محرم

محرم؛ اولین ماه قمری و از ماه‌های حرام در فرهنگ اسلامی.

ماه محرم، اولین ماه از ماه‌های دوازدگانة قمری و ازجمله ماه‌های حرام است که بین ماه‎های صفر و ذی‌الحجه واقع‌ شده است. به‌دلیل وجود برخی مناسبت‌ها همچون شهادت امام حسین، اصحاب ویاران، اسارت اهل‌بیت او در این‌ماه، محرم اهمیت و جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان دارد.

فلسفۀ نام‌گذاری

محرم یا محرم‌الحرام، به‌دلیل حرمت جنگ و خون‌ریزی در آن، به‌محرم نام‌گذاری شد است.

ماه محرم قبل از اسلام

محرم که در عصر اعراب جاهلی به آن «مُؤْتمِر» گفته می‌شد، از ماه‌های حرام بوده است. آنها حرمت این‌ماه را حفظ و از جنگ، خون‌ریزی، قتل و غارت اموال دیگران پرهیز می‌کردند.

ماه محرم در اسلام

در اسلام نیز، محرم از ماه‌های حرام، جنگ و خون‌ریزی در آن ممنوع بوده اما با شهادت امام حسین در این‌ماه، موردتوجه بیشتر امامان معصوم قرارگرفته، آنها شیعیان را به برپایی مجالس عزاداری امام حسین، به‌منظور تجلیل از شهادت، تبیین اهداف او، تشویق و ترغیب نموده‌اند.

وقایع ماه محرم

در ماه محرم، حوادث زیادی اتفاق افتاده است همچون اخراج آدم و حوا از بهشت (10محرم)؛

ولادت حضرت مریم (9 محرم)؛

غزوه و فتح خیبر (15محر)؛

ورود امام حسین به‌کربلا (2محرم)؛

حادثه خونین کربلا و شهادت امام حسین، اصحاب و یاران او (10محرم)؛

آغاز اسارت اهل‌بیت امام حسین به کوفه و شام (10محرم)؛

به خلافت رسیدن عثمان (1محرم)؛

مبعوث شدن حضرت موسی به پیامبری (7محرم)؛

عبور حضرت موسی از دریا و غرق شدن فرعونیان در رود نیل (5محرم)؛

نزول عذاب بر بنی‌اسرائیل (6محرم).

ماه محرم در فرهنگ شیعیان

محرم، ماه اندوه و عزاداری شیعیان در شهادت امام حسین، اصحاب و یاران اوست. به‌دلیل حوادث و مناسبت‌های مذهبی که در آن وجود دارد، این‌ماه از اهمیت خاصی نزد شیعیان برخوردار است.

محرم در ایران

برپایی دسته‌های عزاداری، زنجیر‌زنی، پختن نذری و علم کشی ازجمله مراسمی عمومی در سراسر ایران در ماه محرم است؛ اما بعضی از شهرها رسم‌های خاصی دارند همچون مراسم نخل گردانی در یزد، سنج‌ و دمام در بوشهر، بیل‌زنی خراسانی‌ها، گِل مالی لُرستانی‌ها، سیاه‌پوشی زنجانی‌ها و قربانی هزاران رأس، گاو، گوسفند، و شتر ازجمله آداب‌ورسوم شیعیان ایران در محرم است.

محرم در عراق

نصب پرچم‌های یا حسین، بر بام خانه‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها، سیاه‌پوش کردن شهرها و اماکن زیارتی ده روز قبل از محرم، تعویض پرچم حرم امام حسین در شب اول محرم، مراسم ورود کاروان کربلا در روز دوم، تعزیه خوانی و برنامۀ ورود نمادین کاروان عمر سعد به کربلا در روز سوم محرم، مقتل خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری در روز عاشورا، پیاده‌روی به سمت حرم امام حسین و حضرت عباس و هروله کردن در بین‌الحرمین ازجمله رسم‌های شیعیان عراق در محرم است.

محرم در هند

شیعیان هند، با خانه‌تکانی و نظافت مساجد و امام باره‌ها‌ (حسینیه) چند روز قبل از آغاز محرم به استقبال این‌ماه می‌روند. آنها هر شبی از دهۀ محرم را به‌نام یکی از شهدای کربلا عزاداری می‌کنند. دادن نذری همچون شربت، غذا و شیر، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قمه‌زنی و راه رفتن با پای‌برهنه روی آتش، ازجمله برنامه‌های شیعیان هند در محرم است. آنها در ایام محرم از برپایی هرگونه جشن تولد، مراسم عروسی، خریدن و پوشیدن لباس نو پرهیز می‌کنند.

محرم در پاکستان

پوشیدن جامۀ سیاه، خاموش کردن چراغ‌های منازل، جمع‌کردن رختخواب، خاموش کردن اجاق پخت‌وپز، پرهیز از اصلاح سروصورت، آرایش و استفاده از زیورآلات، ازجمله رسوم شیعیان پاکستان در ماه محرم است. روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تزئین علم حضرت عباس، ساختن ماکت حرم امام حسین، تابوت شهدای کربلا، آراستن ذوالجناح و سردادن نعرۀ حیدری ساخت گهوارۀ علی‌اصغر و زنجیر بستن به دست‌ها به یاد اسرای کربلا از دیگر آداب‌ورسوم محرم در میان شیعیان پاکستان است.

محرم در افغانستان

شیعیان افغانستان در شهرها و روستاها آداب‌ورسوم خاصی را در محرم دارند. مراسم عزاداری، با ذکر صلوات آغاز و با قرائت اشعار ذاکر، روضۀ دیباچه خوان و سخنرانی ادامه یافته و با مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی پایان می‌یابد. منقبت خوانی، گهواره گردانی، دادن نذری به عزاداران از دیگر برنامه‌های شیعیان افغانستان در ماه محرم است.

محرم در لبنان

پوشیدن لباس مشکی، زدن پرچم‌های سیاه بر سر درب منازل، مغازه‌ها مساجد و حسینیه‌ها، سینه‌زنی، زنجیرزنی، قرائت زیارت عاشورا، ذکر مصائب اهل‌بیت و سخنرانی ازجمله برنامه‎‌های شیعیان لبنان در ماه محرم است. شرکت شخصیت‌های سیاسی، مذهبی اهل سنت، مسیحی در مراسم عزاداری، تشکیل دسته‌های پیاده‌روی عزاداران، پوشیدن کفن، توزیع نذری میان عزاداران از دیگر آداب‌ورسوم شیعیان لبنان در محرم است.

اعمال عبادی ماه محرم

نماز و روزۀ شب و روز اول محرم، روزۀ روز سوم و هفتم، احیای شب عاشورا به نماز، دعا و استغفار، خواندن هزار مرتبه سوره توحید، زیارت عاشورا، ازجمله اعمال ماه محرم است.

ماه محرم در ادبیات فارسی

شاعران فارسی‌زبان، همچون سعدی، خاقانی و فرخی در قصیده‌های خود از ماه محرم یاد کرده‌اند؛ برای مثال، سعدی گفته است:

محرم بر حسود ملک وجاهت

که ماند زنده تا دیگر محرم.

خاقانی نیز در شعری به این ماه اشاره ‌کرده است:

گر زکاتی به محرم بدهی

زان خسیسان به صفر بازمگیر.

فرخی در قصیدۀ گفته است:

جشن سده و سال نو و ماه محرم

فرخنده کناد ایزد بر خسرو عالم.

منابع

• «آداب‌ورسوم مردم پاکستان در ماه محرم»، بیتوته (سایت خبری سرپوش)، تاریخ بازدید: 25 دی1401ش.
• «آداب‌ورسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، خبرگزاری شفقنا افغانستان، تاریخ انتشار: 12 اکتبر,2016م.
• «آیین‌های محرم در پاکستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 21 آبان1392ش.
• ابراهیم، کفعمی، المصباح، قم، دارالرضی، چ1، 1405ق.
• ابن‌منطور، محمد، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، چ3، 1414ق.
• دریا بیگی، محسن، دایرة‌المعارف تشیع، تهران، حکمت، چ1، 1394ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چ1، 1373ش.
• زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالهدایة، 1386ش.
• .«سوگواری لبنانی‌ها در ایام محرم»، خبرگزاری اینما، تاریخ انتشار: 11 شهریور ۱۳۹۸ش.
• شریفی، فاطمه، «آداب‌ورسوم روزهای محرم در شهرهای ایران»، مجله اتاقک، تاریخ به‌روزرسانی: 4 دی 1400ش.
• «عراق و سوگواری ماه محرم»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: 12 مهر1396ش.
• «فهرست وقایع ماه محرم»، دانش‌نامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 25 دی1401ش.
• قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
• «ماه محرم»، دانش‌نامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 25 دی1401ش.
• «نگاهی به آداب‌ورسوم ویژه عزاداری محرم در میان شیعیان هند»، کرب‌ و بلا، پایگاه تخصصی امام حسین، تاریخ بازدید: 25 دی1401ش.