جوزجان
جوزجان، ولایت باستانی و سرشار از منابع در شمال افغانستان. جَوزِجان (گَوزِگان)، سرزمینی کهن در خراسان بزرگ و میانۀ بلخ و مرو است که یحیی بن زید در آن منطقه به شهادت رسید و در همان‌جا به خاک سپرده شد. امروزه نیز این ولایت تاریخی در شمال افغانستان با تکیه بر ذخایر فراوان نفت و گاز، در تحولات تاریخی، اقتصادی و فرهنگی منطقه نقش‌آفرینی می‌کند.
نام‌گذاری
جوزجان که به جوزجانان و جوزجانات نیز شهرت دارد معرب گوزگان، گوزگانان و گوزگانات است. «گَوز» به معنای گردو و «گان»، پسوند اسم مکان‌‌ساز است[۱] که با درخت گردو و داستان حماسی آرش کمان‌گیر ارتباط دارد. آرش از فراز کوهی تیری به شرق پرتاب کرد تا مرز بین ایران و توران مشخص شود. این تیر در حدود جوزجان و کنار رود جیحون بر تنۀ درخت گردویی فرود آمد.[۲] بر همان اساس این نام را فریدون (از شاهان پیشدادی) بر این سرزمین نهاد.[۳]
پیشینه
سابقۀ جوزجان را از دورۀ پیشدادی و منسوب به فریدون می‌دانند. بر اساس منابع اوستایی جوزجان از نخستین زیست‌گاه‌های آریایی‌ها و پنجمین شهر از شهرهای شانزده‌گانه‌ای دانسته شده است که اهورا‌مزدا برای ایرانیان آفرید و حاکم آن را از فرزندان فریدون دانسته‌اند.[۴] موسى خورنی در کتاب جغرافیای خود، جوزجان را از کوره‌های بیست‌وشش‌گانۀ کوست خاور (خراسان) در روزگار شاهنشاهی ساسانیان برشمرده است.[۵] در سال 32ق این مناطق توسط اعراب مسلمان فتح شد. در 125ق یحیی بن زید، نوه امام سجاد، به خونخواهی پدر خود قیام کرد و به جوزجان رفت. در ۲۰۵ق جوزجان در اختیار طاهر بن حسین، سردودمان طاهریان، قرار گرفت.[۶] در ۲۵۶ق توسط صفاریان تصرف شد.[۷] در دورۀ سامانیان، تحت تسلط آنان قرار داشت و آل‌فریغون بر جوزجان حاکم بودند. سپس در اختیار غزنویان قرار گرفت و در ۴۰۱ق محمود غزنوی به سیطرۀ دودمان آل فریغون در جوزجان پایان داد. در حدود سال ۶۱۸ ق چنگیزخان پس از تسخیر ترمذ و بلخ، جوزجان را تصرف و خسارات زیادی بر آن وارد کرد.[۸] در دوره‌های بعدی، آن منطقه در کشمکش‌های مداوم حاکمان ترکستان، امرای محلی و سلسه‌های ایرانی، ترک و مغول نتوانست دوره شکوفایی خود را بازیابد. با تأسیس دولت افغان توسط احمدشاه ابدالی در 1747م جوزجان تحت سیطرۀ او قرار گرفت. این منطقه تا 1280ش علاقه‌داری (بخش) بود. بعد از آن به حاکم‌نشین تحت ادارۀ ولایت ترکستان تبدیل شد. در 1312ش به حکومت کلان ارتقا یافت. در 1336ش به حکومت اعلی تبدیل شد. در 1343ش ولایت مستقل جوزجان به مرکزیت شبرغان تأسیس شد. در 1367ش و در زمان حکومت نجیب¬الله، جوزجان به دو ولایت جوزجان و سرپل تقسیم شد.[۹]
جمعیت‌شناسی
جمعیت ولایت جوزجان بر اساس تخمین سال 1399ش 602082 نفر برآورد شده است که 305299 نفر مرد و 296783 نفر زن بوده‌اند.[۱۰] اغلب مردم ولایت جوزجان از دو قوم اوزبیک و ترکمن هستند و به زبان‌های اوزبیکی و ترکمنی تکلم می‌کنند. بخش کمی از مردم آن ولایت تاجیک، هزاره، ایماق و پشتون هستند که به زبان‌های فارسی و پشتو سخن می‌گویند. در این ولایت همچنین تعدادی عرب زندگی می‌کنند که از نظر زبانی بخشی از آنان به عربی تکلم کرده و بقیه تحت تأثیر اقوام دیگر قرار دارند.[۱۱] اکثریت مردم ولایت جوزجان از اهل‌سنت و حنفی‌مذهب هستند. بخش کمی از مردم آن ولایت شیعه‌مذهب هستند که اغلب در شهر شبرغان، مرکز آن ولایت، زندگی می‌کنند.[۱۲]
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
ولایت جوزجان در عرض جغرافیایی۳۶٫۶۶۵ درجه و طول جغرافیایی۶۵٫۷۵۲ درجه در شمال افغانستان قرار دارد. این ولایت از شمال با ترکمنستان، از شرق با ولایت بلخ، از جنوب با ولایت سرپل و از غرب با ولایت فاریاب همسایه است. فاصلۀ آن از مزارشریف (مرکز ولایت بلخ) 135 کیلومتر و از کابل 555 کیلومتر، میمنه (مرکز ولایت فاریاب) 200 کیلومتر و سرپل (مرکز ولایت سرپل) 55 کیلومتر است. درزآب با 1170 متر ارتفاع بلندترین نقطۀ آن و خم‌آب با 253 متر ارتفاع پایین‌ترین نقطۀ آن ولایت است.[۱۳] محدودۀ جوزجان تاریخی در دوره‌های گوناگون متغیر بوده و گاهی از شمال به آمو دریا (جیحون)، از غرب به مرغاب (بادغیس)، از شرق به بلخ و از جنوب به بامیان محدود می‌شده است. در سدۀ چهارم، جوزجان از شمال به رود جیحون، از مشرق به تخارستان، از جنوب تا انتهای نواحی غُور و بُست و از مغرب به مرو و غَرچِستان محدود می‌شد. در این دوره امیران غور و غرچستان تابع جوزجان بودند[۱۴] و شهرهای جهودان (یهودیه) و «اَنبار» پایتخت فرمانروایان آل فریغون بوده‌است.[۱۵]
مساحت
ولایت جوزجان دارای 11291 کیلومتر مربع وسعت است. حدود سه‌چهارم آن هموار و حدود یک‌چهارم آن کوهستانی و نیمه‌کوهستانی است.[۱۶]
آب‌و‌هوا
ولایت جوزجان دارای بهار معتدل، تابستان گرم، پاییز بارانی و زمستان سرد و برف‌گیر است. گرمای تابستان در این ولایت به 46 درجه و سرمای زمستان به 25 درجه می‌رسد.[۱۷]
منابع آبی
منابع آبی ولایت جوزجان از دو رود آقچه و رود سرپل (آق‌دریا) تأمین می‌شود. رود آقچه ادامۀ رود بلخاب است که بعد از سیراب‌کردن ولایت بلخ به ولسوالی آقچه ولایت جوزجان ریخته و آن منطقه را سیراب می‌کند. رود سرپل (آق‌دریا) نیز بعد از تأمین آب آن منطقه، جوزجان را سیراب می‌کند. بالای آن دو رود در جوزجان بندهایی ساخته شده تا مصرف آب مدیریت شود. آب ولسوالی قرقین و خم‌آب از رود آمو تأمین می‌شود. درزآب و قوش‌تپه نیز متکی به برف و باران هستند.[۱۸] در سال‌های اخیر، احداث کانال آب‌رسانی قوش‌تپه با هدف آب‌رسانی از رود آمو (جیحون) به ولسوالی‌های آقچه، مردیان و خواجه دوکوه و دیگر مناطق شمال کشور در حال اجرا است که می‌تواند 600 هزار هکتار زمین دیم را به کشت آبی تبدیل کند. امکان¬سنجی و طراحی کانال قوش‌تپه در سال ۱۳۹۷م توسط شرکت AECOM آمریکا و با حمایت مالیِ 6/3 میلیون دلاریِ USAID انجام شده است. هزینۀ تکمیل و ساخت این کانال 15 میلیون دلار برآورد شده است. کانال قوش‌تپه دارای طول 285 کیلومتر، عرض 100 متر و عمق 5/8 متر بوده و ارتفاع آب در کانال 5/6 متر است. این کانال قرار است طی سه فاز و تا سال 2028م تکمیل شود.[۱۹]
اقتصاد
جوزجان در قدیم دارای منابع فراوان و خراج آن سالانه صد هزار دینار و چهارصد هزار درهم بوده است. معادن طلا، نقره، آهن، سرب، مس و سنگ سرمه از قدیم در کوه‌های جوزجان معروف بوده است. بیشتر مردم جوزجان به کشاورزی، مالداری و باغداری اشتغال دارند. پیشه‌های محلی، کار در معادن، کار در ادارات دولتی و کسب و کارهای خُرد از دیگر مشاغل در ولایت جوزجان است.[۲۰]
زراعت (کشاورزی)
جوزجان با داشتن کشتزارهای وسیع از ولایات زراعتی افغانستان محسوب می‌شود و هفتاد درصد مردم آن ولایت به مالداری و زراعت اشتغال دارند. در این ولایت بیش از ۲۱۵ هزار هکتار زمین زراعتی وجود دارد. گندم، جو، جواری (ذرت)، زغیر، باجر، ماش، نخود، زیره، کنجد و پَختَه (پنبه) از اقلام عمدۀ زراعی جوزجان است.[۲۱]
باغداری
انگور و خربوزه جوزجان شهرت زیادی دارد؛ در منابع تاریخی نیز از آنها یاد شده و از این منطقه به‌نام شربت‌خانه در شیرینی (اوزوم و قاوون) نام برده‌اند. انواع خربوزه این منطقه از جمله آق‌نبات، ارکانی، سبزک، چیتری، شکرک قندک، ایشان توغلاق، زنبورچه، گرگک و توری هر کدام در شیرینی جایگاه خود را دارد. حدود 70 نوع انگور در جوزجان شناخته شده است از جمله: انگور کشمشی سیاه، انگور کشمشی سفید، انگورچال، چال قره، حسینی اوزومطایفی، شورتاک، خلیلی سفید، خلیلی سیاه، اله‌مان تویدی، خایۀ‌غلامان، آت ایمچک، شهابی سفید، عاقلی، خرمایی، گردک، لعل یکدانه، پسته نفیس ماجی، فخری، جنتی، آبک، مسکه، شهابی سیاه و شکر انگور. کشمش سفید و سیاه جوزجان نیز که به‌صورت آفتابی یا در سایه تهیه می‌شود در منطقه شهرت دارد. دیگر میوه‌های جوزجان عبارتند از: زردآلو، شفتالو، ناک، بادام، چهارمغز، آلوبخارا و سیب. حدود 1000 هکتار از زمین‌های این ولایت جنگل‌های طبیعی پسته است که توسط مردم استفاده می‌شود.[۲۲]
مالداری (دامپروری)
تعدادی از مردم جوزجان به مالداری اشتغال دارند. پرورش طیور، گاو، گاومیش، بز، شتر، اسب و گوسفند رایج بوده و گوسفند قره‌گل آن در کشورهای همسایه نیز مشهور است.[۲۳]
صنایع
کارخانه‌های چرم‌سازی، پنبه پاک‌کنی و روغن نباتی در جوزجان فعال است.[۲۴]
تجارت
روند اقتصادی در جوزجان به‌شکل سنتی و ابتدایی باقی مانده است و تجارت رونق زیادی ندارد. بازار شبرغان بیشتر جوابگوی نیازهای مردم منطقه است. در ولسوالی‌ها نیز بازارهای کوچکی وجود دارد که پاسخگوی نیازهای مردم محل است.[۲۵]
معادن
معادن گوزگان در دوران فرمانروایی آل‌فریغون نیز شهرت داشته و از معادن زر، سیم، آهن، سرب، و سنگ سرمه جوزجان در منابع تاریخی نیز یاد شده است. در اواخر دهه ۱۹۶۰میلادی ذخیرۀ عظيم گاز طبیعی در شبرغان کشف شد. صادرات گاز نیز در سال ۱۹۶۷م از طريق جمهوری ازبکستان آغاز شد. در جوزجان بیش از ۱۴۰ حلقه چاه گاز طبیعی وجود دارد. میدان نفتی زُمراد سای نیز در نزدیکی شبرغان واقع است.[۲۶]
فرهنگ و هنر
انتشار هفته‌نامۀ «دیوه» در ۱۳۴۰ش از نخستین فعالیت‌های فرهنگی مدرن در ولایت جوزجان بوده است. در سال‌های اخیر در ولایت جوزجان انجمن فرهنگی اشراق، اتحادیۀ ملی ژورنالیستان، انجمن‌های ظهیر‌الدین محمد بابر، مخدوم‌قلی فراغی، راه نو و سینماگران فعال بوده است. در عرصۀ فعالیت‌های رسانه‌ای در جوزجان تلویزیون‌های ملی، آیینه و باتور، رادیوهای موج اف‌ام ارمغان، آسایش، درمان، غزل، بوستان و ملی، نشریه‌های جوزجانان، گوراش، حکومت و شهروند، پیام الفت، الایمان، گلستان سواد، صدای زن، نوای کهسار، خط‌خطی، بیان نو، ایزگو تویغو (به زبان اوزبیکی)، چاپخانه‌های دولتی، اقبال و مطبعۀ جوانان شجاع همراه با سه شبکۀ کیبلی (کابلی) به نام‌های آقچه کیبل، آسمان سیتی کیبل و جهان‌نما کیبل فعالیت دارند.[۲۷]
کتابخانه‌ها
در جوزجان علاوه بر کتابخانۀ عمومی، کتابخانۀ ریاست اطلاعات فرهنگ، کتابخانه‌های مکاتب و موسسات تحصیلات عالی نیز فعالیت دارند.[۲۸]
موسیقی
موسیقی محلی در ولایت جوزجان مورد توجه مردم قرار دارد و آموزشگاه «ایدن» در شهر شبرغان نیز در این زمینه فعال است.[۲۹]
فعالیت مدنی
اتحادیه‌های معلمان، متقاعدین، هنرمندان، انجمن‌های شهدا و معلولان، رفاه و بهزیستی زنان، فرهنگی راه سبز، شورای جوانان، شوراهای جوانان و زنان حزب جنبش ملی، شورای آسیب دیدگان ولسوالی‌های درزآب و قوش‌تپه نیز در جوزجان فعال هستند.[۳۰]
غذاهای محلی
در این منطقه اقوام مختلف، غذاهای محلی گوناگونی دارند از جمله: آش بریده (کیسکن آش): نوعی آش که در فصل زمستان تهیه می‌شود. آش کلان (کته آش): کته آش از خانوادۀ برگو است. آشک (توش‌پره): خمیر آشک مانند آش آماده می‌شود. قابلی ازبکی: قابلی غذای مشهور افغانستان و بومی مناطق اوزبیک‌نشین است. کوماچ: کوماچ خورشت مردم جوزجان، مزار و تاشقرغان است. قاوورداغ: قاوورداغ نوعی غذا در جوزجان که با گوشت گوساله، پیاز و ادویه تهیه می‌شود. نان‌پیازی: نان‌پیازی با آرد، پیاز، مرچ (فلفل) تازه، سیر، نمک، خمیرمایه، روغن زرد، روغن زیتون، زعفران و آب تهیه می‌شود.[۳۱]
ورزش
مردم جوزجان دارای سرگرمی‌ها و بازی‌های سنتی چون بزکشی، پهلوانی، شترجنگی و چوب‌بازی هستند. امروزه فدراسیون‌های ورزشی گوناگون، جمع زیادی از علاقمندان به فعالیت‌های ورزشی را جذب کرده‌اند. بزکشی و گشتی‌گیری مهم‌ترین ورزش مردم این ولایت است. کشتی‌گیری در جشن‌ها و اعیاد مرسوم است و هر منطقه پهلوانانی دارد که در این ایام به زورآزمایی می‌پردازند.[۳۲]
صنایع محلی
کلالی یکی از صنایع مهم و قدیمی ولایت جوزجان است. زرگران جوزجان نیز در گذشته در ساختن آثار زینتی مختلف دست داشتند. مسگران نیز شهرت زیادی داشتند، اما این صنایع امروزه با رکود مواجه است. قالین‌بافی، گلیم‌بافی، نمد بافی، کمیخت چارووق، گیری، ترکش‌سازی، اله‌چه بافی، چیت‌گری، چرمگری، کلالی، نجاری و زرگری از صنایع دستی جوزجان به شمار می‌رود. قالین آقچه نیز به خارج صادر می‌شود.[۳۳]
معارف (آموزش و پرورش)
جوزجان در بخش معارف از ولایات پیشتاز افغانستان بوده و جنگ‌های چند دهۀ اخیر، نتوانسته است به سیستم آموزشی این ولایت خسارت وارد کند. تا سال‌های دهۀ نود شمسی در این ولایت ۳۷۵ مکتب، ۳ آموزشگاه عالی و یک مؤسسۀ تربیت معلم با بیش از ۴ هزار معلم و ۱۷۵ هزار دانش‌آموز مشغول فعالیت بوده‌اند.[۳۴]
تحصیلات عالی
دانشگاه جوزجان در ۱۳۸۰ش تأسیس و در 70 جریب زمین در بالاحصار تاریخی شبرغان موقعیت دارد. این دانشگاه دارای شش دانشکده و 87 استاد است و تا 1390ش 2247 نفر از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شده‌اند. در دهۀ نود شمسی سه‌هزار دانشجو در دانشکده‌های تعلیم و تربیه، اقتصاد، انجنیری ساختمانی، کمپیوتر ساینس، علوم اجتماعی، تکنالوژی کیمیاوی و جیولوجی معدن دانشگاه جوزجان به تحصیل اشتغال داشته‌اند.[۳۵]
تقسیمات اداری
ولایت جوزجان در سال‌های اخیر از نظر اداری به ولسوالی‌های زیر تقسیم شده است: 1. آقچه در ۵۵ کیلومتری شرق شبرغان و به مرکزیت شهر آقچه که دارای 87265 نفر جمعیت است. 2. خانقاه (خانگاه) در ۴۵ کیلومتری شرق شهر شبرغان که 26306 نفر جمعیت دارد. 3. خم‌آب در ۱۷۵ کیلومتری شمال شبرغان که ١۵٬٨١١ نفر جمعیت دارد. 4. خواجه‌دوکوه در ۳۱ کیلومتری شمال غرب شبرغان که دارای ٣٠٤٢٤ جمعیت است. 5. دَرزآب در ۱۰۵ کیلومتری جنوب غرب شبرغان که ۵۵٬۶٣۵ جمعیت دارد. 6. شبرغان (مرکز ولایت) که ١٩٢٬٧٢۴ نفر جمعیت دارد. نام این شهر را دگرگون‌شدۀ شاپورگان و بنیادگذار آن را شاپور یکم ساسانی می‌دانند. شبرغان دارای 128 قریه است. 7. فیض‌‌آباد به مرکزیت سانسیز یی که ۴٧٬٣٠٢ نفر جمعیت دارد. 8. قرقین در مرز با ترکمنستان که جمعیت آن ٢٨٬٢۴٣ نفر است. 9. قوش‌تپه که ٢۶٬۵٧٢ جمعیت دارد. 10. مردیان که جمعیت آن ۴٣٬۵٧۶ نفر است. 11. منگجک که ۴٨٬۴٩٣ نفر جمعیت دارد.[۳۶]
جاذبه‌های گردشگری
مناظر دیدنی
1. مدارس و مساجد: مدارس و مساجد تاریخی چون مدرسۀ ملا اکه شبرغانی (ابن‌یمین شبرغانی) مربوط به اواخر قرن دوم هجری، مدرسه سید عبدالعزیز خان (ابوسلیمان جوزجانی)، مسجد و مدرسۀ ده‌عزیزان ولسوالی خانقاه و زیارت عَلَم لیک بابا در ولسوالی منگجیک از جاذبه‌های گردشگری جوزجان است.[۳۷]
2. خواجه برهان: خواجه برهان در شبرغان نام کوه، دره و چشمه‌ای است و مزار خواجه برهان نیز در کنار چشمه واقع است. سید برهان‌الدین از سادات حسینی ترمذی و از علما و عرفا بوده و مورد توجه مردم جوزجان قرار دارد.[۳۸]
3. جنگل‌باغ: باغ ذخیره شبرغان (جنگل‌باغ) در سال 1312ش احداث شده و منطقه‌ای است سرسبز و زیبا.[۳۹]
4. خواجه‌دوکوه: منطقۀ باستانی و سرسبز در جوزجان که دارای مناظر عالی است.[۴۰]
آثار تاریخی
1. گنجینۀ طلای باختری در طلا‌تپه شبرغان در ۱۹۷۸م توسط باستان‌شناسان شوروی کشف شده است. این مجموعه کوشانی شامل شش گور سکایی (بقایای پنج زن و یک مرد) در نزدیکی شهر شبرغان مربوط به اواخر سدۀ دوم هزارۀ قبل از میلاد است. در این گورها 22 هزار قطعه طلا و جواهرات، کمربند، سرپوش (کلاه)، اسلحۀ سنتی و اشیای دیگر کشف شد. یک نمونه از این آثار سکۀ زرینی متعلق به تیبریوس (Tiberius) امپراتور رومی است که در شهر لوگدونوم در گال Lugdunum in Gaul در کشور فرانسه امروزی بین سال‌های ۱۶ و ۲۱ میلادی ضرب شده است. طلا‌تپه از آثار تاریخی بی‌نظیر در جهان و بیانگر تلاقی تمدن‌های مختلف بشری در جوزجان تاریخی است.[۴۱]
2. یمشی‌تپه مربوط به اواسط هزارۀ قبل از میلاد (کوشانی)؛[۴۲]
3. بالاحصار شبرغان (شهر کهنه، قلعه دقیانوس، سپید دژ، ارگ شبرغان) که از آنها در شاهنامۀ فردوسی (در داستان رستم و سهراب)، یاد شده است.[۴۳]
4. رباط خواجه‌دکه 550 سال قبل و در دورۀ تیموریان ساخته شده است.[۴۴]
5. بالاحصار آقچه؛[۴۵]
6. پل خراسان.[۴۶]
مشکلات زیست‌محیطی
تخریب مراتع، کاهش منابع آب، نابودی گونه‌های جانوری، تخریب جنگل و استفادۀ بی‌رویه از کودهای شیمیایی در کشاورزی، از جمله مشکلات زیست‌محیطی در ولایت جوزجان است.[۴۷]
زیرساخت‌ها
آب شرب مردم جوزجان بیشتر از رودها و چشمه‌ها تهیه می‌شود. برق نیز از نیروگاه‌های نفتی و از کشورهای همسایه تأمین می‌شود. در ولایت جوزجان دو سد بر روی رودخانه بلخاب و سرپل (آق‌دریا) وجود دارد که بخشی از منابع آبی مردم را تأمین می‌کند. مردم ولایت جوزجان هنوز هم در بهداشت به سنت متکی هستند. داروهای گیاهی مورد استفادۀ مردم قرار دارد. برخی از مردم نیز برای مداوای خود به طبیعت و خرافات وابسته‌اند. چندین شفاخانه (بیمارستان) موجود در شهر و مرکز ولسوالی‌ها از امکانات امروزی و پزشک متخصص بی‌بهره‌اند.[۴۸]
مشاهیر
جوزجان دارای مشاهیر و شخصیت‌های بسیاری است از جمله منهاج‌السراج جوزجانی مؤلف طبقات ناصری، ابوعبید جوزجانی (شاگرد ابوعلی سینا)، ابوسلیمان جوزجانی فقیه سدۀ دوم، ابواسحاق جوزجانی محدث سدۀ سوم، ابوبکر جوزجانی فقیه و متکلم سدۀ نهم، خدیجه جوزجانی، حسن بن رشید جوزجانی، حسن بن علی جوزجانی، مولانا سراج‌الدین محمد جوزجانی، شعیا بن فریغون جوزجانی، محمد بن حفص جوزجانی، ابن‌یمین شبرغانی، محمدسلیم بن آدینه محمد آقچگی، غیرت آقچه‌ای فتح‌آبادی، خال نظرمؤذن شبرغانی، مغموم شبرغانی، میر اکبر صابر آقچه‌یی، غلام‌حبیب نوابی (بنیانگذار مطبوعات در جوزجان)، مولوی عبدالرشید جوهری، محمد‌عمر الیم بیات، محمد‌امان کوه‌نشین، سید عزیز‌الله الفتی، سترجنرال عبدالرشید دوستم، دیپلوم انجنیر عبدالغنی (رحمانی)، عبدالمجید ایشچی (شاعر و نویسنده ترکمن) و محمد‌اسماعیل اکبر.[۴۹]
پانویس
- ↑ برهان، برهان قاطع، 1362ش، ص598 و 1852؛ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص95؛ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص298؛ فردوسی، شاهنامه، ۱۳۸۶ش، ج5، ص149.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، 1391ش، ص125؛ عتبی، تاریخ یمینی، ۱۳۵۷ش، ص87.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، ۱۳۸۶ش، ج4، ص72؛ گردیزی، زین الاخبار، ۱۳۴۷ش، ص234.
- ↑ وندیداد، ۱۳۷۶ش، ص258؛ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص95؛ فردوسی، شاهنامه، ۱۳۸۶ش، ج1، ص194؛ همدانی، «جوزجان»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۹ش، ج18، 711.
- ↑ کولسنیکف، ایران در آستانۀ یورش تازیان، ۱۳۵۵ش، ص114.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، 1394ش، ج8، ص577؛ تاریخ سیستان، ۱۳۱۴ش، ص89.
- ↑ نرشخی، تـاریخ بخـارا، ۱۳۶۳ش، ص265؛ منهاج السراج، طبقات ناصری، ۱۹۰۶م، ج1، ص198.
- ↑ همدانی، جامع التواریخ، ۱۳۷۳ش، ج1، ص518؛ اقبال آشتیانی، تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشكیل دولت تیموری، ۱۳۶۴ ش، ص58؛ جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۲۹ق، ج1، ص104.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89.
- ↑ ادارۀ ملی احصائیه و معلومات، برآورد نفوس کشور 1399ش، 1399ش، ص38.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص19.
- ↑ خسروی، «جوزجان» در دانشنامه جهان اسلام، 1386ش، ص355؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص19.
- ↑ خسروی، «جوزجان» در دانشنامه جهان اسلام، 1386ش، ص355؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص20.
- ↑ بن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۳۹م، ص442؛ اصطخری، مسالک الممالک، ۱۸۷۰م، ص270؛ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص97.
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۳۹م، ص177؛ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص97. آریانا دائره المعارف، ۱۳۲۸ش، ص374.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص20.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص20.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ص193؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص301. . قریشی، «ابعاد هیدروپلیتیکی کانال قوش تپه؛ بزرگترین کانال آبی در افغانستان»، 1402ش.
- ↑ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص96؛ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص298؛ اقبال آشتیانی، تاریخ مفصل ایران، از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، ۱۳۱۲ش، ص98.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص70 و 303.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص70 و 303.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص97؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص77 و 303.
- ↑ خسروی، «جوزجان» در دانشنامه جهان اسلام، 1386ش، ص355؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص77 و 303.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص77 و 303.
- ↑ انصاری، جغرافیای عمومی ولایت جوزجان، 1386ش، ص35.
- ↑ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص96.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص149.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص273.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص275.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص275.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص149.
- ↑ 34. انصاری، جغرافیای عمومی ولایت جوزجان، 1386ش، ص48.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص89؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص176.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص287.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص158.
- ↑ اداره ملی احصائیه و معلومات، برآورد نفوس کشور 1399ش، 1399ش، ص38؛ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص338.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186؛ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص92
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186؛ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص92
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186؛ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص92
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186؛ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص92
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186؛ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص92
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص186؛ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1390، ص92
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش،290-306.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش،292-311.
- ↑ انتظار جوزجانی، جوزجان در آیینه تاریخ، 1392ش، ص188.
منابع
- آریانا دائره‌المعارف، كابل، انجمن دائره‌المعارف افغانستان، ۱۳۲۸ش.
- اداره ملی احصائیه و معلومات، «برآورد نفوس کشور 1399ش»، کابل، اداره ملی احصائیه و معلومات، 1399ش.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل، تهران، اساطیر، 1391ش.
- ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م.
- اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م.
- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشكیل دولت تیموری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، تهران، مطبعه مجلس، ۱۳۱۲ش.
- انتظار جوزجانی، احمد جاوید، جوزجان در آیینه تاریخ، جوزجان، فرغونیان، 1392ش.
- انصاری، جغرافیای عمومی ولایت جوزجان، 1386ش.
- اندیشه خراسانی، محمد‌علی، خورشید جوزجان، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1399ش.
- برهان، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
- تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، زوار، ۱۳۱۴ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تهران، اساطیر، 1394ش.
- جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۳۲۹ق / ۱۹۱۱م.
- حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش.
- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق / ۱۹۱۳م.
- خسروی، خسرو، «جوزجان» در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1386ش.
- دولت‌آبادی، بصیر‌احمد، شناسنامۀ افغانستان، تهران، عرفان، ۱۳۸۲ش.
- همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به‌کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، البرز، ۱۳۷۳ش.
- رهیاب (بلخی)، حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
- عتبی، محمد، تاریخ یمینی، ترجمۀ ناصح جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، ۱۳۸۶ش.
- قریشی، زهرا، «ابعاد هیدروپلیتیکی کانال قوش‌تپه؛ بزرگترین کانال آبی در افغانستان»، هفته‌نامۀ مطالعات شرق، شمارۀ 458، 14 مرداد 1402ش.
- کولسنیکف، آ.، ایران در آستانۀ یورش تازیان، ترجمۀ م.ر.یحیایی، تهران، ۱۳۵۵ش.
- گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷ش.
- مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
- منهاج السراج، طبقات ناصری، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
- نرشخی، محمد، تـاریخ بخـارا، ترجمۀ احمد بن محمد قبـاوی، بـه کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، توس، ۱۳۶۳ش.
- وندیداد، ترجمه و به کوشش هاشم رضی، تهران، فکر روز، ۱۳۷۶ش.
- همدانی، علی‌کرم، «جوزجان»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۹ش.