کنجد

کنجد؛ دانه‌ای روغنی و سرشار از مواد مغذی.

دانۀ کنجد از اولین و قدیمی‌ترین دانه‌های روغنی شناخته شده است و بیشترین مقدار روغن را در بین دانه‌ها دارد. این دانه را می‌توان به‌صورت خام یا بوداده به‌عنوان میان‌وعده‌ یا در غذاهای مختلف مورد استفاده قرار داد. کنجد در پیشگیری و درمان برخی بیماری‌ها نیز مؤثر است و در داروهای سنتی از آن استفاده می‌شود.

تاریخچه

کنجد، از قدیمی‌ترین دانه‌های روغنی خوراکی در جهان است که مصرف آن از ۵۵۰۰ سال قبل در شبه‌قارۀ هند و پس از آن در ناحیۀ مکران [[پاکستان]] معمول بوده است. امروزه هند، چین، برمه، سودان، مکزیک، نیجریه، ونزوئلا، ترکیه، اوگاندا و اتیوپی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کنجد در جهان هستند. این گیاه از زمان‌های بسیار دور در ایران نیز کشت می‌شده و از صادرات مهم کشور به‌شمار می‌رفته است. کنجد در مناطق گرمسیری ایران مانند استان‌های خوزستان، سیستان و بلوچستان، فارس و نیز در استان مازندران کاشت و برداشت می‌شود.

فواید کنجد

برای مصرف دانۀ کنجد خواص فراوانی ذکر شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: کنجد منبع ویتامین، حافظ سلامت قلب، کاهش‌دهندۀ فشار خون، تنظیم‌کنندۀ هورمون‌ها، عامل جذب مواد مغذی، تسکین آرتریت ‌روماتوئید و افزایش تراکم مواد معدنی در استخوان‌ها، مانع اسپاسم مجاری تنفسی، آسم و سایر اختلالات تنفسی، تقویت‌کنندۀ سلامت دهان و دندان، تسکین‌دهندۀ استرس، حاوی ترکیبات ضد سرطانی، کاهش‌دهندۀ ترشی ‌معده، پیشگیری‌ از ابتلا به بیماری میگرن، کاهش چربی‌خون، افزایش‌دهندۀ انرژی، جلوگیری از پیری زودرس، کاهش‌دهندۀ سطح استروژن در دوران یائسگی و منبع خوبی از آهن، مس، روی و ویتامین B6 است.

انواع کنجد

کنجد در سه نوع سفید، قهوه‌ای و سیاه کشت می‌شود و به شکل‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. کنجد سیاه بیشتر در چین و آسیای‌جنوبی کاشته می‌شود و طعم و بوی قوی‌تری نسبت به انواع دیگر دارد؛ اما کنجد سفید و قهوه‌ای در بسیاری از نقاط وجود دارد.

ارزش غذایی کنجد

کنجد، دانه‌ای روغنی است که سرشار از اسیدهای چرب ضروری برای بدن است و از ارزش غذایی زیادی برخوردار است به‌طوری که در یک قاشق غذاخوری از آن، 51.57 کالری، 2.11 گرم کربوهیدرات، 0.37 میلی‌گرم مس، 87.75 میلی‌گرم کلسیم، 1.31 میلی‌گرم آهن، 4.47 گرم چربی، 1.6 گرم پروتئین، 0.22 میلی‌گرم منگنز، 31.59 میلی‌گرم منیزیم،56.61 میلی‌گرم فسفر و 0.07 میلی‌گرم تیامین وجود دارد.

انواع مصرف کنجد

تصویری از کنجد خام

کنجد از دانه‌های گیاهی بسیار مغذی است که به‌صورت‌ خام و کوبیده و یا با ترکیب با برخی مواد غذایی در شکل‌های مختلف مانند: ارده، کرم ‌کنجد، حلوا ارده و روغن ‌کنجد مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دانۀ کنجد می‌توان در انواع سالادها، غذاها و شیرینی‌جات گوناگون و برای طعم‌دادن و تزئین غذاهای مختلف، به‌ویژه نان‌ها و سایر محصولات پخته‌شده استفاده کرد. حلوا ارده، نوعی شیرینی است که از کنجد کوبیده و شیرین‌شده تهیه می‌شود. برای بهره‌مندی از خواص دانه‌های کنجد، باید آن‌ها را جویده و یا به‌صورت روغن و ارده مورد استفاده قرار داد.

خاصیت کنجد در بدن‌سازی

وجود چربی سالم و مفید در کنجد و نیز وجود لیگنان در آن، سبب کاهش هورمون گرسنگی و همین‌طور چربی‌سوزی می‌شود؛ با توجه به این خاصیت در کنجد، امروزه در بسیاری از مکمل‌های ورزشی مخصوص چربی‌سوزی در بدن‌سازی از دانه‌های کنجد و مشتقات آن استفاده می‌شود.

خواص کنجد برای کودکان

کنجد، سرشار از ویتامین‌ و مواد معدنی است؛ به ‌همین‌ سبب می‌تواند بهترین تامین‌کنندۀ ویتامین‌ها و املاح مورد نیاز بدن کودکان باشد، کلسیم موجود در کنجد نیز در رشد قدی کودکان اثرگذار است.

مضرات کنجد

کنجد با وجود فایده‌های فراوان، اگر بیش از حد مصرف شود ممکن است مضراتی نیز داشته باشد مانند:

• بروز واکنش‌های حساسیتی در برخی از افراد؛
• تجمع مس در کبد مبتلایان به بیماری ویلسون؛
• تشدید برخی بیماری‌ها مانند نقرس؛
• افزایش وزن ناسالم به‌خاطر کالری زیاد و چربی اشباع‌‌شده؛
• التهاب روده بزرگ و در نتیجه سرطانی‌شدن آن؛
• ایجاد «دیورتیکولیت» در دیوارۀ داخلی رودۀ بزرگ و در نتیجه انقباض، درد شکمی و یبوست؛
• بروز واکنش‌های حساسیتی مانند مشکلات گوارشی، التهاب چشم، آبریزش بینی و آسم؛
• اسهال؛
• ریزش مو؛
• دانه‌های پوستی؛
• سقط ‌جنین در سه ماهه اول بارداری.

کنجد در طب سنتی

دانه‌های کنجد در طب سنتی طبعی گرم داشته و ضد التهاب، ملین، مغذی، قابض و ادرارآور است و برای کاهش فشار و کلسترول ‌خون، تقویت کلیه‌ها و کبد، پیشگیری از ریزش و سفیدشدن موهای سر، درمان وز وز گوش، درمان تنگی‌نفس، سرفه و اسهال‌خونی، افزایش شیر و قدرت جنسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و از روغن یا ضماد آن برای درمان بواسیر، لطیف‌کنندۀ صدا، سوختگی و زخم به‌صورت موضعی نیز استفاده می‌شود.

کاربردهای صنعتی کنجد

کنجد و روغن آن در کشورهای مختلف، در صنایع ‌غذایی و همچنین در تهیۀ عطرها و به‌عنوان حلال در داروسازی و مواد آرایشی و بهداشتی مورد مصرف قرار می‌گیرد. در ایران مصرف اصلی دانۀ کنجد برای تهیۀ حلوا شکری، ارده و شیرینی‌پزی است.

کُنجالۀ کنجد حدود ۴۰ درصد پروتئین داشته و دوام آن زیاد است و با داشتن اسید آمینۀ میتونین، کلسیم و فسفر برای دام، غذایی مطلوب به‌شمار می‌رود.

منابع

• امامی، سیدعلی، «خواص کنجد»، وب‌سایت ایران کوک‌شاپ، تاریخ درج مطلب: ۷ مرداد ۱۳۹۸ش.
• بانکی، هدی، «خواص‌کنجد؛ ارزش غذایی و ۸ خاصیت دارویی این دانه‌های ریز»، وب‌سایت چطور، تاریخ به‌روزرسانی: آبان 1397ش.
• بحرینی، امین، «بیماری ویلسون چیست و چه علائمی دارد؟»، وب‌سایت دکتر امین بحرینی، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1400ش.
• «خواص و مضرات کنجد و ارزش غذایی این دانه‌های ریز»، وب‌سایت عطارک، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1396ش.
• «خواص کنجد خام و کنجد بوداده»، وب‌سایت خشکبار کاشانی، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• صفری، معصومه، «عملیات داشت درگیاه کنجد»، وب‌سایت مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان قائمشهر، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1395ش.
• «كنجد (Sesamum) و روغن کنجد»، وب‌سایت شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
• گوران، مژگان، « مضرات کنجد: ۱۰ عارضۀ جانبی کنجد که باید جدی بگیرید»، وب‌سایت بازده، تاریخ بازدید: 26 بهمن 1401ش.
• «همه چیز درباره کشت گیاه کنجد»، وب‌سایت انجیراستور، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
• یزدان‌شناس، «کاشت، داشت و برداشت کنجد»، وب‌سایت سبز آبان، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1399ش.
• «13 خواص شگفت‎انگیز کنجد»، اقتصادآنلاین، تاریخ بازدید: 26 بهمن 1401ش.
• Matkowski, Adam, "Sesame (Sesamum indicum L.): A Comprehensive Review of Nutritional Value, Phytochemical Composition, Health Benefits, Development of Food, and Industrial Applications", PMC pubmed central, 2022 Sep 30.
• ."sesame", Encyclopedia Britannica, Jan 20, 2023