توت
توت؛ میوه‌ای از درختی به‌همین نام با کارکردهای خوراکی، درمانی و آیینی.
توت، توز، توث یا تور، میوه‌ای معروف و محبوب است که بیشتر به رنگ‌های سفید و سیاه موجود است. توت سفید یا توت هراتی، شیرین و توت سیاه که به «شاه‌توت»، «توت شامی»، «شخرور» و «شخروز» معروف است، بیشتر ترش‌مزه است.[۱] پژوهشگران، توت را میوه‌ای آب‌دار، شیرین و دارای ویتامین‌های B و C می‌دانند.[۲] توت در دو نوع تازه و خشک، مصرف می‌شود و نوع خشک آن، برای مبتلایان به مرض قند، بی‌ضرر است.[۳]
توت در ایران
توت در نقاط مختلف ایران با گویش‌های متفاوتی ادا می‌شود. برای مثال، در لرستان آن را «تی»، در کردستان «تو»، در گروس «تویت»، در ممسنی «تی‌ته‌پل» و در مازندران آن را «توت‌دار» و «تیره‌دار» می‌گویند.[۴]
باغ‌های مخصوص توت در گیلان به «توته‌کله» معروف هستند.[۵] همچنین، نوعی از توت که از چوب درخت آن برای تهیه کاغذ استفاده می‌شود، به‌نام «توت کاغذی» یا «توت الورق» شناخته می‌شود.[۶]
گسترۀ جغرافیایی توت سفید شامل تهران، گیلان، مازندران، آذربایجان، اراک، تفرش، کرمانشاه، خراسان، بلوچستان، خوزستان، فارس و سمنان می‌شود و توت سیاه نیز در تهران، کرمانشاه، اراک، لرستان، کرمان و آذربایجان بیشتر می‌روید. توت درشت و سفید شمیرانات، مشهور است.[۷]
کارشناسان، یکی از دلایل کِشت گسترده توت در ایرانِ قدیم را مصرف برگ آن در پرورش کرم ابریشم دانسته‌اند.[۸]
در مجموع، سه نوع توت در ایران کشت می‌شود:
- توت سفید، برای پرورش کرم ابریشم؛
- توت سیاه که مانند توت مجنون، بیشتر به‌عنوان درخت زینتی کاشته می‌شود؛
- شاه‌توت که میوه‌ای لذیذ و دلنشین است.
تفاوت توت سیاه و شاه‌توت
توت سیاه، قرمزرنگ و کاملا شبیه شاه‌توت است؛ اما برخلاف آن، طعمی شیرین، ریزتر و حالتی لَزِج دارد. شاخه‌های جوان درخت توت سیاه همچون بید مجنون به‌سمت زمین برگشته و ظاهری مانند یک چتر زیبا دارند، به‌همین دلیل، برخی از مردم، این نوع از توت را «توت مجنون» نامیده‌اند.[۹]
شاه‌توت که خاستگاه آن را ایران دانسته‌اند، بزرگ‌تر از توت سفید است. رنگ شاه‌توت به‌صورت قرمزتیره یا ارغوانی بوده و مزۀ آن ترش و شیرین (ملس) است.[۱۰] درخت شاه‌توت نیز برگ‌هایی دندانه‌دار داشته و شبیه به قلب است.[۱۱]
درخت توت
درخت توت، دارای برگ‌هایی نسبتا پهن[۱۲] بوده که در هر خاکی قابل کِشت است. این درخت، علی‌رغم رشد سریع، ارتفاع زیادی ندارد. همچنین برای رشد، به آب زیاد نیازی ندارد و در زمین‌های خشک نیز می‌روید. پوست درخت توت شیاردار و چوب آن سخت و زرد است. درخت توت، از جمله درختان بدون آفت محسوب می‌شود.[۱۳]
چوب درخت توت، در کارگاه‌های نجاری مصرف می‌شود. همچنین یکی از موارد استفاده از چوب درخت توت، ساخت کاسه تار است. برگ‌های این درخت نیز در فصل بهار برای پرورش کرم ابریشم[۱۴] و در پاییز برای خوراک دام استفاده می‌شود. شیرۀ توت، کاربردهای درمانی بسیاری دارد.[۱۵]
توت در طب سنتی
طبیبانِ سنتی، توت سفید، شیرین و رسیده را اسهال‌آور و برعکس، توت خشک را بندآورندۀ اسهال و مفید برای زخم‌های روده و بیماری‌های ناشی از آن می‌دانستند.[۱۶] همچنین توت شیرین را دارای طبعی نسبتا گرم و توت ترش را دارای طبع سرد و خشک معرفی می‌کردند.[۱۷] جوشاندۀ پوست درخت توت برای اسهال شدن و دفع انواع کرم روده‌ای تجویز می‌گردید. پماد ساخته‌شده از برگ توت همراه با روغن زیتون را نیز برای درمان سوختگی ناشی از آتش مفید می‌دانستند. ترکیب پخته‌شده برگ توت، برگ مو و برگ انجیر سیاه در آب باران، برای سیاه شدن مو توصیه می‌شد. عصارۀ برگ توت نیز برای درمان درد ناشی از گزش حشراتی مانند رتیل تجویز می‌گردید.[۱۸] همچنین، توت و رب توت را برای ورم گلو بسیار مفید می‌دانستند.[۱۹]
در بسیاری از نقاط ایران، پس از خوردن توت، مردم دوغ می‌نوشند زیرا معتقدند که این کار از نفخ و درد شکم جلوگیری می‌کند.
توت در علم پزشکی
توت سفید، سرشار از آنتی‌اکسیدان، دارای خواص ضد التهابی، مفید برای کاهش فشار خون، مفید برای قلب و بهبود جریان خون و نیز یکی از میوه‌های مؤثر در جوان‌سازی پوست به‌شمار می‌رود. همچنین، توت سفید دارای فیبر است که در حفظ سلامت بدن، دستگاه گوارش و جلوگیری از ابتلا به دیابت بسیار سفارش می‌شود.[۲۰]
شاه‌توت نیز به‌دلیل دارا بودن ارزش غذایی بالا، می‌تواند منبع خوبی برای انرژی موردنیاز بدن باشد. این میوه، آنتی‌اکسیدانی بسیار قوی با کالری پایین، حاوی ویتامین‌های A، E و C و سرشار از آهن، پتاسیم، منگنز و منیزیم است. شاه‌توت، همچنین به‌دلیل داشتن گلوکز و مواد قندی، می‌تواند در رفع خستگی ناشی از فعالیت‌های فکری بسیار مفید باشد.[۲۱]
توت در فرهنگ مردم
فراوانی درخت توت در گسترۀ ایران و استفاده گسترده از میوه، برگ، پوست و چوب آن، موجب شده است که درخت توت نزد مردم ایران، جایگاهی مقدس داشته باشد. درختان توت کهنی که در کنار امام‌زاده‌ها قرار دارند، از درختان خاص شمرده شده و برخی، به‌منظور حاجت‌روایی، در کنار آن‌ها آرزو کرده یا دعا می‌خواندند؛ برای نمونه درخت توت مشهور به «توت ابوالفضل» در سیرجان، نزد مردم بسیار محترم است و کراماتی به آن نسبت می‌دهند. توت خشک، در ایران، یکی از اجزاء آجیل، به‌ويژه آجیل مشکل‌گشا، است.[۲۲] در آجیل دوازده رنگ، در سفره نذری حضرت ابوالفضل، توت خشک استفاده می‌شود. استفاده از توت سیاه برای زنان باردار در برخی از نقاط مانند شیراز ممنوع است؛ زیرا معتقدند که رنگ پوست بچه، کبود می‌شود و به تنگی نفس مبتلا خواهد شد.[۲۳]
توت در اقتصاد ایرانیان
در دهه 1370ش، وسعت باغ‌های توت در ایران به حدود 20 هزار هکتار می‌رسید و پرورش کرم ابریشم، در ایران، برای حدود 120 هزار خانوار ایجاد اشتغال کرده بود. در 1377ش، تنها از باغ‌های توت در سنندج، بیش از 1000 تن توت درختی به‌دست آمد.[۲۴] در سال‌های اخیر، این میزان بسیار کاهش یافته است.
توت خشک
خشک کردن توت در نقاط مختلف ایران، به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود که بر کیفیت آن‌ها اثرگذار است. در بیرجند، از سه روش برای خشک کردن توت استفاده می‌کنند:
- توت‌های باقی‌مانده روی درخت را می‌گذارند تا خشک شود، این نوع از توت خشک را بهترین و باکیفیت‌ترین نوع خشک کردن توت می‌دانند؛
- خشک کردن توت‌های ریخته‌شده از درخت روی تختک و استفاده از آن در فصل زمستان به‌عنوان غذا و تنقلات؛
- جمع کردن توت‌های ریخته‌شده روی زمین و خشک کردن آن‌ها پای دیوار یا همان روی زمین که این نوع از توت‌های خشک‌شده معمولا برای خوراک دام استفاده می‌شود.
از توت خشک، در تزئین شیرینی و کیک، به‌عنوان میان‌وعده همراه با ماست و دوغ، طعم‌دهنده برخی خوراکی‌ها و نیز به‌عنوان یکی از تنقلات رایج در کنار چای استفاده می‌شود.[۲۵]
توت خشک دارای آهن و پروتئین بسیاری بوده و در رفع کم‌خونی و افزایش انرژی بدن، بدون نگرانی از چاقی می‌تواند استفاده شود.
توت در نظام غذایی ایرانیان
امروزه، نقش توت در نظام غذایی خانواده‌ها بسیار کم‌رنگ شده و توت‌فرنگی، جایگزین آن در انواع غذاها و دسرها شده است. در برخی از نقاط ایران، شیرۀ توت را گرفته و در پخت انواع شیرینی و حلوا استفاده می‌کنند. توت خشک نیز هنوز در میان مردم ایران پرطرفدار است.
توت در ادبیات فارسی
توت، از جمله میوه‌هایی است که از دیرباز در ادبیات فارسی‌زبانان نیز حضور داشته است؛ برای مثال، سعدی سروده است:[۲۶]
| آن خون کسی ریخته‌ای یا می سرخ است | یا توت سیاه است که بر جامه چکیده ست؟ |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ایزدپناه، فرهنگ لُری، ۱۳۶۳ش، ص۳۲؛
صفـی‌زاده، فرهنگ کـردی ـ فارسی، ۱۳۸۰ش، ص۴۶۱؛
ابراهیم‌پور، واژه‌نامۀ فارسی ـ‌کردی، ۱۳۷۳ش، ص۱۳۰؛
هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، ۱۳۸۰ش، ص۲۲؛
مجیدی کرایی، تاریخ و جغرافیای ممسنی، ۱۳۷۱ش، ص۴۶؛
نجـف‌زادۀ بارفروش، واژه‌نامۀ مازندرانی، ۱۳۶۸ش، ص۱۳۰. - ↑ سرتیپ‌پور، ویژگی‌های دستوری و فرهنگ واژه‌های گیلگی، ۱۳۶۹ش، ص۱۶۴.
- ↑ زاهدی، واژه‌نامۀ گیاهی، ۱۳۷۳ش، ص۴۴.
- ↑ دانشنامۀ جهان اسلام، ۱۳۸۳ش، ج8، ص386.
- ↑ Laufer, Sino-Iranica, 1919, P563.
- ↑ هدایت، فرهنگ انجمن آرای ناصری، ۱۳۳۸ش؛
آنندراج، محمد پادشاه، ۱۳۳۵ش؛ نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ص۵۴؛ Mozaffarian, A Dictionary of Iranian Plant Names, 2007, P353
. - ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه شاه‌توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه شاه‌توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ثابتی، جنگل‌های ایران، ۱۳۴۶ش، ص۱۶۱-۱۶۲؛
بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۳۸۸؛
گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۶۹. - ↑ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲59.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه توت، سایت واژه‌یاب.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص120.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص121.
- ↑ اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، الاغذیة و الادویة، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۷-۲۷۸.
- ↑ حکیم ابوعلی، خواص الاشیاء، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۸؛
ابن‌بطلان، تقویم الصحه، ۱۳۵۰ش، ص۱۲؛
ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج2، ص329. - ↑ «خواص باورنکردنی توت خشک برای سلامتی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «آشنایی با خواص شاه‌توت»، سایت همشهری آنلاین.
- ↑ مولانا بروجردی، تاریخ بروجرد، ۱۳۵۳ش، ص99-100.
- ↑ همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۲۷-۲۸.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور (شهرستان سنندج)، ۱۳۸۰ش، ص۲۳۹.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور (شهرستان سنندج)، ۱۳۸۰ش، ص۲۳۹.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 62، بیت 4، سایت گنجور.
منابع
- «آشنایی با خواص شاتوت»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1401ش.
- آنندراج، محمد پادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۳۵ش.
- ابراهیم‌پور، محمدتقی، واژه‌نامۀ فارسی ـ‌کردی، تهران، ققنوس، ۱۳۷۳ش.
- ابن‌بطلان، مختار، تقویم الصحه، ترجمۀ کهن فارسی، به‌تحقیق غلامحسین یوسفی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، الاغذیة و الادویة، به‌تحقیق محمد صباح، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۱۲ق.
- ایزدپناه، حمید، فرهنگ لُری، تهران، آگاه، ۱۳۶۳ش.
- بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، بی‌نا، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌های ایران، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۶ش.
- حکیم ابوعلی، خواص الاشیاء، ترجمۀ محمد بن زکریا، به‌تحقیق یوسف‌بیگ باباپور و کاوه عباسی، قم، مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- «خواص باورنکردنی توت خشک برای سلامتی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 2 مرداد 1396ش.
- دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ۱۳۸۳ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1401ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، ۱۳۸۴ش.
- زاهدی، اسماعیل، واژه‌نامۀ گیاهی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
- سرتیپ‌پور، جهانگیر، ویژگی‌های دستوری و فرهنگ واژه‌های گیلگی، رشت، گیلکان، ۱۳۶۹ش.
- سعدی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 فروردین 1401ش.
- صفی‌زاده، صدیق، فرهنگ کردی ـ فارسی، تهران، صبح روشن، ۱۳۸۰ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1401ش.
- فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور (شهرستان سنندج)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۰ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
- مجیدی کرایی، نور‌محمد، تاریخ و جغرافیای ممسنی، تهران، علمی، ۱۳۷۱ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1401ش.
- مولانا بروجردی، غلامرضا، تاریخ بروجرد، کتابخانۀ صدر، ۱۳۵۳ش.
- نجف‌زادۀ بارفروش، محمدباقر، واژه‌نامۀ مازندرانی، تهران، بلخ، ۱۳۶۸ش.
- نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، اهواز، دانشگاه جندی شاپور، بی‌تا.
- هاشم‌نیا، محمود و ملک‌محمدی، ملوک، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، سنندج، محمود هاشم‌نیا، ۱۳۸۰ش.
- هدایت، رضا‌قلی، فرهنگ انجمن آرای ناصری، به‌تحقیق اسماعیل کتابچی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۸ش.
- همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۵۳ش.
- Laufer, B., Sino-Iranica, Chicago, 1919.
- Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.