امام ‌موسی صدر: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''امام ‌موسی صدر؛'''</big> فقیه نامدار ایرانی و بنیان‌گذار مجلس اعلای شیعیان و جنبش أمل در لبنان.  

سیدموسی صدر در 14 خرداد ۱۳۰۷ش در محلۀ چهارمردان قم در خانواده‌ای از روحانیان مشهور به دنیا آمد.<ref>کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص۹.</ref> پدر وی سید صدرالدین از مراجع تقلید بود که پس از درگذشت عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس [[حوزه علمیه قم|حوزۀ علمیه قم]]، به همراه سیدمحمد حجت و سید محمدتقی خوانساری، مدیریت حوزه علمیه قم را بر عهده گرفتند و به مراجع ثلاث (سه‌گانه) مشهور شدند. مادر او «سیده‌صفیه قمی»، دختر سیدحسین قمی مرجع مبارز و مخالف حکومت استبدادی شاه بود.<ref>شرف‌الدین، امام‌موسی صدر، 1387ش، 27-29.</ref> سید‌موسی صدر و «پروین خلیلی» در ۱۳۳۴ش با هم ازدواج کردند و صاحب چهار فرزند به نام‌های سید صدرالدین، سیدحمید، سیده‌حوراء و سیده‌ملیحه شدند.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، 1387ش، ج۲، ص۲۶۴.</ref>

امام‌موسی صدر تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در قم سپری کرد<ref>خسروشاهی، دربارۀ امام‌موسی صدر، ۱۳۹۶ش، ص36.</ref> و در کنار آن به فراگیری علوم دینی در حوزه‌های علمیه مشغول شد. وی دوره‌های عالی درس‌های حوزوی را از امام‌ خمینی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی و عبدالجواد جبل‌عاملی آموخت. امام‌موسی صدر درس‌های فلسفی را در قم از سیدمحمدحسین طباطبایی و در نجف نزد صدرا بادکوبه‌ای فراگرفت<ref>کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص۹.</ref> و به‌دلیل نبوغ علمی در ۲۲سالگی به درجۀ اجتهاد رسید.<ref>مکارم شیرازی، گذارها و خاطره‌ها، ایران ـ نجف ـ لبنان، ۱۳۸۸ش، ص107-109.</ref>وی در کنار تحصیلات حوزوی از دانشگاه تهران در رشتۀ حقوق اقتصاد، لیسانس گرفت.<ref>یزدی، یادنامه دکتر مصطفی چمران، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۳.</ref>

امام‌موسی صدر ریشه در خاندان روحانیِ تأثیرگذار در عالم تشیع دارد که از سدۀ سیزدهم هجری در بالاترین سطح رهبری دینی، اجتماعی و سیاسی شیعیان در ایران، عراق و لبنان نقش‌آفرینی کرده‌ است.<ref>کمالیان، «خاندان صدر در ایران»، 1399ش، ص64.</ref> به نظر پژوهشگران، این سوابق خانوادگی بر تکوین شخصیت دینی، علمی و فرهنگی و اندیشه‌های سیاسی سیدموسی صدر اثرگذار بوده است و بسیاری از سجایای اخلاقی، باورهای دینی و سلوک شیعه را در شخصیت او، «درونی» کرد.<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/tabid/113/ArticleId/14890/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B3%DB%8 سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.]</ref>

زندگی و تحصیل در محیط مذهبی و عالم‌‌پرور قم و نجف و شاگردی نزد مراجع تقلید از جمله امام‌خمینی و سیدحسین بروجردی، از دیگر خاستگاه‌های تربیتی وی محسوب می‌شود که در شکل‌گیری اندیشه‌های سیاسی و جهت‌دهی به فعالیت‌های فکری و فرهنگی وی نقش داشته است.<ref>کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص۹.</ref> امام‌خمینی بارها گفته بود که وی موسی صدر را بزرگ کرده‌ و فضایل او را به‌خوبی می‌شناسد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج۱۲، ص۳۱۸ و ۳۲۲.</ref>

در دهه‌های ۱۳۳۰ش و ۱۳۴۰ش دو مکتب فکری مارکسیسم و ناسیونالیسم بر جریان‌های اجتماعی و سیاسی در ایران و کشورهای عربی علیه دولت‌های وقت وجود داشت. در چنین شرایطی، امام‌موسی صدر معتقد بود که طرح اندیشۀ اسلامی به‌عنوان مکتب مستقل از جریان‌های دیگر، اولویت زمان است. او با توجه به خفقان سیاسی در ایران و حاکمیت مطلق حزب بعث در عراق، مناطق شیعه‌نشین جنوب لبنان را برای فعالیت‌های اصلاح‌گرانۀ خود انتخاب و به این کشور هجرت کرد.<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/tabid/113/ArticleId/14890/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B3%DB%8 سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.]</ref>

وی در اواخر 1338ش بر اساس وصیت سیدعبدالحسین شرف‌الدین، رهبر شیعیان لبنان و توصیه‌های مراجع تقلید در قم از جلمه سیدحسین بروجردی به لبنان هجرت کرد و شرایط بد و عقب‌ماندگی شیعیان لبنان تأثیر عمیقی بر او گذاشت.<ref>عارفی میناآبادی، «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی (2)؛ امام‌موسی صدر»، 1391ش، ص175.</ref>او در 1341ش تابعیت لبنانی خود را از دست رییس‌جمهور وقت لبنان، دریافت کرد.<ref>[https://www.irna.ir/news/83807992/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D8%B5%D8%AF%D8%B1 «درباره امام‌موسی صدر»،  خبرگزاری ایرنا.]</ref>

بردباری از ویژگی‌های مهم اخلاقی و تربیتی موسی صدر بود. این خصلت باعث شده است تا بسیاری از پژوهشگران رفتار وی را به اخلاق پیامبران تشبیه کنند؛ زیرا او اصلاح، اندرز و اثرگذاری را مبنای تعامل خود در جامعۀ پیچیده‌ای مانند لبنان قرار داده بود.<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/tabid/113/ArticleId/14890/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B3%DB%8 سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.]</ref>

ویژگی‌ مهم امام‌موسی صدر که به نظر محققان او را متمایز می‌کرد، نحوۀ تعامل با مخالفان بود؛ نگاه درازمدت امام‌موسی صدر به رخ‌دادها، موجب شده بود که او در برخورد با مخالفان از ابزارهایی مانند سکوت، خویشتنداری، گذشت و احترام فراوان بهره بگیرد. این راهبرد که ریشه در آموزه‌های اخلاقی و دینی دارد در صحنۀ سیاسی لبنان از کاربرد قابل توجهی برخوردار بود.<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/tabid/113/ArticleId/14890/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B3%DB%8 سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.]</ref>

امام‌موسی صدر معتقد بود که دین تنها در «عبادات» خلاصه نمی‌شود؛ بلکه روابط فرد را با دیگران و جامعه و روابط همگی را با جهان تنظیم می‌کند. انسان در منظومۀ فکری وی، نمایندۀ خدا بر روی زمین است که باید با استعداد شگرف خود حقیقت جهان هستی و قوانین آن را کشف کند.<ref>صدر، «اسلام و فرهنگ قرن بیستم»، 1346ش، ص18-20.</ref> او با تکیه بر آموزه‌های اسلام، به نیازهای انسان‌ها و مسایل اجتماعی آنها اولویت می‌داد و باور داشت که دین پدیده‌ای نیست که در انزوا بماند؛ بلکه دین با تکیه بر هویت اجتماعی خود، برای مشکلات گوناگون جامعه راه حل بنیادی دارد. به نظر وی رهبران و عالمان دین نیز نباید از ترس آلودگی‌های اجتماعی و سیاسی خود را دور از جامعه نگه دارند؛ بلکه باید در متن رخ‌دادهای اجتماعی و سیاسی نقش ایفا کنند. امام‌موسی صدر بر مبنای همین باور و عمل اجتماعی خود، اعتباری کم‌نظیر میان اقشار مردم لبنان و جامعۀ لبنانی به‌دست آورد و از آن برای نهادینه‌کردن اندیشۀ دینی و ترویج سبک زندگی اسلامی، بهره گرفت.<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/tabid/113/ArticleId/14890/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B3%DB%8 سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.]</ref> وی بر اساس مبانی اسلامیِ شیعی، مطالعات گستردۀ تاریخی و شناخت اهداف بلندمدت استعماریِ غرب، [[اسرائیل]] را «شر مطلق» و هرگونه همکاری با آن را حرام می‌دانست.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=10023 غفاری، «امانت صدر»، وب‌سایت دیگران.]</ref>

امام‌موسی صدر فعالیت‌های علمی خود را با تدریس علوم حوزوی آغاز<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۸.</ref> و شاگردان زیادی را در راستای دیدگاه اجتماعی خود دربارۀ دین [[تربیت]] کرد که «سیدعباس موسوی»، دبیرکل پیشین [[حزب‌الله لبنان]]، از شاگردان معروف وی بود.<ref>کمالیان، سرفصل‌هایی از زندگانی امام‌موسی صدر، ۹–۱۰.</ref> وی در نجف فضای ضد فلسفی حاکم بر محیط علمی و مخالفت برخی از علما با فلسفه و عرفان را با برخورد خردمندانۀ خود تعدیل کرد.<ref>حکیم، گذارها و خاطره‌ها، ایران ـ نجف ـ لبنان، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۵–۱۲۶.</ref> موسی صدر در ۱۳۳۷ش در قم، دبیرستان صدر را بنیان نهاد و در پایه‌گذاری مجلۀ «مکتب اسلام» و مبارزه با افکار کمونیستی با گروهی از فعالان فرهنگی و علمی نقش اساسی ایفا کرد. از مهم‌ترین فعالیت‌های علمی او در آخرین سال اقامت در شهر قم، تدوین طرحی برای اصلاح نظام آموزشی حوزۀ علمیۀ قم بود که با همکاری سیدمحمد بهشتی و ناصر مکارم شیرازی صورت گرفت.<ref>کمالیان و رنجبر، عزّت شیعه، 1388ش، ج2، ص19-20.</ref>

زمانی که امام‌موسی صدر وارد لبنان شد، اندیشه در منطقۀ خاورمیانه و جهان عرب به‌طور عمده هویت و اصالت خود را از سوسیالیسم و مارکسیسم می‌گرفت. افراد صاحب‌نظر در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی به بنیان‌های مادی سوسیالیستی اعتقاد داشتند و در این رابطه متون بسیار گسترده‌ای از زبان‌های غربی به عربی ترجمه و اندیشۀ اسلامی به تدریج ضعیف شده بود. امام‌موسی صدر با تأسیس مرکز مطالعات اسلامی در لبنان، جوانان شیعه را از سوسیالیسم به‌سوی اسلام هدایت کرد و در کنار سایر اندیشمندان [[مسلمان]]، به احیای اندیشۀ دینی، وسعت و سرعت بخشید.<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/tabid/113/ArticleId/14890/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%B3%DB%8 سریع‌القلم، «اخلاق و سیاست در زندگی امام‌موسی صدر»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر.]</ref>

امام‌موسی صدر معتقد بود که در جامعۀ چندفرهنگی لبنان تنها از راه گفت‌وگوی ادیان و گسترش مدارای دینی می‌توان از هویت اسلامی حمایت و سبک زندگی دینی را تقویت کرد. به‌همین دلیل او بعد از ورود به لبنان با طرح شعار «گفت‌وگو، تفاهم و همزیستی» و سیرۀ عملی خود، پایه‌های روابط دوستانه و همکاری صمیمانه‌ای را با سران مذاهب مختلف بنا نهاد. برای مثال او با رهبران دینیِ مسیحی و اهل‌سنت آن کشور رابطۀ دوستانه ایجاد کرد و هنگامی که در مراسم‌های مهم شیعیان شرکت می‌کرد، چند نفر از فرهیختگان مسیحی و اهل‌سنت را نیز با خود می‌آورد. حمایت امام‌موسی صدر از بستنی‌فروش مسیحی در اوایل تابستان ۱۳۴۱ش در شهر صور که به فتوای صریح وی مبنی بر طهارت اهل کتاب منجر شد، زمینۀ گسترش روابط مسالمت‌آمیز مسلمانان و مسیحیان را فراهم کرد. همچنین حضور گستردۀ وی در کلیسا‌ها، دیر‌ها و مجامع دینی و فرهنگی مسیحیان و سخنرانی‌های تاریخی او در دیرالمخلص واقع در جنوب و کلیسای مارمارون در شمال لبنان طی سال‌های ۱۳۴۱ش و ۱۳۴۲ش تأثیرات معنوی عمیقی بر مسیحیان آن کشور گذاشت.<ref>لک‌زایی، «فکر سیاسی امام‌موسی صدر (بخش نخست)»، 1384ش، ص117-120.</ref>

امام‌موسی صدر به‌دلیل اینکه اسرائیل را شر مطلق می‌دانست، از همان ابتدای فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خود برای مبارزه با آن برنامه داشت و در ۱۳۴۴ش گروهی از جوانان شیعه را به مصر اعزام کرد تا فنون نظامی را فرا گیرند. با بازگشت این جوانان که اولین کادرهای مقاومت لبنان بودند، عملیات جهادی مشترک رزمندگان فلسطینی-لبنانی در شمال فلسطین اشغالی آغاز شد. بخش اعظم نیروهای رزمنده از جوانان شیعۀ لبنان و فرماندهی عملیات بر عهدۀ رزمندگان فلسطینی بود. این نوع عملیات مشترک تا زمان ناپدید شدن وی ادامه پیدا کرد.<ref>لک‌زایی، «فکر سیاسی امام‌موسی صدر (بخش نخست)»، 1384ش، ص191.</ref>

از امام‌موسی صدر آثار علمی فراوانی بر جای مانده است که معروف‌ترین آنها عبارت‌اند از: اقتصاد در مکتب اسلام، اسلام و مشکل اختلافات طبقاتی، اسلام و فرهنگ قرن بیستم، اسلام و زن، اسلام و تربیت خانوادگی، اسلام و عبادت،<ref>حجتی کرمانی، لبنان به روایت امام‌موسی صدر و دکتر چمران، ۱۳۶۴ش، ص17-18.</ref> تفسیر موضوعی چندین سورۀ قرآنی مانند اخلاص، ناس و فلق<ref>زندگی‌نامه و خدمات فرهنگی، اجتماعی و علمی امام‌موسی صدر، 1394ش، ص245-248.</ref> و مقالات متعددی که در مجلۀ «مکتب اسلام» چاپ شده ‌است. مجموعه مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و بحث‌های علمی صدر نیز با نام‌های «سیرة الامام‌موسی الصدر» و «منبر و محراب» با تلاش علی حجتی کرمانی و «احادیث السحر» و «دراساة للحیاة» با تلاش سیدحسین شرف‌الدین در لبنان به چاپ رسیده ‌است. همچنین مجموعه آثار امام‌موسی صدر با عنوان «گام‌به‌گام با امام‌موسی صدر» را مؤسسه فرهنگی-تحقیقاتی امام‌موسی صدر منتشر کرده است.<ref>ویژه‌نامه همایش، گفتگو برای زندگی، تجربه امام‌موسی صدر، ۱۳۹۴ش، ص88-93.</ref>

==امام‌موسی صدر از دیدگاه اندیشمندان==  

2. آیت‌الله خامنه‌ای از وی با عناوینی چون «اندیشمند پیشرو»، «علامه» و «عنصر ممتاز» یاد کرده است.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=10023 غفاری، «امانت صدر»، وب‌سایت دیگران.]</ref>

3. مرتضی مطهری، صدر را یک ادیب تمام‌عیار توصیف کرده است که در شعر و تاریخ ادب ذوق و تبحر داشت و زبان فرانسه می‌دانست و آرای ملاصدرا را به‌درستی فهمیده بود.<ref>طباطبایی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، 1387ش، ج۲، ص170.</ref>

4. جورج جرداق، نویسندۀ مسیحی وی را دارای سیمای آرمانی، زیبا و بزرگوار از یک عالم دینی، پیرو واقعی [[امام علی]]، دادگر، راستگو و پاکدست می‌دانست و اخلاق او را ستایش می‌کرد.<ref>جرداق، سیمای باشکوه انسان، ۱۳۹۴ش، ص53.</ref>

6. شفیق یموت، مشاور نخست‌وزیر لبنان در امور اسلامی، صدر را دارای قوۀ بلندپروازی برای رسیدن به هدف‌های بلند، ایمان کامل به حق در راه رسیدن به هدف و دارای عشق به آزادی و میهن برشمرده است.<ref>یموت، چون دریا آرام، ۱۳۹۴ش، ص58-59.</ref>

امام‌موسی صدر بنابر دعوت رسمی معمر قذافی در 3 شهریور ۱۳۵۷ش وارد لیبی شد. شش روز بعد وی به‌همراه محمدیعقوب و عباس بدرالدین که میهمان قذافی بودند، ناپدید شدند. مقامات لیبی مدعی شدند که موسی صدر خاک این کشور را به مقصد ایتالیا ترک کرده‌ است؛ اما این ادعا از سوی کمیتۀ تحقیق در لبنان رد شده ‌است.<ref>هیئت‌رئیسه جنبش امل، سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر، 1393ش، ج۲، ص۳۵۸–۳۶۲.</ref>

مردم لبنان به مفقودشدن موسی صدر واکنش‌ نشان دادند؛ از جمله اعتصاب و راهپیمایی عمومی با مشارکت بالای مردمی از همه اقشار و طوایف، تحصن و اعتکاف در مساجد و تظاهرات گسترده از لبنان به سمت سوریه، محل برگزاری کنفرانس سران کشورهای «رد و پایداری» با شعار «امام کجاست ای امت عرب؟» برگزار کردند که در این کنفرانس معمر قذافی رهبر لیبی نیز حضور داشت. همچنین در اقدامی خودجوش، مردم در برابر دفتر سازمان ملل متحد در بیروت تحصن کردند.<ref>هیئت‌رئیسه جنبش امل، سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر، 1393ش، ج2، ص362-364.</ref>

دربارۀ [[زندگی]]، اندیشه و فعالیت‌های موسی صدر آثار زیادی در قالب خاطرات، مقاله و کتاب نوشته شده که مهم‌ترین آنها عبارت است از: «سیره و سرگذشت امام‌موسی صدر»، «روایت خصوصی از زندگی سید موسی صدر»، «اندیشه و عمل سید موسی صدر»، «بررسی سیره اخلاقی تربیتی امام‌موسی صدر»، «چشمی به آسمان نگاهی به زمین»، «پیشوایی فراتر از زمان»، «سید موسی صدر: نگاهی به زندگی و مبارزات امام‌موسی صدر»، «امام‌موسی صدر؛ عالم تراز»، «عصایت را به میله‌های زندان بزن موسی: زندگی نامه امام‌موسی صدر»، «آنچه خود گفت: روایت امام‌موسی صدر از زندگی و اندیشه‌های خود»، «عزت شیعه»، «حدیث روزگار: خاطرات استاد سیدهادی خسروشاهی»، «دیدار در پاریس: خاطرات دکتر حسن حبیبی و خانم شفیقه رهیده»، «به رنگ صبر: خاطرات خانم فاطمه صدر» و «میریام: خاطرات رباب صدر».<ref>[https://patoghketab.ir/blog/get-to-know-imam-musa-sadr-better-with-these-books «با این کتاب‌ها امام‌موسی صدر را بهتر بشناسید»، وب‌سایت پاتوق کتاب.] </ref>