روش‌های عرفی حل منازعات در افغانستان (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۵۷
، ۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۳بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «<big>'''روش‌های عرفی حل منازعات در افغانستان؛'''</big> آداب و رسوم حل منازعات حقوقی و کیفری به‌صورت غیر رسمی در افغانستان. روش‌های عرفی حل منازعات در افغانستان، با توجه به موجودیت خرده‌فرهنگ‌های قومی و منطقه‌ای، در قالب‌های متفاوت وجود دارد. ا...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
روش‌های عرفی حل منازعات در افغانستان، با توجه به موجودیت خرده‌فرهنگ‌های قومی و منطقه‌ای، در قالب‌های متفاوت وجود دارد. این روش‌ها در ادبیات حقوقی نوین با عنوان‌های عدالت ترمیمی، دادرسی غیر رسمی، آیین‌های شبه‌قضایی و عدالت مشارکتی یاد می‌شود. روش‌های عرفی نقش مؤثری در مواجهۀ اجتماع با بزه، کج‌روی و منازعات مالی، خانوادگی و خونی دارد. | روش‌های عرفی حل منازعات در افغانستان، با توجه به موجودیت خرده‌فرهنگ‌های قومی و منطقه‌ای، در قالب‌های متفاوت وجود دارد. این روش‌ها در ادبیات حقوقی نوین با عنوان‌های عدالت ترمیمی، دادرسی غیر رسمی، آیین‌های شبه‌قضایی و عدالت مشارکتی یاد می‌شود. روش‌های عرفی نقش مؤثری در مواجهۀ اجتماع با بزه، کج‌روی و منازعات مالی، خانوادگی و خونی دارد. | ||
==مفهوم‌شناسی== | ==مفهوم‌شناسی== | ||
عرف به‌معنای مجموعه عاداتی است که در جامعه شیوع داشته و توسط اعضای جامعه پذیرفته شده است. روش‌های عرفی حل منازعات به آداب و رسومی گفته می‌شود که در خرده‌فرهنگ‌های مختلف به‌منظور حل مناقشات و نزاع‌های اجتماعی در کنار روش‌های رسمی، به کار گرفته می‌شود. روش‌های عرفی می‌تواند برآمده از آموزه‌های دین باشد. | عرف به‌معنای مجموعه عاداتی است که در جامعه شیوع داشته و توسط اعضای جامعه پذیرفته شده است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/67458/%D8%B9%D8%B1%D9%81-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%89-%D9%88-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82 حسینی جبلی، «عرف در نگاه جامعه‌شناختی و حقوق»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.]</ref> روش‌های عرفی حل منازعات به آداب و رسومی گفته می‌شود که در خرده‌فرهنگ‌های مختلف به‌منظور حل مناقشات و نزاع‌های اجتماعی در کنار روش‌های رسمی، به کار گرفته می‌شود. روش‌های عرفی می‌تواند برآمده از آموزه‌های دین باشد.<ref>[http://www.shughnan.com/wp-content/uploads/2013/08/shoroi-eslohi-anwari.pdf انوری، «شورای اصلاحی (میانجگری و داوری) مکانیزمی برای فیصله‌های غیر رسمی در دعاوی مدنی، وب‌سایت شغنان.]</ref> | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
روش‌های عرفی سازگار با فرهنگ مردم برای حل منازعات، از گذشته‌های دور در میان اقوام ساکن در جغرافیای فعلی افغانستان وجود داشته و به‌مرور زمان، مراحل رشد خود را طی کرده است. این روش‌ها در گذشته از طریق خان، میر، سلطان، ارباب و ملک (رؤسای قبایل) یا نمایندگان آنها اجرا می‌شدند، اما پس از تشکیل افغانستان نوین در 1747م تا دورۀ عبدالرحمن، افراد روحانی، دستگاه‌های دادرسی را در اختیار داشتند و به‌شکل رسمی‌تر در این زمینه نقش ایفا کردند. پس از تشکیل نظام عدلی (قضایی) مدرن در زمان امان‌الله تا حال این روش در کنار مراجع رسمی، در اکثر بخش‌های کشور به‌خصوص روستاها به‌قدرت خود باقی است. | روش‌های عرفی سازگار با فرهنگ مردم برای حل منازعات، از گذشته‌های دور در میان اقوام ساکن در جغرافیای فعلی افغانستان وجود داشته و به‌مرور زمان، مراحل رشد خود را طی کرده است.<ref>موسوی، هزاره¬های افغانستان، 1379ش، ص75-80.</ref> این روش‌ها در گذشته از طریق خان، میر، سلطان، ارباب و ملک (رؤسای قبایل) یا نمایندگان آنها اجرا می‌شدند، اما پس از تشکیل افغانستان نوین در 1747م تا دورۀ عبدالرحمن، افراد روحانی، دستگاه‌های دادرسی را در اختیار داشتند و به‌شکل رسمی‌تر در این زمینه نقش ایفا کردند. پس از تشکیل نظام عدلی (قضایی) مدرن در زمان امان‌الله تا حال این روش در کنار مراجع رسمی، در اکثر بخش‌های کشور به‌خصوص روستاها به‌قدرت خود باقی است.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353.html محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص26-27.]</ref> | ||
این روش‌ها در دوران حاکمیت ملوک‌الطوایفی، جنبۀ الزامی داشت، اما پس از تشکیل حکومت مرکزی و به‌خصوص در دورۀ جهاد مردم افغانستان در برابر نظام کمونیستی و تغییر ساختار اجتماعی، جنبۀ اختیاری به خود گرفت. برخی به‌اختیاری بودن آن از گذشته معتقدند. | این روش‌ها در دوران حاکمیت ملوک‌الطوایفی، جنبۀ الزامی داشت، اما پس از تشکیل حکومت مرکزی و به‌خصوص در دورۀ جهاد مردم افغانستان در برابر نظام کمونیستی و تغییر ساختار اجتماعی، جنبۀ اختیاری به خود گرفت.<ref>[https://ghalibqjournal.com/index.php/ghalibqjournal/article/view/93/194 وحیدی و رحیمی، «مارکه؛ جلوه‌ای سنتی از اجرای عدالت ترمیمی در افغانستان»، 1401ش، ص46.]</ref> برخی به‌اختیاری بودن آن از گذشته معتقدند.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص25.]</ref> در 1390ش، تلاش حکومت برای تسوید و تصویب قانون جرگه‌ها و شوراهای اصلاحی با مخالفت اجتماعی مواجه شد.<ref>[https://www.avapress.com/fa/news/28374/%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%AA%D8%B3%D9%88%DB%8C%D8%AF-%D8%AA%D8%B5%D9%88%DB%8C%D8%A8-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%AC%D8%B1%DA%AF%D9%87-%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%DB%8 «طرح تسوید و تصویب قانون جرگه‌ها و شوراهای اصلاحی برخلاف قانون اساسی می‌‌باشد» خبرگزاری صدای افغان.]</ref> | ||
==جایگاه شرعی== | ==جایگاه شرعی== | ||
از نظر کارشناسان علوم اسلامی، بسیاری از آیات قرآنی دلالت بر مسؤلیت جمعی انسان دارد و همچنین آیات و روایاتی وجود دارد که به‌طور مستقیم مؤمنین را به مدیریت امور اجتماعی دستور می‌دهد و با توجه به نگاه رشدمدارانۀ اسلام، در کنار اهمیت مبارزه با نفس، مبارزه با مظاهر شر و فساد در جامعه نیز مهم است؛ از این منظر، روش‌های عرفی حل منازعات یا عدالت مشارکتی می‌تواند یکی از جنبه‌های مسؤلیت‌پذیری اجتماعی و مصادیق مبارزه با مظاهر شر و فساد در جامعه باشد. | از نظر کارشناسان علوم اسلامی، بسیاری از آیات قرآنی دلالت بر مسؤلیت جمعی انسان دارد و همچنین آیات و روایاتی وجود دارد که به‌طور مستقیم مؤمنین را به مدیریت امور اجتماعی دستور می‌دهد و با توجه به نگاه رشدمدارانۀ اسلام، در کنار اهمیت مبارزه با نفس، مبارزه با مظاهر شر و فساد در جامعه نیز مهم است؛ از این منظر، روش‌های عرفی حل منازعات یا عدالت مشارکتی می‌تواند یکی از جنبه‌های مسؤلیت‌پذیری اجتماعی و مصادیق مبارزه با مظاهر شر و فساد در جامعه باشد.<ref>[https://jclr.atu.ac.ir/article_12615.html وحیدی و دیگران، «مبانی و جلوه‌های قرآنی سیاست جنایی مشارکتی»، 1400ش، ص 36-42.]</ref> | ||
==جایگاه قانونی== | ==جایگاه قانونی== | ||
قانون اساسی و قانون تشکیل و صلاحیت محاکم قوۀ قضائیه جمهوری اسلامی افغانستان صراحت دارد که قوۀ قضائیه فقط صلاحیت رسیدگی به آن دسته از دعاوی را دارد که از سوی مدعِی یا مدعَی‌علیه در پیشگاه آن اقامه شده باشد. | قانون اساسی<ref>قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان، 1382ش، مادۀ 120.</ref> و قانون تشکیل و صلاحیت محاکم قوۀ قضائیه جمهوری اسلامی افغانستان صراحت دارد که قوۀ قضائیه فقط صلاحیت رسیدگی به آن دسته از دعاوی را دارد که از سوی مدعِی یا مدعَی‌علیه در پیشگاه آن اقامه شده باشد.<ref>قانون تشکیل و صلاحیت محاکم قوۀ قضائیه جمهوری اسلامی افغانستان، 1384ش، مادۀ3.</ref> | ||
==جایگاه اجتماعی== | ==جایگاه اجتماعی== | ||
جامعۀ افغانستان به‌صورت فرهنگی پذیرفته است که هرگاه منازعات حقوقی و کیفری فاقد جنبۀ عمومی باشد و در محاکم رسمی طرح نشود و یا مراجع رسمی تمایلی به مداخله در آن نداشته باشند، از سوی نهادهای اجتماعی بر اساس ارزش‌های فرهنگی حاکم رسیدگی شود. در بسیاری موارد، مردم روش‌های عرفی را بر مراجع رسمی ترجیح می‌دهند. | جامعۀ افغانستان به‌صورت فرهنگی پذیرفته است که هرگاه منازعات حقوقی و کیفری فاقد جنبۀ عمومی باشد و در محاکم رسمی طرح نشود و یا مراجع رسمی تمایلی به مداخله در آن نداشته باشند، از سوی نهادهای اجتماعی بر اساس ارزش‌های فرهنگی حاکم رسیدگی شود.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص27-26.]</ref> در بسیاری موارد، مردم روش‌های عرفی را بر مراجع رسمی ترجیح می‌دهند.<ref> [http://www.shughnan.com/wp-content/uploads/2013/08/shoroi-eslohi-anwari.pdf انوری، «شورای اصلاحی (میانجگری و داوری) مکانیزمی برای فیصله‌های غیر رسمی در دعاوی مدنی، وب‌سایت شغنان.]</ref> | ||
==قلمرو موضوعی== | ==قلمرو موضوعی== | ||
تا قبل از تشکیل سیستم قضایی رسمی، دعاوی حقوقی و کیفری، با روش‌های غیر رسمی موجود رسیدگی می‌شد، اما پس از تشکیل سیستم عدلی رسمی و تصویب قوانین کیفری که جرم جنبۀ عمومی به خود گرفت، دعاوی که طرف آن، دولت باشد از قلمرو نهادهای شبه‌قضایی مردمی خارج شد؛ مانند: جرایم علیه امنیت ملی، جعل پول و غصب دارایی‌های ملی. | تا قبل از تشکیل سیستم قضایی رسمی، دعاوی حقوقی و کیفری، با روش‌های غیر رسمی موجود رسیدگی می‌شد، اما پس از تشکیل سیستم عدلی رسمی و تصویب قوانین کیفری که جرم جنبۀ عمومی به خود گرفت، دعاوی که طرف آن، دولت باشد از قلمرو نهادهای شبه‌قضایی مردمی خارج شد؛ مانند: جرایم علیه امنیت ملی، جعل پول و غصب دارایی‌های ملی.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص27.]</ref> | ||
==خاستگاه و عوامل== | ==خاستگاه و عوامل== | ||
عوامل زیر باعث شده است که مردم افغانستان به‌منظور حل منازعات خود به مراجع غیر رسمی مراجع کنند: | عوامل زیر باعث شده است که مردم افغانستان به‌منظور حل منازعات خود به مراجع غیر رسمی مراجع کنند: | ||
1. نبود نهادهای رسمی رسیدگی به‌منازعات (قبل از دورۀ امان‌الله)؛ | 1. نبود نهادهای رسمی رسیدگی به‌منازعات (قبل از دورۀ امان‌الله)؛<ref>[https://ghalibqjournal.com/index.php/ghalibqjournal/article/view/93/194 وحیدی و رحیمی، «مارکه؛ جلوه‌ای سنتی از اجرای عدالت ترمیمی در افغانستان»، 1401ش، ص45.]</ref> | ||
2. دست‌رسی نداشتن به نهادهای رسمی به‌خصوص در روستاها؛ | 2. دست‌رسی نداشتن به نهادهای رسمی به‌خصوص در روستاها؛ | ||
3. تمایل نداشتن دولت به دخالت در برخی از دعاوی و منازعات اجتماعی؛ | 3. تمایل نداشتن دولت به دخالت در برخی از دعاوی و منازعات اجتماعی؛<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص26.]</ref> | ||
4. انگارۀ غیرشرعی بودن قوانین موضوعه؛ | 4. انگارۀ غیرشرعی بودن قوانین موضوعه؛ | ||
5. بی‌اعتمادی به‌نهادهای رسمی به‌دلیل فساد گستردۀ آنها؛ | 5. بی‌اعتمادی به‌نهادهای رسمی به‌دلیل فساد گستردۀ آنها؛ | ||
6. کند بودن روند رسیدگی در نهادهای رسمی؛ | 6. کند بودن روند رسیدگی در نهادهای رسمی؛ | ||
7. ناتوانی در پرداخت هزینۀ رسیدگی‌های رسمی. | 7. ناتوانی در پرداخت هزینۀ رسیدگی‌های رسمی.<ref>[http://www.shughnan.com/wp-content/uploads/2013/08/shoroi-eslohi-anwari.pdf انوری، «شورای اصلاحی (میانجگری و داوری) مکانیزمی برای فیصله‌های غیر رسمی در دعاوی مدنی، وب‌سایت شغنان.]</ref> | ||
==انواع روش‌های عرفی حل منازعات== | ==انواع روش‌های عرفی حل منازعات== | ||
با توجه به‌تنوع قومی، مذهبی و فرهنگی، در افغانستان انواع روش‌های عرفی برای حل منازعات وجود دارد. | با توجه به‌تنوع قومی، مذهبی و فرهنگی، در افغانستان انواع روش‌های عرفی برای حل منازعات وجود دارد.<ref> [https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص25.]</ref> | ||
===1. مارکه=== | ===1. مارکه=== | ||
مارکَه یا اُولُوس | مارکَه یا اُولُوس <ref>موسوی، هزاره¬های افغانستان، 1379ش، ص80..</ref> یک روش سنتی رایج در بین قوم هزاره و مناطق مرکزی افغانستان است که از طریق آن به حل اختلافات مالی، خانوادگی و اجتماعی می‌پردازند.<ref>[https://jclr.atu.ac.ir/article_12615.html وحیدی و دیگران، «مبانی و جلوه‌های قرآنی سیاست جنایی مشارکتی»، 1400ش، ص46.]</ref> | ||
===2. شورا=== | ===2. شورا=== | ||
روش عرفی حل منازعات حقوقی، جنایی و سیاسی در شمال افغانستان، شورا نامیده می‌شود و معمولا میان اقوام تاجیک و ازبیک و بلکه میان تمام اقوام ساکن در شمال رواج دارد. | روش عرفی حل منازعات حقوقی، جنایی و سیاسی در شمال افغانستان، شورا نامیده می‌شود و معمولا میان اقوام تاجیک و ازبیک<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص40.]</ref> و بلکه میان تمام اقوام ساکن در شمال رواج دارد.<ref>[https://www.usip.org/sites/default/files/file/clash_two_goods_dari.pdf بارفیلد و دیگران، «مبارزۀ دونیکوئی حل منازعه از طریق رسمی و غیر رسمی در افغانستان».]</ref> | ||
===3. جِرگَه=== | ===3. جِرگَه=== | ||
جرگه واژۀ فارسی و نام روش حل منازعات در میان قوم پشتون بر اساس قواعد ویژۀ پشتونوالی است. | جرگه واژۀ فارسی و نام روش حل منازعات در میان قوم پشتون بر اساس قواعد ویژۀ پشتونوالی است.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص32.]</ref> | ||
===4. موکی‌خان/ موکی‌جماعت‌خانه=== | ===4. موکی‌خان/ موکی‌جماعت‌خانه=== | ||
روش فرهنگی حل منازعات در گروه مذهبی اسماعیلیۀ افغانستان که از دو قوم هزاره و تاجیک هستند، موکی‌خان/ موکی‌جماعت‌خانه نامیده می‌شود. موکی‌خان، شامل سه موکی (بزرگان مذهبی) و دو تا پنج نفر از بزرگان اجتماعی است که بر اساس آموزه‌های فقهی و اصول فرهنگی این جماعت، منازعات خانوادگی و فامیلی را فیصله می‌کند. | روش فرهنگی حل منازعات در گروه مذهبی اسماعیلیۀ افغانستان که از دو قوم هزاره و تاجیک هستند، موکی‌خان/ موکی‌جماعت‌خانه نامیده می‌شود.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص40.]</ref> موکی‌خان، شامل سه موکی (بزرگان مذهبی) و دو تا پنج نفر از بزرگان اجتماعی است که بر اساس آموزه‌های فقهی و اصول فرهنگی این جماعت، منازعات خانوادگی و فامیلی را فیصله می‌کند.<ref>[https://www.usip.org/sites/default/files/file/clash_two_goods_dari.pdf بارفیلد و دیگران، «مبارزۀ دونیکوئی حل منازعه از طریق رسمی و غیر رسمی در افغانستان».]</ref> | ||
===5. اورا و لندیار=== | ===5. اورا و لندیار=== | ||
قوم نورستانی در استان نورستان افغانستان، قبل از اسلام دو نوع شورا داشتند. «اورا» (شورای روستا) و لندیار (شورای بزرگان) که ویژۀ حل‌وفصل مسائل بزرگ‌تر اجتماعی و سیاسی بود. امروزه در نورستان، شورای روستایی بر اساس آموزه‌های فقهی و ارزش‌های فرهنگی، به منازعات رسیدگی می‌کند. | قوم نورستانی در استان نورستان افغانستان، قبل از اسلام دو نوع شورا داشتند. «اورا» (شورای روستا) و لندیار (شورای بزرگان) که ویژۀ حل‌وفصل مسائل بزرگ‌تر اجتماعی و سیاسی بود. امروزه در نورستان، شورای روستایی بر اساس آموزه‌های فقهی و ارزش‌های فرهنگی، به منازعات رسیدگی می‌کند.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص41.]</ref> | ||
امتیازات و چالش‌ها | امتیازات و چالش‌ها | ||
روش‌های عرفی حل منازعات دارای امتیازاتی چون در دست‌رس بودن، ارزان بودن، اصلاحی بودن، بازپذیری مجرم، انعطاف‌پذیری، مشارکتی و سرعت در رسیدگی است. | روش‌های عرفی حل منازعات دارای امتیازاتی چون در دست‌رس بودن، ارزان بودن، اصلاحی بودن، بازپذیری مجرم، انعطاف‌پذیری، مشارکتی و سرعت در رسیدگی است.<ref> [https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص43-44.]</ref> | ||
در کنار امتیازاتی که برای روش‌های عرفی برشمرده‌اند، این روش‌ها با چالش‌هایی مانند بی‌بهره بودن برخی از متولیان از دانش لازم، تکیه بر برخی قواعد عرفی ناشایست، مخالفت با اصل قانونی بودن جرم و مجازات و تضاد آن با اصل حاکمیت دولت، روبرو هستند. | در کنار امتیازاتی که برای روش‌های عرفی برشمرده‌اند، این روش‌ها با چالش‌هایی مانند بی‌بهره بودن برخی از متولیان از دانش لازم، تکیه بر برخی قواعد عرفی ناشایست، مخالفت با اصل قانونی بودن جرم و مجازات و تضاد آن با اصل حاکمیت دولت، روبرو هستند.<ref>[https://journal.ut.ac.ir/article_79353_81dd801f925c3663747754833d62a808.pdf محقق، «دادرسی‌های ترمیمی غیر رسمی در افغانستان»، 1397ش، ص43-44.]</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||