جغرافیای مردم هزاره: تفاوت میان نسخه‌ها

الف) قبل از 1893، بربرستان قدیمی‌ترین نام هزارجات است. در شاه‌نامۀ فردوسی از بربرستان به‌عنوان یک سلطنت قوی و مستقل یاد شده است. کارشناسان احتمال می‌دهند که بربرستان، به سرزمین حد فاصل میان شمال مکران، جنوب بلخ، غرب کابل و زابلستان و شرق هرات اشاره دارد<ref> [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://sanad.iau.ir/en/Journal/DownloadFile/934483&ved=2ahUKEwjLhuHB_aOGAxWnVPEDHSqOAmgQFnoECCwQAQ&usg=AOvVaw3Pqe8N5OGjAxtrrrrW-2bC عبدلی، «هزاره‌های افغانستان. تبارشناسی و پراکندگی جمعیتی»،  وب‌سایت سکوی نشر دانش.]</ref> که خط تجارتی ابریشم از آن گذشته و از رونق فوق‌العاده برخوردار بوده است. در دورۀ خراسان هزارستان، غرجستان نامیده شد؛ <ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص127-128.</ref> اما برخی نویسندگان محدودۀ جغرافیایی غرجستان را محدودتر از هزارستان قبل از 1893م می‌دانند.<ref> [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://sanad.iau.ir/en/Journal/DownloadFile/934483&ved=2ahUKEwjLhuHB_aOGAxWnVPEDHSqOAmgQFnoECCwQAQ&usg=AOvVaw3Pqe8N5OGjAxtrrrrW-2bC عبدلی، «هزاره‌های افغانستان. تبارشناسی و پراکندگی جمعیتی»،  وب‌سایت سکوی نشر دانش.]</ref> هزاره‌جات یا هزارستان هرچند تاریخ دقیق پیدایش این نام نیست؛ اما احتمال می‌رود که سرزمین‌ هزارها پس از دورۀ مغول 1200م، ، هزار‌جات/ هزارستان نام گرفته باشد.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص127-128.</ref>

هزاره‌جات در غرب و شمال غرب کابل واقع شده و ولایت‌های میدان وردک، غزنی، بخش‌های ارزگان، زابل، قندهار، هلمند تا مرز هرات، نیمروز و بخش‌های بادغیس، فراه، بامیان، دایکندی، غور، بخش‌های پروان، بغلان، سمنگان، بلخ و سرپل را شامل می‌شود.<ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص57-60.</ref> برخی پژهش‌گران معتقدند که مرز هزارجات از قندهار به سمت بلوچستان تا شاول کویته امتداد داشته است.  

ب) بعد از 1893م، پس از شکست قیام مردم هزاره در برابر عبدالرحمن، سرزمین‌ مردم هزاره توسط عمال دولتی و کوچی‌ها، به‌صورت مکرر مورد حمله قرار گرفته و حدود صد تا یک‌صد‌وپنجاه هزار کیلومتر مربع کوچک‌تر شده است. مردم هزاره زمین‌های حاصل‌خیز ارزگان، غزنی، زابل، قندهار تا بلوچستان و هرات، میدان‌وردک، کابل، هلمند، ننگرهار و دیگر مناطق را از دست دادند و ساکنین آن به‌کشورهای همسایه و شهرهای افغانستان مهاجر شده‌ و هزاره‌جات امروزی به مناطق کوهستانی محدود شده است. روستاهایی با نام هزارگی، بقایای قلعه‌ها و قبرستان‌های هزاره در مناطق از دست‌رفته، هنوز موجود است.<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص97-108.</ref> برخی از باشندگان فعلی این مناطق ادعا دارند که در صورت برگشت مردم هزاره، زمین‌های آنها را برمی‌گردانند.<ref> [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.youtube.com/watch%3Fv%3D19b1tHfgPCs&ved=2ahUKEwi2lLzDxLWGAxUohv0HHfdyALcQtwJ6BAgTEAI&usg=AOvVaw05t1KVC3k_6EOr8-MXV-h9 «قصه‌های از سرزمین گزگ ولسوالی خاک افغان زابل»،  چینل وادی نور.]</ref> فشارها برای کوچ‌دادن‌ هزاره‌ها هیچگاه متوقف نشد و هزاره‌های باغچار ارزگان در 1389ش، سرزمین خود را از دست دادند.<ref> [https://jade-abresham.com/slideshow/11862/ ابراهیمی، «قلع و قمع. گزارشی از دور جدید نسل‌کشی هزاره‌ها در ارزگان»،  وب‌سایت هفته‌نامۀ راه جادۀ ابریشم.]</ref> مردم هزاره علاوه بر مناطق مرکزی، در بخش‌هایی از تخار، جوزجان، فاریاب، پنجشیر، ننگرهار، <ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص57-60.</ref> قندوز، بدخشان، <ref>[https://donyasj.ut.ac.ir/article_69998_add18dc215f1c8baa2f5022edfd3bf99.pdf عطایی، «موزۀ از اقوام افغانستان2»،  وب‌سایت ماه‌نامۀ دنیا.]</ref> هرات، <ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص96.</ref> پکتیکا، پکتیا، خوست<ref> [https://kelkein.com/10794/%D8%AE%D9%88%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%AF%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%88-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9-%D8%AA%D8%A7-%D9%85%D9%86/ «خوست از نامیده شدن به مسکو کوچک تا منطقه‌ای نیمه مختار با پیوندهای قوی قبیله‌ای در برار دولت مرکزی 13»،  وب‌سایت کلکین.]</ref> و لغمان نیز زندگی می‌کنند.<ref> [http://hajialiabbasi.blogfa.com/post/15 «هزاره‌های دره قراشغان ولایت لغمان»، وبلاک الحاج عباسی.]</ref>

#آب و هوا؛ بخش عمدۀ مناطق مرکزی، سردترین مناطق افغانستان به حساب می‌آید که به‌طور معمول زمستان آن شش ماه دوام دارد. برف‌باری سنگین و طوفان برفی دارد که موجب بسته‌شدن گذرگاه‌های کوهستانی می‌شود. قلۀ کوه‌های آن از ماه میزان/مهر تا ثور/اردیبهشت پوشیده از برف است که در فصل بهار با بارش باران، برف‌ها آب شده، باعث طغیان رودخانه‌ها می‌شود. از این جهت در سال‌های اخیر در برخی مناطق، مردم برای مهار آب و جلوگیری از خسارات سیلاب‌ها، اقدام به ساخت سدهای کوچک کرده‌اند.<ref> [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.youtube.com/watch%3Fv%3DKAD3TxD7VKE&ved=2ahUKEwjSppSl_7yGAxVnzwIHHZjeEJcQwqsBegQIEhAG&usg=AOvVaw1a1t-d0QAWBx0wEtNWRPgO «ولسوالی جاغوری و 18 بند آب‌گردان»، چینل روستا فنس.]</ref> به‌رغم سردی هوا، برخی این مناطق سرسبزترین مناطق افغانستان را تشکیل می‌دهد و چراگاه‌های فوق‌العاده برای دام‌ها است که از این جهت همیشه مورد تهدید کوچی‌ها قرار دارد. در فصل تابستان در مناطق مرکزی، باران بسیار کم می‌بارد و هوای مناسب و مطبوع دارد.<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص122-123.</ref>

#پوشش گیاهی؛ در هزارجات جنگل وجود ندارد. مردم با کاشتن و پرورش درختانی چون چنار، کالینوز (نوعی بید) ایوا (مجنون بید) و بید، نیازهای خود را برطرف می‌کنند. از چوب این درختان بیشتر در صنعت نجاری، خانه‌سازی و سوخت استفاده می‌شود.<ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص61.</ref> این مناطق دارای بوته‌هایی است که مردم به‌عنوان هیزم و دیگر نیازمندی‌های زندگی استفاده می‌کنند. در مناطق هزاره‌نشین گونه‌های مختلف گیاهی وجود دارد که مردم محل، از آن بیشتر برای خوراک دام به‌ویژه در فصل زمستان، بهره می‌گیرند. در 1954م؛ «ویلفرد تسیگر»،  211 گونه گیاه و سبزیجات هزارجات را جمع‌آوری و در موزۀ تاریخ طبیعی انگلستان به نمایش گذاشت.

#رودها؛ رودخانه‌های هلمند، هریرود، کابل، مرغاب،‌اندراب، خاش‌رود<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص140.</ref>و ارغنداب از کوه‌های هزارجات سرچشمه گرفته است. هریرود از دو رودخانۀ سرجنگل و تگاب/تگاو لعل تشکیل می‌شود.<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص120-121.</ref> هجده نهر بلخ/ رودخانۀ بلخاب از بند امیر بامیان سرچشمه می‌گیرد.<ref> [https://www.mizanonline.ir/fa/news/343357/%D8%A8%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86 «بند امیر افغانستان یکی از زیباترین سدهای جهان»،  خبرگزاری میزان.]</ref> بند امیر بامیان از شش دریاچۀ طبیعی تشکیل شده است.<ref> [https://khabarnama.net/1396/12/band-amir/ «جلوه‌های درخشان یک تاریخ، بندامیر، طبیعت خاطره‌انگیز اما فراموش شده افغانستان»،  وب‌سایت خبرنامه.]</ref> در ولایت غزنی نیز تالاب ناهور وجود دارد.<ref> [https://www.farhangpress.af/%D8%A2%D8%A8-%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%9B-%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DA%86%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C/ جعفری، «آب ایستاده ناور. دریاچه‌ای در ولسوالی ناور غزنی»،  خبرگزاری فرهنگ.]</ref> هزاره‌ها توسط جوی، کاریز و لوله‌های چوبی از آب آنها برای کشاورزی استفاده می‌کنند.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص106.</ref>

#کوه‌ها؛ هزاره‌جات مناطق کوهستانی است و این خصوصیت بر فرهنگ این مردم تاثیر گذاشته و در اصطلاحات خاص هزارگی مانند ناو، ناوه، توغی، قاش، اولوم، جلگه، تگاو، باریک‌میان، قول، قوبی و مانند آن انعکاس یافته است. هرچند کوهستانی‌بودن هزاره‌جات در گذشته یک امتیاز امنیتی بود؛ اما از طرف دیگر ارتباط درون‌منطقه‌ای و با جهان خارج را برای این مردم ناممکن و یا حداقل دشوار ساخته بود. از این جهت مردم هزاره در سخت‌ترین شرایط موفق به انسجام درونی نشدند و فرهنگ، اقتصاد و صنعت آنها از توسعه بازماند. این مردم در دامنۀ کوها و تپه‌ها گندم دیمی و در مناطق مرتفع سرد فقط جو می‌کارند. معروف‌ترین کوه‌های هزارستان، سلسله کو‌ه‌های بابا است که از بامیان تا 200 کیلومتری به سمت غرب ادامه یافته و به سلسله‌های سیفدکوه و سیاه‌کوه پیوسته است و از طرف شمال به تیربند ترکستان اتصال یافته است. هزاره‌جات دارای چندین رشته کوه دیگر مانند سنگ شانده، کوه‌دامن؛ پس کوه؛ کوه پیتاب، کوه هزاردره، کوه‌های حاجی‌گک، کوه درزه‌درختان و کوه‌های بند امیر است<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص114-118.</ref> که در ادبیات شفاهی، هنرهای دستی و نقاشی‌های این مردم مورد ستایش قرار گرفته است.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص105.</ref>

#راه‌های مواصلاتی؛ بسیاری از گذرگاه‌های مناطق مرکزی فقط در فصل تابستان قابل استفاده است. مناطق مختلف هزارجات برای رسیدن به مرکز هزارجات باید از کوتل‌های (گردنه‌ها) حاجی‌گک، شیبر، قوناق، اونی، آشور، <ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص114-118.</ref> شاه‌منصور، <ref> [http://jawid786.blogfa.com/post/46/%D8%AC%D8%A7%D8%BA%D9%88%D8%B1%DB%8C «تاریخچه جاغوری»، وبلاگ غزنۀ باستان.]</ref> قیچیغو<ref> [http://www.tabarghanak1.blogfa.com/1388/10 «موقعیت جغرافیایی تبرغنک»، وبلاگ تبرغنک.]</ref> و شاتو عبور کنند.<ref> «برف‌کوچ در کوتل شاتو، ارتباط دو ولسوالی پنجاب و ورس را با مرکز بامیان قطع کرد»،  خبرگزاری صدای افغان.</ref> برای رسیدن به کابل از جادۀ درۀ میدان و درۀ غوربند استفاده می‌کنند.<ref> [https://pajhwok.com/fa/2012/04/16/%DA%A9%D9%88%D8%AA%D9%84-%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D9%8A%DA%AF%DA%A9-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D9%BE%D9%86%D8%AC-%D9%85%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%D8%AF/ «کوتل حاجی‌گک بعد از پنج ماه باز شد»، آژانس خبری پژواک.]</ref> برای رسیدن به شمال، جادۀ یکاولنگ دره‌صوف<ref>[https://khabarnama.net/1396/02/new-road-project-at-bamyan/ جعفری، «اتصال بامیان به شمال»،  وب‌سایت خبرنامه.]</ref> و برای رسیدن به غرف کشور جادۀ گردندیوال را طی می‌کند. هرچند در دودهۀ گذشته تلاش‌های مردمی و دولتی برای هموارسازی این گذرگاه‌های صورت گرفت اما با روی‌کار آمدن دوبارۀ طالبان پروژه‌های دولتی ناتکمیل باقی ماند.<ref> [https://www.avapress.com/fa/news/130316/%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%AF%D9%88%D9%85-%D8%B3%D8%B1%DA%A9-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D9%86%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%84-%DB%8C%DA%A9-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%B6%D8%A7-%D8%B4%D8%AF%D9%87 «کار ساخت بخش دوم سرک گردندیوال به یک شرکت خصوصی امضا شده است»،  خبرگزاری صدای افغان.]</ref>

#جانوران؛ در کوه‌پایه‌های هزارستان، پلنگ، خرس، خوک، گونه‌های مختلف آهو، <ref> [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.hazarainternational.com/fa/%3Fp%3D3680&ved=2ahUKEwj0lujVxrSGAxVGgv0HHdiFA5wQFnoECCAQAQ&usg=AOvVaw3GO8qwOeNM_E9Fw6gQzOZg «افزایش حیوانات وحشی و طیور در دایکندی»،  وب‌سایت هزاره‌اینترنیشنال.]</ref> گرگ، روباه، خرگوش، گوسفند و بز کوهی، پیشک (گربه) کوهی، شغال، اسفنج آبی، اسب آبی (فقط در بند امیر دیده شده)،  گونه‌های مختلف ماهی، انواع خزندگان، <ref> [https://hussainjafari.blogsky.com/1394/07/24/post-5/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86 «آشنایی با شهر بامیان»،  وبلاگ گردشگری در ولایت بامیان.]</ref> موش و خارپشت زندگی می‌کنند. گونه‌های مختلف پرندگان کوهی مانند کبک، کبک‌زری، بودنه (بلدرچین)،  زاغ، کلاغ، پرستو، هدهد، باز، باشه، عقاب، شاهین و پرندگان کوچک در کوه‌پایه‌های هزارجات زندگی می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که بیش از 150 نوع پرنده در کوه‌پایه‌های بابا وجود دارد. دریاچۀ آب ایستادۀ ناور و بندامیر بامیان در طول سال به‌ویژه بهار و تابستان، میزبان گونه‌های زیادی از پرندگان آبزی بومی و مهاجر است.<ref> [http://www.afghanpaper.com/info/joghrafia/janevaranafghanestan.htm «گونه‌های جانوری افغانستان»،  شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref> مردم این مناطق حیوانات و پرندگان حلال‌گوشت را به‌خاطر گوشت آن شکار می‌کنند<ref> [http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=47251 «انتقاد از شکار غیر قانونی حیوانات در بامیان»،  شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.]</ref> و در گذشته از پوست برخی حیوانات حرام‌گوشت مانند گرگ لباس‌های گرم مانند پوستین می‌ساختند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تاملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»،  وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>

#منابع طبیعی؛ در هزارجات معدن‌های گوگرد، مس، یشم سبز، زبرجد، کوارتز، میکا، مرمر، سنگ سرمه، سرب، آلومینیوم، روی، آهن، گرانیت، سنگ گج، وجود دارد و از همین جهت در گذشته همیشه مورد تهدید ولایت‌های همجوار بوده است.<ref>پولادی، هزاره‌ها، 1401ش، ص127-128.</ref> بزرگ‌ترین منابع ذغال سنگ در بامیان، دره‌صوف، بغلان و بلخاب سرپل وجود دارد که تعداد قابل توجهی از مردم در این معدن‌ها اشتغال دارند.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص104.</ref>

#مکان‌های دیدنی

مناطق هزاره‌جات به‌رغم طبیعت خشن که از آن به زندان جغرافیایی/ طبیعی تعبیر می‌شود و محرومیت تاریخی، منطقۀ مناسب برای دام‌داری است که در طول تاریخ بخش عمدۀ گوشت و فراورده‌های حیوانی مورد نیاز افغانستان از این منطقه تامین شده است.<ref>[https://asadullahmoradi.blogsky.com/page/11 مرادی، «ولسوالی پنجاب»،  وبلاگ اسدالله مرادی.]</ref> منابع زیرزمینی هزارجات امتیاز دیگری برای این منطقه است که در قرن 19م، برخی از آن توسط مردم هزاره استخراج و مورد استفاده قرار می‌گرفت.<ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص61.</ref> هرچند زمین زراعتی در مناطق هزارجات‌اندک است، اما محصولات زراعتی به‌ویژه کچالو (سیب‌زمینی) و محصولات باغ‌داری مانند سیب، زردالو، توت، چهارمغز (گردو) و بادام با کیفیت عالی دارد.<ref> [https://moec.gov.af/sites/default/files/2019-10/Bamyan&#x20;Province&#x20;Book&#x20;Cover.pdf «پروفایل ولایت بامیان»،  1398ش، ص34.]</ref> عسل مناطق هزارجات نیز زبان‌زد است.<ref> [https://pajhwok.com/fa/2015/12/02/%D8%B9%D8%B3%D9%84-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84%D9%89-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%A7%D9%8A%DA%AF%D8%B2%D9%8A%D9%86-%D8%B9%D8%B3%D9%84-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%89-%D8%B4/ «عسل داخلی در بامیان جایگزین عسل خارجی شده است»،  آژانس خبری پژواک.]</ref> مناظر طبیعی و آثار باستانی و تمدنی موجود در هزاره‌جات، این منطقه را به هدف مهم و جذاب برای گردش‌گران داخلی و خارجی تبدیل کرده است.<ref> [https://8am.media/fa/incredible-ice-caves-kazan-in-bamian/ «غار یخ شگفت‌انگیز قازان»،  وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.]</ref>