اقتصاد مواد مخدر افغانستان: تفاوت میان نسخه‌ها

اقتصاد مواد مخدر افغانستان، مجموعه فعالیت‌های غیر قانونی و وابسته به مواد مخدر مانند تولید، برداشت، فرآوری، توزیع و تجارت آن است که امروزه از پرسود‌ترین فعالیت‌های اقتصادی در جهان شناخته می‌شود. گروه‌های شورشی و باندهای مافیایی زیادی عهده‌دار این فعالیت بوده و به‌صورت مخاطره‌آمیز و سازمان‌یافته آن را به انجام می­رسانند. بیکاری و فقر، موجب شده است که نیروی انسانی زیادی در افغانستان جذب فعالیت مافیای وابسته به اقتصاد مواد مخدر شوند. اقتصاد مواد مخدر به‌دلیل اثرات منفی بر حوزه‌های فرهنگ، امنیت، سیاست و اقتصاد، به چالشی بزرگ در جهان تبدیل شده است.  

مادۀ مخدر به ماده‌ای گفته می‌شود که مصرف آن، موجب سستی اعضای بدن، تضعیف اراده و عدم تعادل رفتاری در افراد و بی‌تفاوتی نسبت به [[خانواده]] و اجتماع شده و در سیستم شناختی و دستگاه عصبی مصرف‌کننده اختلال ایجاد می‌کند.<ref>، بندریان، «بررسی پدیده قاچاق مواد مخدر وضرورت مطالعات آمایشی منطقه مرزی ایران و افغانستان برپایه ایجاد چند ناحیه حایل بین مرزی» 1391ش، ص233.</ref> اقتصاد مواد مخدر شامل مجموعه فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر، مانند کاشت [[تریاک|گیاهان مخدر]]، برداشت و فرایند تبدیل آن به یک کالای نهایی قابل مصرف، توزیع، خرید، فروش داخلی و تجارت خارجی آن می‌شود.<ref>، رئیس‌دانا، «بازار مواد مخدر در ایران، قیمت، مصرف، و تاثیرگذاری تولید خارجی»،  1381ش، ص92-96.</ref> اقتصاد مواد مخدر بخشی از اقتصاد غیرقانونی و از اقسام اقتصاد جرمی است.<ref> [https://pajhwok.com/fa/2015/05/06/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AC%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AC/ «اقتصاد جرمی، افغانستان را با چالش مواجه کرده است»،  خبرگزاری پژواک.]</ref> در افغانستان به‌دلیل ضعف حاکمیت، اقتصاد مخدر بسیار توسعه یافته و حدود یک‌سوم اقتصاد افغانستان را تشکیل می­دهد.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/8502240061%20%20%20%20/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-5-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D9%BE%D8%B3-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B4%D8%BA%D8%A7%D9%84-%D9%87%D9%85%DA%86%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8% ، «اقتصاد افغانستان 5 سال پس از اشغال همچنان بر کشت خشخاش استوار است»،  خبرگزاری فارس.]</ref>  

اقتصاد مواد مخدر به‌مثابۀ فعالیت و تجارت سازمان‌یافته، از ابتدای قرن بیستم میلادی در افغانستان شروع شده و همراه با تحولات سیاسی و اجتماعی در افغانستان، رونق و رکود داشته است. طبق گزارش ادارۀ مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل (UNODC) از اواخر دهۀ 1970م با شروع تحولات سیاسی و اجتماعی در افغانستان، این کشور به مرکز تولید تریاک جهان تبدیل شد.<ref> [https://www.sharghdaily.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-100/846777-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%81%D8%B نوروزی، «جایگاه مواد مخدر در اقتصاد افغانستان»،  خبرگزاری شرق.]</ref> با ظهور طالبان و تصرف [[کابل]] در سپتامبر 1996م، تمام مسیرهای ترانزیتی مواد مخدر، تحت کنترل طالبان درآمد. بر اساس گزارش UNODC در 2000م حدود 70 درصد از تریاک و هروئین جهان، در افغانستان تولید شده است. بر اثر فشارهای بین‌المللی و دیپلماسی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل، طالبان متعهد شد که از ماه ژوئیه 2000م، کشت خشخاش را ممنوع کند و برای مرتکبین فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر، تنبیه و مجازات در نظر گیرد. با نظارت و نابودی مستمر مزارع خشخاش و تعزیر متخلفان در ملا عام طالبان توانست<ref>[https://www.irna.ir/news/85081268/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86 بیات، «اقتصاد تریاک و مقایسه دوطالبان»،  خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref> که کشت خشخاش افغانستان را از 82 هزار هکتار در 2000م به 8 هزار هکتار در 2001م تقلیل دهد و در نتیجه قوانین و ضمانت اجرای سخت‌گیرانۀ طالبان، در 2001م تولید هروئین و تریاک جهان 65 درصد کاهش یافت. از 2001م پس از حمله نظامی امریکا و ناتو به این کشور، میزان کشت و تولید خشخاش به بیشترین میزان خود در مقایسه با سال‌های حکومت طالبان رسید. در 2007م حدود 92 درصد از تسکین‌دهنده‌های غیر پزشکی شامل حشیش و تریاک در بازارهای جهانی، در افغانستان تولید شده بود.<ref>[https://www.irna.ir/news/85081268/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86 بیات، «اقتصاد تریاک و مقایسه دوطالبان»،  خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref> در دورۀ حاکمیت دوم طالبان، علی‌رغم فرمان رهبری طالبان در بهار 1401ش مبنی بر ممنوعیت کشت تریاک؛ زمین زیر کشت تریاک در افغانستان با 32 درصد افزایش، نسبت به سال قبل به 233000 هکتار رسیده است.<ref> [https://www.irna.ir/news/85081268/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D8%AF%D9%88-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86 بیات، «اقتصاد تریاک و مقایسه دوطالبان»،  خبرگزاری جمهوری اسلامی.]</ref>

در کنار عوامل اقتصادی همانند فقر، بی‌کاری، شکاف طبقاتی، سودآوری فزاینده و عوامل اجتماعی همانند فقدان خدمات آموزشی و اطلاع‌رسانی، کمبود امکانات رفاهی، ناامنی و بی‌ثباتی اجتماعی، تبعیض، خشونت و محرومیت‌ها، به‌طور کلی چهار دسته از عوامل مهم، موجب فشار تقاضا و افزایش سریع تولید مواد مخدر و اقتصاد وابسته به آن در افغانستان شده است:  

با توجه به قطع کامل کمک‌های خارجی در 1992م به‌گروه‌های مجاهدین و فقر حاکم بر جمعیت روستایی کشور، گروه‌های شبه‌نظامی موسوم به مجاهدین، به‌ویژه گروه‌های متمرکز در شرق و جنوب افغانستان، به‌منظور تامین امکانات، مخارج جنگ، تامین معیشت و دیگر نیازمندی‌های خود به باندهای مافیایی پیوند خورده و به گسترش صنعت مواد مخدر رو آوردند و به ‌تدریج، صنعت مواد مخدر، مهم‌ترین منبع درآمد کشور شد و افغانستان به‌عنوان بزرگترین تولیدکنندۀ تریاک و گیاه خشخاش در جهان شناخته شد.<ref> [https://www.sharghdaily.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-100/846777-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%81%D8%B نوروزی، «جایگاه مواد مخدر در اقتصاد افغانستان»،  خبرگزاری شرق.]</ref>

محصول خشخاش با کار بسیار فشرده و با تعداد بیشتری از نیروی کار به‌دست می‌آید. برآوردها نشان می­دهد که در هر هکتار مزرعۀ خشخاش، به‌صورت تقریبی 350 نفر مشغول به کار می‌شوند. در دیگر فعالیت‌های وابسته به تولید مواد مخدر، همانند برداشت، فرآوری، توزیع و ترانزیت هم اشتغال گسترده‌ای فراهم می‌شود. در 2004م درآمد تولیدکنندگان از تریاک 600 میلیون دلار برآورد شده بود. درآمد قاچاقچیان و فرآوری‌کنندگان در همان سال تقریبا 2. 2 میلیارد دلار بوده است.<ref> [https://www.sharghdaily.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-100/846777-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%81%D8%B نوروزی، «جایگاه مواد مخدر در اقتصاد افغانستان»،  خبرگزاری شرق.]</ref> در مجموع، اقتصاد تریاک در برخی از سال‌ها، به‌صورت تقریبی بیش از یک‌سوم تولید ناخالص داخلی افغانستان بوده است. بر اساس آمار 2014م حدود 260٫000 هکتار از اراضی کشاورزی افغانستان به تولید خشخاش اختصاص داشته که این بخش، اشتغال 411٫000 نفر از مردم این کشور را فراهم کرده ‌است.<ref> [https://www.tabnak.ir/fa/news/455661/%D9%82%DB%8C%D9%85%D8%AA-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%AD%D8%AF-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D8%AF «قیمت تریاک به پایین‌ترین حد خود رسید»،  وب‌سایت تابناک.]</ref> براساس گزارش دفتر مبارزه با جرایم و مواد مخدر سازمان ملل، در 2022م درآمد کشاورزان افغانستانی، از کشت تریاک، با 3 برابرافزایش به بیش از 4 میلیارد دلار برآورد شده است؛ اما بخشی از این افزایش 3 برابری ناشی از افزایش 32 درصدی کشت و افزایش قیمت مواد مخدر در سال گذشته بوده است.<ref> [https://fararu.com/fa/news/686644/%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%DB%B3-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF-%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D8%AA-%DA% «افزایش 3 برابری درآمد کشاورزان افغان بابت کشت تریاک»،  خبرگزاری فرارو.]</ref> افزون بر این، درآمد حاصل از فروش مواد مخدر و گردش آن در اقتصاد رسمی، بسیاری از مشاغل را در بخش‌های تولیدی و خدماتی فراهم می‌سازد. با این وجود، سهم افغانستان از درآمد جهانی ناشی از مواد افیونی بسیار‌اندک ارزیابی شده است.<ref> [https://www.farsnews.ir/news/13910211001271/%D8%B3%D9%87%D9%85-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-5-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D8%B3%D9%88%D8%AF-%D9%88-%D8%A8%D8%AF%D9%86%D8%A7 «سهم افغان‌ها از مواد مخدر 5 درصد سود و بدنامی است/ 95 درصد به کام مافیا»،  خبرگزاری فارس.]</ref>

قندهار، هلمند، نیمروز، خوست، پکتیا و ننگرهار، مراکز اصلی تولید تریاک افغانستان است؛ اما تمرکز مبارزه با کشت خشخاش در این مناطق و از طرفی سودآوری فزایندۀ آن، منجر به گسترش این پدیده در سراسر جغرافیای افغانستان شده‌ و بسیاری از مردم در مناطق مختلف را به اقتصاد مواد مخدر پیوند زده است.<ref>، بندریان، «بررسی پدیدۀ قاچاق مواد مخدر و ضرورت مطالعات آمایشی منطقۀ مرزی ایران و افغانستان برپایۀ ایجاد چند ناحیۀ حایل بین مرزی»،  1391ش، ص236.</ref> در 2022م وسیع‌ترین مزارع خشخاش با وسعت بیش از 10 هزار هکتار در ولایات هلمند، قندهار، بادغیس، اروزگان و فراه مشاهده شده که در ولایت بادغیس 188 درصد افزایش کشت، در ولایت ننگرهار 159 درصد افزایش کشت، در ولایت بلخ 109 درصد افزایش کشت و در ولایت قندهار 72 درصد افزایش کشت نسبت به سال 2021م گزارش شده است.<ref> [https://www.pishkhan.com/news/292306 «رشد 56 هزار هکتاری کشت خشخاش در نخستین سال حکمرانی طالبان»،  وب‌سایت روزنامه اعتماد.]</ref> طبق گزارش دفتر سازمان ملل، حدود 50 درصد کشت تریاک افغانستان در ولایت نیمروز صورت می‌گیرد.<ref>، [https://dolat.ir/detail/299390/65-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%B1%D8%9B-%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF-%D8%AD%D8%A7%D8%B5%D9%84-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D8% «65 میلیارد دلار. درآمد حاصل از فروش موادمخدر افغانستان»،  پایگاه اطلاع رسانی دولت.]</ref> مناطقی که در آن کاشت خشخاش صورت می‌گیرد به‌طور طبیعی سایر فعالیت‌های وابسته به اقتصاد مواد مخدر را نیز با خود همراه می‌کند و از نظر اشتغال و درآمد برای مردم منطقه اهمیت دارد.  

توسعۀ فعالیت‌های اقتصادی وابسته به مواد مخدر در افغانستان و اشتغال بسیاری از مردم در این زمینه، سبب شده است که این مساله در فرهنگ عمومی هضم و عادی نشان داده شود و از آن در فرهنگ اجتماعی قبح‌زدایی‌شود. این امر مستلزم آثار و هزینه‌های فرهنگی و اخلاقی است که همبستگی و سلامت روابط جمعی را در مخاطره قرار داده است. این هزینه‌ها در اشکال گسترش جرایم و انواع بزهکاری‌های اجتماعی، فروپاشی خانواده، اعتیاد و بیماری جسمی و روانی افراد در جامعه، آشکار شده و توسعه پیدا کرده و در نهایت به‌هزینه‌های اقتصادی منجر شده است.<ref>، یزدانی و بدخشان، «تاثیر تولید و تجارت مواد مخدر بر کاهش امنیت در افغانستان»،  1393ش، ص130-134.</ref>

#هزینه‌های مستقیم؛ هزینه‌هایی است که مصرف‌کننده بابت خرید مواد مخدر پرداخت می‌کند و یا دولت برای مبارزه با مواد مخدر در هردو جانب عرضه و تقاضا، پرداخت می‌کند؛ بخشی از هزینه‌های پرداختی مستقیم دولت در جانب عرضه؛ شامل هزینه‌های نظامی و انتظامی در داخل کشور و مرزها، هزینه‌های دادرسی، قضایی و زندان‌ها است. هزینه‌های پرداختی دولت در جانب تقاضا، شامل هزینه‌های ناشی از آسیب اجتماعی همانند هزینه‌های خدمات حمایتی، <ref> [https://www.afghanistan-analysts.org/dari-pashto/reports/rights-freedom/%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8% «وضعیت بحرانی معتادین و تدابیر ناکارای حکومت»،  وب‌سایت تحلیل‌گران افغانستان.]</ref> برگزاری کارگاه‌های آموزشی، هزینه‌های مربوط به‌برنامه‌های فرهنگی، مشارکت‌های اجتماعی، هزینه‌های مربوط به مراکز ترک اعتیاد و بازپروری<ref> [https://www.avapress.com/fa/news/267613/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%D9%84-%DB%B2%DB%B4-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2-%D8%AA%D8%B1%DA%A9-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D9% «سازمان ملل از 24 مرکز ترک اعتیاد در افغانستان حمایت می‌کند»،  خبرگزاری آوا.]</ref> اختلالات روحی و روانی مصرف‌کننده و آسیب‌رسانی آنان به اموال عمومی، هزینه‌های مربوط به ارائۀ خدمات بهداشتی، درمانی و بازسازی مراکز بازپروری و توان‌‌بخشی است.<ref> [https://www.yjc.ir/fa/news/8400736/%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%D9%84-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8% «برنامه جدید سازمان ملل برای بازپروری معتادان در افغانستان»،  وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>

#هزینه‌های غیرمستقیم؛ شامل هزینه‌های جانبی همانند کاهش بازدهی و بهره‌وری معتادان در بازار کار، بی‌کاری ناشی از بیماری‌های مربوط به مواد مخدر و هزینه‌هایی است که از جهت نااطمینانی در فضای کسب‌وکار، تجارت، سرمایه‌گذاری و تعاملات بین‌المللی اقتصاد و فرایندهای رشد و توسعه بر اقتصاد رسمی، تحمیل می‌شود.<ref>، مختاریان و‌هاشمی، «اقتصاد مواد مخدر و برآورد هزینه در ایران»،  1389 ش، ص157-165.</ref> در این وضعیت، منابع مالی دولت کاهش یافته و دولت نمی‌تواند در جهت ارائه خدمات عمومی هزینه کند.<ref>، اسدزاده و جلیلی، «اقتصاد سایه و نابرابری درآمدی در ایران»،  1394ش، ص96-100.</ref>