خانواده گسترده: تفاوت میان نسخه‌ها

خانواده گسترده، واحد خانوادگی است که اعضای آن بیش از دو نسل از افراد را در بر می‌گیرند و روابط میان این نسل‌ها و تعامل آنان با یکدیگر، بخش بزرگی از رفتار و سبک زندگی خانوادگی را شکل می‌دهد. این نوع خانواده از طریق شبکۀخویشاوندی، فرهنگ و نظام اقتصادی مشترک، محل مسکونی واحد و علایق و حمایت‌های عاطفی سامان می‌یابد و به‌همین دلیل از استحکام و امنیت روانی و اجتماعی بیشتری برخوردار است.  

خانوادۀ گسترده، ساختاری است که بر بستگی­‌های نَسبی و سببی استوار بوده و شامل چند گروه خونی و چند گروه زناشویی می‌شود.<ref>وثوقی، مبانی جامعه‌شناسی1371ش، ص168.</ref> خانوادۀ گسترده به این دلیل که بیشتر بر اساس بستگی‌های نسبی استوار است، خانوادۀ همخون (consanguine) نیز نامیده می‌شود. در چنین خانواده‌هایی فرزندان پس از ازدواج نیز زندگی مشترک خود را آغاز کرده و در حقیقت معنای «گسترده» از گسترش خانواده بدین طریق، حاصل می‌شود.<ref>مجدفر، جامعه‌شناسی عمومی، 1383ش، ص337-336.</ref> خانوادۀ گسترده، بیشتر اختصاص به جوامع مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و شبانی دارد و ممکن است بر حسب قدرت و تسلط پدر یا مادر خانواده، به‌شکل خانوادۀ پدرسالاری یا مادرسالاری درآید. این واحد دارای سلسله‌مراتب مشخص سنی و جنسی بوده که کلیه افراد از سن پایین در امر تولید شرکت دارند. زیرا فعالیت‌های تولید خانواده به آموزش خاص در مکانی خاص نیاز ندارند و تنها از طریق مشاهده و هدایت و سرپرستی بزرگسالان انجام می‌شود. مهم‌ترین تولید خانواده، مواد غذایی و پس از آن تولید پوشاک و مسکن است.<ref>اعزازی، جامعه‌شناسی خانواده، 1380ش، ص37-25.</ref>

ساختار اصلی خانواده در ایران باستان و دوره‌های بعد، گسترده بوده است. اعضای خانوادۀ گسترده در یک مکان، به استثنای دخترانی که پس از ازدواج به خانه همسرشان می‌رفتند، تحت سرپرستی رییس خانواده به‌سر می‌بردند. زندگی زناشویی به‌عنوان هستۀ اصلی خانواده به لحاظ اجتماعی بسیار اهمیت داشت و همه در حفظ و حراست آن تلاش می‌کردند. این نوع ساختار در دورۀ اسلامی نیز ادامه پیدا کرد.<ref>[https://rasekhoon.net/lifestyle/show/1479262/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%AF%D9%88%D9%85 آزاد ارمکی، «تاریخچه خانواده در ایران (بخش دوم)»،  وب‌سایت راسخون.]</ref> به گواهی منابع تاریخی، در دوران معاصر ساختار خانواده به‌صورت تدریجی تغییر و با نفوذ فرهنگ مدرنیته و گسترش شهرنشینی، خانوادۀ هسته‌ای نیز شیوع پیدا کرد، اما بر خلاف کشورهای غربی جای خانوادۀ گسترده را به‌کلی نگرفت.<ref>بهنام، ساخت‌های خانواده و خویشاوندی در ایران، 1352ش، ص13-14.</ref> تحقیقات نشان می‌دهد که در ایران کنونی، به‌طور کلی خانواده در مرحلۀ انتقالی قرار دارد. در طی چند دهة گذشته بر نسبت خانواده‌های هسته‌ای به‌ویژه در شهرهای بزرگ ایران افزوده شده است، اما در عین حال خانوادۀ کنونی ایران چهرۀ خانوادۀ میان هسته‌ای و گسترده را دارد.<ref>محسنی، مقدمات جامعه‌شناسی، 1375ش، ص416.</ref> برخی پژوهشگران معتقدند که شکل جدیدی از خانوادۀ گسترده در ایران به وجود آمده که در آن، هم‌مکانی وجود ندارد، اما سطح مناسبات و مراودات به گونه‌ای است که در فضای امروزی شکل جدیدی به خود گرفته است.<ref> [https://www.irna.ir/news/85283022/%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7-%D8%B2%D9%88%D8%AC%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A7%DB%8C «روابط زوجین در خانوادۀ گسترده و هسته‌ای»،  خبرگزاری ایرنا.]</ref>

===1. قدرت فرهنگی===

پژوهشگران معتقدند که خانوادۀ گسترده از قدرت فرهنگی بالایی برخودار است که در عصر حاضر بسیار اهمیت دارد. از ویژگی‌های جامعة امروزی ناهماهنگی و وجود انواع متعارض باورهای مختلف است که از فرهنگ مدرن و تفکر دهکدۀ جهانی و عصر ارتباطات نشات می‌گیرد. خانوادۀ گسترده به‌عنوان جامعه‌ای زنده و همگن می‌تواند محیط مطلوبی بسازد که امکان آرامش در جامعۀ ناهمگن امروز را فراهم کند.<ref> صیرفیان‌پور، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادۀ گسترده»،  1390ش، ص49.</ref>

===2. قداست مفهوم خانه===

===3. تربیت نسل‌ها===

در خانوادۀ گسترده، به‌دلیل حضور پدربزرگ و مادربزرگ به‌مثابه پشتوانۀ فکری، تجربی، مالی، فضای امن روانی و زمینۀ مناسب مدیریت عملکرد به روش آزمون‌وخطا برای فرزندان وجود دارد.<ref>[https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/208542/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D9%81%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86.html اقبالی، «خانوادۀ گسترده و تربیت فرزندان»،  وب‌سایت روزنامۀ همشهری.]</ref>همچنین در این خانواده میراث معنوی از نسل اول برای نسل‌های بعد به‌جا می‌ماند که قابل قیاس با میراث مادی نیست. عزت و اعتبار نسل اول و اجداد آن که به‌صورت تدریجی حاصل شده، به نسل‌های بعد منتقل و باعث اعتبار و احترام آنها در محله و شهر می‌شود که اثرهای عمیق تربیتی دارد. از سوی دیگر این میراث موجب عزت نفس و قدردانی در نسل نو می‌شود و آنان را از ابتدا با مفهوم اعتبار و پاداش معنوی در مقابل اعتبار و پـاداش مادی آشنا می‌کند.<ref> صیرفیان‌پور، مصطفی، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادۀ گسترده»،  1390ش، ص48.</ref>

===4. مناسک و آیین‌های دینی و ملی===

انتقال ارزش‌های دینی و ملی در خانوادۀ گسترده از طریق اعضای خانواده صورت می‌گرد و کانون‌های آموزش همچون مکتب‌خانه، مدرسه، مسجد در مراحل بعد قرار دارد.<ref>محمودی و میرمقتدایی، «نقش خانواده در تثبیت یا تزلزل تربیت دینی»،  1389ش، ص164.</ref> به‌همین دلیل حضور و شرکت در مناسک و آیین‌های دینی و ملی میان اعضای خانوادۀ گسترده یک امر مهم و لازم دانسته شده و اعضای خانواده در آیین‌های جمعی، مشارکت جدی دارند. نمونۀ بارز آن را می‌توان در برگزاری هیئت‌های فامیلی مشاهده کرد. هیئت‌های خانوادگی در سه چهار دهه گذشته در منازلی برگزار می‌شد که دارای حیاط و مساحت لازم برای این گونه مجالس بود و دختران و پسران خانواده مشارکت مستقیمی در برگزاری این مجالس داشتند و این گونه مجالس نوعی انتقال مفاهیم دینی به فرزندان از جمله قرائت قرآن، خواندن دعا، گوش‌دادن به مطالب سخنران مذهبی بود.<ref>شیخی، جامعه‌شناسی زنان و خانواده، 1382ش، ص54.</ref>

پژوهشگران عوامل اصلی زوال خانوادۀ گسترده را تغییرات اقتصادی و اجتماعی، فردگرایی، رواج زندگی شهری، آپارتمان‌نشینی، کار و اشتغال زنان، نفوذ فرهنگ غربی، مهاجرت بی‌رویۀ روستاییان به شهرها، دخالت دولت و گسترش آموزش‌های همگانی پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیک و فرایندهای ناشی از آن می‌دانند.<ref>بهنام، ساخت‌های خانواده و خویشاوندی در ایران، 1352ش، ص13-14.</ref> برای مثال خانه‌‌های آپارتمانی، به‌دلیل نوع فضاسازی و ساخت آن، بسیاری از کارکردهای سنتی خانوادۀ گسترده، مانند محل تفریح و آسایش، ملاقات و میهمانی، جشن‌ها و برگزاری آیین‌ها، کار و تولید را به فضاهای شهری و عمومی منتقل کرده است. از طرف دیگر طراحی آپارتمان‌‌ها به‌گونه‌ای است که سبب اصالت بیشتر فرد و گسستن عاطفی اعضای خانواده از یکدیگر و زوال خانوادۀ گسترده می‌‌شود.<ref> سهراب‌زاده، مهران و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی رابطۀ فردگرایی و تغییر در ساختار خانواده»،  1399ش، ص194.</ref>

===1. همسرگزینی===

همسرگزینی در خانوادۀ گسترده به‌صورت معمول، تحت فشار اجتماعی است و ازدواج به نوعی در پایگاه یا منزلت دختر یا پسر تغییر اساسی ایجاد کرده و اهمیت اجتماعی آنان را ارتقاء می‌بخشد.<ref>سنگه، پنجمین فرمان، 1380ش، ص395.</ref> همچنین دستورات دینی در آداب و رسوم ازدواج، مهریه و نفقه و حل‌وفصل دعاوی و مشکلات خانواده، نام‌گذاری و تربیت فرزندان مؤثر است.<ref> صیرفیان‌پور، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادۀ گسترده»،  1390ش، ص48.</ref> در خانوادۀ گسترده، به‌دلیل مرگ‌ومیر بالای زنان و مردان ازدواج مجدد رایج  بوده و زنان به این دلیل تن به ازدواج مجدد می‌دهند که وجود مرد برای ادارۀ اقتصادی خانواده ضروری است. ازدواج در خانوادۀ گسترده علاوه‌بر جنبۀ اقتصادی، ایجاد نوعی اتحاد خانوادگی نیز می‌کند و رضایت و تمایل قلبی در آن ضرورتی ندارد. ازدواج در طبقات بالای جامعۀ بر اساس ملاحظات سیاسی و اقتصادی و نیز برای حفظ نسل و افزایش مالکیت صورت می‌گیرد.<ref>وثوقی، مبانی جامعه‌شناسی1371ش، ص169.</ref>

===2. آیین آشتی و سازش===

===2. سفره‌آرایی===

===1. حلقۀ وصل نسل‌های مختلف===

===2. خودترمیمی===

پژوهشگران خانوادۀ گسترده را به موجود زنده تشبیه می‌کنند که از ویژگی آن خودترمیمی است؛ زیرا در خانوادۀ گسترده اگر خدشه‌ای بـه خانواده وارد شود به‌عنوان مثال پدر یا مادر از خانواده حذف شود، نزدیکان دل‌سوز دیگری هستند که می‌توانند از کودک یا کودکان حمایت کنند تا خللی در زندگی رخ ندهد. این درحالی است که همین اتفاق در خانوادة هسته‌ای موجب لطمات جبران‌ناپذیر به خانواده و کودک می‌شود.<ref> صیرفیان‌پور، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادۀ گسترده»،  1390ش، ص48.</ref>

===3. محل فراغت مفید===

در خانوادۀ گسترده، اوقات‌فراغت خانواده به کنار هم‌بودن اعضای فامیل و طایفه و تعامل سه نسل با یکدیگر می‌گذرد و در خلال همین تعاملات، انبوهی از سخنان حکیمانه و پندهای آموزنده و راهگشا در زندگی از نسل گذشته به نسل آینده منتقل می‌شود که این اتفاق در عصر حاکمیت رسانه‌ها در خانواده هسته‌ای رخ نمی‌دهد.<ref>[https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/208542/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%DA%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D9%81%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86.html اقبالی، «خانوادۀ گسترده و تربیت فرزندان»،  وب‌سایت روزنامۀ همشهری.]</ref>

===4. حفظ نسبت‌های فامیلی===

===5. بستر امنیت روانی و اجتماعی===

===1. تحقق وعدۀ قرآنی===

===2. زمینه‌سازی آشنایی با حقیقت هستی===

صاحب‌نظارن این خانواده را بستر آشنایی با حقیقت هستی می‌دانند که در آن درس‌های اخلاقی و معرفت‌شناختی زیادی نهفته است. زیرا شخصی که در این خانواده زندگی می‌کند، مراتب مختلف زندگی خود و اعضای خانواده را از کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و پیری در کنار هم می‌بیند. این مراحل زندگی به‎عنوان مبدا و معاد زندگی دنیوی که در پیش روی او قرار دارد از زوال‌پذیری دنیا حکایت می‌کند و نمادی از مبدا و معاد عالم هستی است.<ref> صیرفیان‌پور، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادۀ گسترده»،  1390ش، ص49.</ref>

برخی از محققان با بررسی و تجزیه و تحلیل اصطلاحات آیۀ قرآنی «وَٱللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّنْ اَنفُسِکُمْ اَزْواجًا وَجَعَلَ لَکُم مِّنْ اَزْوَجِکُم بَنِینَ وَحَفَدَةً»<ref>سورۀ نحل آیۀ 72.</ref> نظام خانوادۀ گسترده را خانوادۀ مورد تایید قرآن می‌دانند؛ زیرا واژۀ «حفَده» اشاره به دامادها و نوادگان از قبیل نوه‌ها و نتیجه‌ها دارد. به‌همین دلیل خانواده در نظر قرآن کریم برخلاف خانواده‌های امروزی، محدود به پدر و مادر و فرزندان نیست و معنایی وسیع‌تر دارد. همچنین آموزه‌های دینی با تعریف مفاهیمی چون صلة ارحام و تاکید بر آن زمینة ایجاد خانواده‌ای وسیع و پیوسته را فراهم آورده است.<ref> صیرفیان‌پور، «مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانوادۀ گسترده»،  1390ش، ص48.</ref>

گرچه صورت خانوادۀ گسترده به شکل قدیم امروزه دچار تغییرات اساسی شده، اما محتوا و شبکة خویشاوندی که درون‌مایۀ اصلی خانوادۀ گسترده است به‌دلیل تاکید اسلام بر صلۀ رحم و نفوذ فرهنگ دینی بر روح جامعه، همچنان بر مناسبات خانوادگی در ایران حاکم بوده و به‌عنوان پشتوانۀ خانوده‌های هسته‌ای عمل می‌کند. حتی نفوذ و قدرت این شبکه در جوامع شهری امروزی نیز همچنان پا بر جا مانده است و در کنار خانوادة هسته‌ای بوده و از این خانواده‌ها پشتیبانی می‌کند. برای مثال در شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور نفوذ شبکة خویشاوندی و وابستگی خانواده‌های هسته‌ای به شبکة خویشاوندی وجود دارد.<ref>شعبان‌پور پیچا، «تبیین نقش شبکة خویشاوندی در استحکام خانوادة هسته‌ای (مطالعة موردی: شهر تهران)»،  1397ش، ص82.</ref> نتیجۀ تحقیقات در این زمینه، نشان می‌دهد که ارتباطات خویشاوندی بر کیفیت زندگی سالمندان اثرگذار بوده و خانواده‌های ایرانی نظر مثبتی نسبت به سالمندان دارند و معتقدند که نباید آنها را در آسایشگاه‌های سالمندی نگهداری کرد. همچنین، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که میانگین کنترل اجتماعی بر اعضای خانوادة هسته‌ای از طریق نظام خویشاوندی در ایران 52 درصد است.<ref>شعبان‌پور پیچا، «تبیین نقش شبکة خویشاوندی در استحکام خانوادة هسته‌ای (مطالعة موردی: شهر تهران)»،  1397ش، ص91.</ref>

به باور صحب نظران احیا و حفظ صورت خانوادۀ گسترده با توجه اقتضائات این دوره ممکن نیست، اما در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، عوامل فرهنگی و دینی وجود دارد که می‌تواند محتوای این نوع خانواده از جمله شبکۀ خویشاوندی را حفظ کند.<ref> «پویایی خانوار در ایران: مطا ع‌هار ده تغییرا در ساختار خانواده و خانوار»،  مجلۀ جمعیت‌شناسی ایران، سال پانزدهم، شمارۀ 30، پاییز و زمستان 1399ش، ص211.</ref> برای مثال گردهمایی‏های خویشاوندان در مناسبت‏های گوناگون شادی، همچون اعیاد مذهبی و ملی، تولد پیشوایان دین، جشن‏های تولد، ازدواج، بازگشت از سفرهای زیارتی، جشن تکلیف دختران و همچنین در مناسبت‏های سوگواری مانند ایام شهادت معصومان، و مراسم تشییع، تدفین و ترحیم اموات، رفت‌وآمدهای فامیلی در تعطیلات نوروزی، می‌تواند در حفظ روح همبستگی خویشاوندی کمک کند.<ref> [https://hawzah.net/fa/Article/View/83988/%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D9%91%D8%B9-%D9%88-%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 «تشیع و تاثیر آن بر خانواده در ایران»،  پایگاه اطلاع‌رسانی‌حوزه.]</ref>

*شعبان‌پور پیچا، موسی، «تبیین نقش شبکة خویشاوندی در استحکام خانوادة هسته‌ای (مطالعة موردی: شهر تهران)»،  دوفصلنامۀ پژوهش‌های انتظامی و اجتماعی زنان و خانواده، دورۀ ششم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.