قل

1. تاریخچه

در افغانستان، اولین‌بار مردم اُزبَک و ترکمن شمال افغانستان، برای گرم نگهداشتن سر خود، از پوست قره‌قل، کلاه ساختند و به‌تدریج در تمام افغانستان رواج پیدا کرد. بعد از آن، به‌عنوان یک کلاه شاهانه و شیک برای افراد ثروتمند وخانواده‌های بزرگ، افراد متشخص و مأموران دولتی افغانستان مورد استفاده قرار ‌گرفت و در سده‌های 18 تا 20م، به‌جای لُنگِی (عمامه) در میان کارمندان دولتی، مرسوم شد. امیر حبیب‌الله، نادرخان و ظاهرخان از شاهان افغانستان و داودخان، اولین رئیس‌جمهور افغانستان نیز از این کلاه استفاده ‌می‌کردند. در دوران اول حکومت طالبان استفاده از آن ممنوع شد. بعد از روی کارآمدن نظام جمهوری در افغانستان، حامد کرزی، رئیس‌جمهور سابق افغانستان، در سفرها و محافل رسمی، کلاه قره‌قل می‌پوشید که سبب شهرت جهانی این کلاه شد. در حال حاضر مردم عوام نیز از آن استفاده می‌کنند، اما به‌دلیل ورود کالای خارجی و تغییر سبک‌زندگی و پوشش مردم، استفاده از این کلاه کم شد؛ با این وجود این کلاه، هنوز، در داخل و خارج افغانستان طرفداران خاص خود را دارد.

2. مواد اولیه

کلاه قره‌قل، از پوست برۀ تازه متولدشدۀ گوسفند قره‌قل ساخته می‌شود. موهای این بره، در ماه چهارم آبستنی، درخشندگی و پیچ‌وتاب ویژه‌ای پیدا می‌کند. این حالت تا چهار هفته پس از تولد نیز ادامه داشته و بعد از آن به تدریج از بین می‌رود؛ به‌همین دلیل، برۀ قره‌قل را در چهار هفتۀ بعد از تولد می‌کشند.

3. مراحل ساخت

1. برۀ تازه متولد‌شده را می‌کشند و پوست آن را جدا می‌کنند؛
2. پوست بره را به‌مدت یک روز نمک می‌زنند تا پشم بره خوب بخوابد؛
3. روز بعد پوست بره را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا خوب خشک شود؛
4. بعد از خشکشدن، پوست بره را به‌مدت ۱۸ تا ۲۰ روز، نمک و آب‌جو می‌زنند و در میان پوست گاو قرار می‌دهند تا نرم شود؛
5. پس از بیرون آوردن پوست بره از میان پوست گاو، نوبت به تراشکاری، شستن و خشک‌کردن پوست می‌رسد؛
6. در مرحلۀ ششم، پوست را به‌وسیلۀ چوب می‌تکانند و قسمت‌های نازک آن را با قیچی می‌برند؛
7. در نهایت، کلاه قره‌قل، صورت‌بندی و ساخته می‌شود.

شهرت و اعتبار

این کلاه، از مشهورترین صنایع دستی افغانستان و به کلاه افغانستانی نیز معروف است. کلاه قره‌قل، در یک دورۀ زمانی، نماد تشخص و احترام اجتماعی در این کشور بوده است.

وضعیت امروز

در حال حاضر، پرورش گوسفند قره‌قل، صنایع پوستی و تجارت آن در افغانستان، به‌دلیل فقر، نبود زمینه‌های پرورش، ورود پوشاک خارجی و عدم حمایت دولتی، رونق گذشته را ندارد.

منابع

• «آشنایی با کلاه قره‌قل»، وب‌سایت کلاهت، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1401ش.
• «نگاهی به تولید کلاه و پوست قره‌قل در افغانستان»، وب‌سایت ایانا، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1396ش.
• پوپل، کریم، «پوست قره‌قل»، خبرگزاری پزواک، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1391ش.
• ذوقی، فرشاد، «آشنایی با نژاد گوسفند قره گل سرخس»، وبلاگ دامداری، تاریخ بازدید: 20 آذر 1401ش.
• ذوقی، فرشاد، «ساخت کلاه از گوسفند قره‌قل»، وبلاگ دامداری، تاریخ درج مطلب: 14 بهمن 1399ش.
• ذوقی، فرشاد، «ساخت کلاه از گوسفند قره‌قل»، وبلاگ دامداری، 1 شهریور 1399ش.
• «کلاه قره‌قل، زینت مراسمات افغانستان »، وب‌سایت مجلۀ خامک، تاریخ بازدید: 18 آذر 1401ش.
• «گزارش پیام آفتاب از صنعت قره‌قل | صنعت پوست قره‌قل در آستانه ورشکستگی است»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1400ش.