جغرافیای مردم هزاره

جغرافیای مردم هزاره؛ گسترۀ سکونت و پراکندگی سرزمینی مردم هزاره.

جغرافیای مردم هزاره، در گذشته از وسعت قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده؛ اما به مرور زمان در اثر تحولات تاریخی و سیاسی، وسعت گذشتۀ خود را از دست داده و ساکنان بومی آن به مناطق مختلف افغانستان و جهان پراکنده شده‌اند و هزارجات امروزی، به مناطق مرکزی و کوهستانی افغانستان محدود شده است.

نام‌گذاری

جغرافیایی که مردم هزاره در آن زندگی می‌کردند، تا 724م، معروف به بربرستان بوده است؛ اما در دورۀ حضور اسلام، به غرجستان تغییر یافت و در این دوره ساکنین غرجستان هزاره نامیده شدند. در برخی منابع، از این مناطق به نام سده‌جات نیز یاد شده است. امروزه به مناطق هزاره‌نشین، هزارجات و هزارستان گفته می‌شود. در برخی منابع از هزارجات به نام غور نیز یاد شده است.

پیشینه

تحولات دهۀ نود قرن نوزدهم میلادی، در تغییر جغرافیای مردم هزاره، نقش اساسی داشته و بر این اساس پیشینۀ جغرافیایی مردم هزاره را به دوره‌های زیر تقسیم می‌کنند:

الف) قبل از 1893، بربرستان قدیمی‌ترین نام هزارجات است. در شاهنامۀ فردوسی از بربرستان به‌عنوان یک سلطنت قوی و مستقل یاد شده است. کارشناسان احتمال می‌دهند که بربرستان، به سرزمین حد فاصل میان شمال مکران، جنوب بلخ، غرب کابل و زابلستان و شرق هرات اشاره دارد که خط تجارتی ابریشم از آن گذشته و از رونق فوق‌العاده برخوردار بوده است. در دورۀ خراسان هزارستان، غرجستان نامیده شد؛ اما برخی نویسندگان محدودۀ جغرافیایی غرجستان را محدودتر از هزارستان قبل از 1893م می‌دانند. هزاره‌جات یا هزارستان هرچند تاریخ دقیق پیدایش این نام نیست؛ اما احتمال می‌رود که سرزمین‌ هزارها پس از دورۀ مغول 1200م، هزار‌جات/ هزارستان نام گرفته باشد.

هزاره‌جات در غرب و شمال غرب کابل واقع شده و ولایت‌های میدان وردک، غزنی، بخش‌های ارزگان، زابل، قندهار، هلمند تا مرز هرات، نیمروز و بخش‌های بادغیس، فراه، بامیان، دایکندی، غور، بخش‌های پروان، بغلان، سمنگان، بلخ و سرپل را شامل می‌شود. برخی پژهش‌گران معتقدند که مرز هزارجات از قندهار به سمت بلوچستان تا شاول کویته امتداد داشته است.

ب) بعد از 1893م، پس از شکست قیام مردم هزاره در برابر عبدالرحمن، سرزمین‌ مردم هزاره توسط عمال دولتی و کوچی‌ها، به‌صورت مکرر مورد حمله قرار گرفته و حدود صد تا یک‌صد‌وپنجاه هزار کیلومتر مربع کوچک‌تر شده است. مردم هزاره زمین‌های حاصل‌خیز ارزگان، غزنی، زابل، قندهار تا بلوچستان و هرات، میدان‌وردک، کابل، هلمند، ننگرهار و دیگر مناطق را از دست دادند و ساکنین آن به‌کشورهای همسایه و شهرهای افغانستان مهاجر شده‌ و هزاره‌جات امروزی به مناطق کوهستانی محدود شده است. روستاهایی با نام هزارگی، بقایای قلعه‌ها و قبرستان‌های هزاره در مناطق از دست‌رفته، هنوز موجود است. برخی از باشندگان فعلی این مناطق ادعا دارند که در صورت برگشت مردم هزاره، زمین‌های آنها را برمی‌گردانند. فشارها برای کوچ‌دادن‌ هزاره‌ها هیچگاه متوقف نشد و هزاره‌های باغچار ارزگان در 1389ش، سرزمین خود را از دست دادند. مردم هزاره علاوه بر مناطق مرکزی، در بخش‌هایی از تخار، جوزجان، فاریاب، پنجشیر، ننگرهار، قندوز، بدخشان، هرات، پکتیکا، پکتیا، خوست و لغمان نیز زندگی می‌کنند.

طبیعت

1. آب و هوا؛ بخش عمدۀ مناطق مرکزی، سردترین مناطق افغانستان به حساب می‌آید که به‌طور معمول زمستان آن شش ماه دوام دارد. برف‌باری سنگین و طوفان برفی دارد که موجب بسته‌شدن گذرگاه‌های کوهستانی می‌شود. قلۀ کوه‌های آن از ماه میزان/مهر تا ثور/اردیبهشت پوشیده از برف است که در فصل بهار با بارش باران، برف‌ها آب شده، باعث طغیان رودخانه‌ها می‌شود. از این جهت در سال‌های اخیر در برخی مناطق، مردم برای مهار آب و جلوگیری از خسارات سیلاب‌ها، اقدام به ساخت سدهای کوچک کرده‌اند. به‌رغم سردی هوا، برخی این مناطق سرسبزترین مناطق افغانستان را تشکیل می‌دهد و چراگاه‌های فوق‌العاده برای دام‌ها است که از این جهت همیشه مورد تهدید کوچی‌ها قرار دارد. در فصل تابستان در مناطق مرکزی، باران بسیار کم می‌بارد و هوای مناسب و مطبوع دارد.
2. پوشش گیاهی؛ در هزارجات جنگل وجود ندارد. مردم با کاشتن و پرورش درختانی چون چنار، کالینوز (نوعی بید) ایوا (مجنون بید) و بید، نیازهای خود را برطرف می‌کنند. از چوب این درختان بیشتر در صنعت نجاری، خانه‌سازی و سوخت استفاده می‌شود. این مناطق دارای بوته‌هایی است که مردم به‌عنوان هیزم و دیگر نیازمندی‌های زندگی استفاده می‌کنند. در مناطق هزاره‌نشین گونه‌های مختلف گیاهی وجود دارد که مردم محل، از آن بیشتر برای خوراک دام به‌ویژه در فصل زمستان، بهره می‌گیرند. در 1954م؛ «ویلفرد تسیگر»، 211 گونه گیاه و سبزیجات هزارجات را جمع‌آوری و در موزۀ تاریخ طبیعی انگلستان به نمایش گذاشت.
3. رودها؛ رودخانه‌های هلمند، هریرود، کابل، مرغاب،‌اندراب، خاش‌رودو ارغنداب از کوه‌های هزارجات سرچشمه گرفته است. هریرود از دو رودخانۀ سرجنگل و تگاب/تگاو لعل تشکیل می‌شود. هجده نهر بلخ/ رودخانۀ بلخاب از بند امیر بامیان سرچشمه می‌گیرد. بند امیر بامیان از شش دریاچۀ طبیعی تشکیل شده است. در ولایت غزنی نیز تالاب ناهور وجود دارد. هزاره‌ها توسط جوی، کاریز و لوله‌های چوبی از آب آنها برای کشاورزی استفاده می‌کنند.
4. کوه‌ها؛ هزاره‌جات مناطق کوهستانی است و این خصوصیت بر فرهنگ این مردم تاثیر گذاشته و در اصطلاحات خاص هزارگی مانند ناو، ناوه، توغی، قاش، اولوم، جلگه، تگاو، باریک‌میان، قول، قوبی و مانند آن انعکاس یافته است. هرچند کوهستانی‌بودن هزاره‌جات در گذشته یک امتیاز امنیتی بود؛ اما از طرف دیگر ارتباط درون‌منطقه‌ای و با جهان خارج را برای این مردم ناممکن و یا حداقل دشوار ساخته بود. از این جهت مردم هزاره در سخت‌ترین شرایط موفق به انسجام درونی نشدند و فرهنگ، اقتصاد و صنعت آنها از توسعه بازماند. این مردم در دامنۀ کوها و تپه‌ها گندم دیمی و در مناطق مرتفع سرد فقط جو می‌کارند. معروف‌ترین کوه‌های هزارستان، سلسله کو‌ه‌های بابا است که از بامیان تا 200 کیلومتری به سمت غرب ادامه یافته و به سلسله‌های سیفدکوه و سیاه‌کوه پیوسته است و از طرف شمال به تیربند ترکستان اتصال یافته است. هزاره‌جات دارای چندین رشته کوه دیگر مانند سنگ شانده، کوه‌دامن؛ پس کوه؛ کوه پیتاب، کوه هزاردره، کوه‌های حاجی‌گک، کوه درزه‌درختان و کوه‌های بند امیر است که در ادبیات شفاهی، هنرهای دستی و نقاشی‌های این مردم مورد ستایش قرار گرفته است.
5. راه‌های مواصلاتی؛ بسیاری از گذرگاه‌های مناطق مرکزی فقط در فصل تابستان قابل استفاده است. مناطق مختلف هزارجات برای رسیدن به مرکز هزارجات باید از کوتل‌های (گردنه‌ها) حاجی‌گک، شیبر، قوناق، اونی، آشور، شاه‌منصور، قیچیغو و شاتو عبور کنند. برای رسیدن به کابل از جادۀ درۀ میدان و درۀ غوربند استفاده می‌کنند. برای رسیدن به شمال، جادۀ یکاولنگ دره‌صوف و برای رسیدن به غرف کشور جادۀ گردندیوال را طی می‌کند. هرچند در دودهۀ گذشته تلاش‌های مردمی و دولتی برای هموارسازی این گذرگاه‌های صورت گرفت اما با روی‌کار آمدن دوبارۀ طالبان پروژه‌های دولتی ناتکمیل باقی ماند.
6. جانوران؛ در کوه‌پایه‌های هزارستان، پلنگ، خرس، خوک، گونه‌های مختلف آهو، گرگ، روباه، خرگوش، گوسفند و بز کوهی، پیشک (گربه) کوهی، شغال، اسفنج آبی، اسب آبی (فقط در بند امیر دیده شده)، گونه‌های مختلف ماهی، انواع خزندگان، موش و خارپشت زندگی می‌کنند. گونه‌های مختلف پرندگان کوهی مانند کبک، کبک‌زری، بودنه (بلدرچین)، زاغ، کلاغ، پرستو، هدهد، باز، باشه، عقاب، شاهین و پرندگان کوچک در کوه‌پایه‌های هزارجات زندگی می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که بیش از 150 نوع پرنده در کوه‌پایه‌های بابا وجود دارد. دریاچۀ آب ایستادۀ ناور و بندامیر بامیان در طول سال به‌ویژه بهار و تابستان، میزبان گونه‌های زیادی از پرندگان آبزی بومی و مهاجر است. مردم این مناطق حیوانات و پرندگان حلال‌گوشت را به‌خاطر گوشت آن شکار می‌کنند و در گذشته از پوست برخی حیوانات حرام‌گوشت مانند گرگ لباس‌های گرم مانند پوستین می‌ساختند.
7. منابع طبیعی؛ در هزارجات معدن‌های گوگرد، مس، یشم سبز، زبرجد، کوارتز، میکا، مرمر، سنگ سرمه، سرب، آلومینیوم، روی، آهن، گرانیت، سنگ گج، وجود دارد و از همین جهت در گذشته همیشه مورد تهدید ولایت‌های همجوار بوده است. بزرگ‌ترین منابع ذغال سنگ در بامیان، دره‌صوف، بغلان و بلخاب سرپل وجود دارد که تعداد قابل توجهی از مردم در این معدن‌ها اشتغال دارند.
8. مکان‌های دیدنی

• قلعه‌ها و آثار فرهنگی، مجسمه‌های بودا، شهر ضحاک و شهر غلغله در بامیان، شهر بربر و قلعۀ معروف به چهل برج که بیش از 300 برج دارد، در ولسوالی یکه‌ولنگ وجود دارد. کتیبۀ هفتالایت ارزگان که توسط پروفسور «بیوار» انگلیسی در 1953م کشف شد. کافرقلعه، دژ سنگی در 10 مایلی ترین‌کوت که در 5 مایلی آن سنگ‌نوشته‌هایی است که در آن تصویرهای بز کوهی دیده می‌شود. «بیوار» در 1962م، نقاشی‌های روی سخرۀ سنگی در ولسوالی جاغوری کشف کرد که در آن بزهای کوهی نقاشی شده و در یک گوشۀ آن دو مرد در حال مبارزه دیده می‌شوند. تپۀ مقبره‌ای در منطقۀ اجرستان زابل، که هزاره‌های محلی آن را «شاه‌قورغان» یا تپۀ سلطنتی می‌نامند، منار جام ولایت غور و منطقۀ باستانی اطراف آن از جمله میراث‌های فرهنگی و تمدنی هزارستان است.
• مناظر طبیعی؛ بند امیر، تپۀ اژد‌ها در بامیان، دریاچۀ آب ایستادۀ ناور و کوه عروس (بلندترین قلۀ رشته کوه‌های بابا) از جمله مناظر طبیعی هزارجات است.
• غارهای طبیعی و دست‌ساخت بشر؛ سنگ‌خانه در کوه‌برون بهسود، کفترغار در گیزاب، غار لیگان در ورس، غار خرک در دایکندی، غار پسرویه و غار منته‌گک در یکاولنگ، غار یخ و غار خرس در درۀ قازان، غار فریدون (در شاه‌نامه نیز از آن یاد شده) در شهیدان بامیان، از شگفتی‌های مناطق هزارجات است که هرکدام دارای افسانه‌های زیاد در میان مردم منطقه است.

امتیازات

مناطق هزاره‌جات به‌رغم طبیعت خشن که از آن به زندان جغرافیایی/ طبیعی تعبیر می‌شود و محرومیت تاریخی، منطقۀ مناسب برای دام‌داری است که در طول تاریخ بخش عمدۀ گوشت و فراورده‌های حیوانی مورد نیاز افغانستان از این منطقه تامین شده است. منابع زیرزمینی هزارجات امتیاز دیگری برای این منطقه است که در قرن 19م، برخی از آن توسط مردم هزاره استخراج و مورد استفاده قرار می‌گرفت. هرچند زمین زراعتی در مناطق هزارجات‌اندک است، اما محصولات زراعتی به‌ویژه کچالو (سیب‌زمینی) و محصولات باغ‌داری مانند سیب، زردالو، توت، چهارمغز (گردو) و بادام با کیفیت عالی دارد. عسل مناطق هزارجات نیز زبان‌زد است. مناظر طبیعی و آثار باستانی و تمدنی موجود در هزاره‌جات، این منطقه را به هدف مهم و جذاب برای گردش‌گران داخلی و خارجی تبدیل کرده است.

منابع

• «آشنایی با شهر بامیان»، وبلاگ گردشگری در ولایت بامیان، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1394ش.
• ابراهیمی، خالق، «قلع و قمع؛ گزارشی از دور جدید نسل‌کشی هزاره‌ها در ارزگان»، وب‌سایت هفته‌نامۀ راه جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1402ش.
• «انتقاد از شکار غیر قانونی حیوانات در بامیان»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، 7 بهمن 1391ش.
• بامیانی، ظفر، «افزایش حیوانات وحشی و طیور در دایکندی»، وب‌سایت هزاره‌اینترنیشنال، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1403ش.
• «بند امیر افغانستان یکی از زیباترین سدهای جهان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1396ش.
• «برف‌کوچ در کوتل شاتو، ارتباط دو ولسوالی پنجاب و ورس را با مرکز بامیان قطع کرد»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1397ش.
• «پروفایل ولایت بامیان»، 1398ش.
• پولادی، حسن، هزاره‌ها، ترجمۀ علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، 1401ش.
• «تاریخچه جاغوری»، وبلاگ غزنۀ باستان، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1391ش.
• تیمورخانوف، ل، تاریخ ملی هزاره، ترجمۀ عزیز طغیان، قم، اسماعلیان، 1372ش.
• جعفری، محمدرضا، «اتصال بامیان به شمال»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.
• جعفری، محمود، «آب ایستاده ناور»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 18 شهریور 1402ش.
• «جلوه‌های درخشان یک تاریخ، بندامیر، طبیعت خاطره‌انگیز اما فراموش شده افغانستان»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1403ش.
• «خوست از نامیده شدن به مسکو کوچک تا منطقه‌ای نیمه مختار با پیوندهای قوی قبیله‌ای در برار دولت مرکزی 13»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1401ش.
• دولت‌آبادی، «مبارزات سیاسی شیعیان در افغانستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1388ش.
• شریعتی سحر، حفیظ‌الله، «تاملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• عبدلی، حسین، «هزاره‌های افغانستان؛ تبارشناسی و پراکندگی جمعیتی»، وب‌سایت سکوی نشر دانش، تاریخ بازدید: 4 خرداد 1403ش.
• عباسی، علی، «هزاره‌های دره قراشغان ولایت لغمان»، وبلاک الحاج عباسی، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1396ش.
• «عسل داخلی در بامیان جایگزین عسل خارجی شده است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 2 دسامبر 2015م.
• عطایی، رضا، «موزۀ از اقوام افغانستان2»، وب‌سایت ماه‌نامۀ دنیا، تایخ بازدید: 6 خرداد 1403ش.
• «غار یخ شگفت‌انگیز قازان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد 1393ش.
• «قصه‌های از سرزمین گزگ ولسوالی خاک افغان زابل»، چینل وادی نور، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1403ش.
• «کار ساخت بخش دوم سرک گردندیوال به یک شرکت خصوصی امضا شده است»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1395ش.
• «کوتل حاجی‌گک بعد از پنج ماه باز شد»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 16 آوریل 2012م.
• «گونه‌های جانوری افغانستان»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1403ش.
• «منار جام معماری و‌اندیشه اسلامی در غرب افغانستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1403ش.
• موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
• «موقعیت جغرافیایی تبرغنک»، وبلاگ تبرغنک، تاریخ 25 دی 1388ش.
• «ولایت پکتیکا در افغانستان، از گذشته تا امروز»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1400ش.
• «ولسوالی جاغوری و 18 بند آب‌گردان»، چینل روستا فنس، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1403ش.